محبت دلين جي درسگاه
اُرميل ۽ سنگهار هي ٻئي زال مڙس ڄڻ ته سنڌ جي ڊيزرٽ ٿر جي عشقيه داستان ڍول، مارو جي لازوال ڪردارن جيان آهن. جنهن ۾ ُسهڻي سَٻاجهڙي مارو خواب ۾پنهنجو وهانو خوبصورت نوجوان ڍول سان ٿيندي ڏسي ٿي. اها حقيقت پني تي لکي ڍولا ڏانهن روانو ڪري ٿي. ڍولا پنهنجي ڍاٽڻ اُٺ تي چڙهي مارو وٽ اچي ٿو. هن کي پنهنجي اُٺ تي کڻي وڃي ٿو. ائين ئي ارميل ۽ سنگهار جي زندگي جي ڪهاڻي به آهي.
ڪراچي يونيورسٽي جي فلاسافي ڊپارٽمينٽ کي جوائن ڪندي ارميل کي مهينو به نه ٿيو هو، جو سنگهار خوبصورت ڍول جي روپ ۾هُن اڳيان اچي بيٺوهو، سنگهار آخري سال جو شاگرد هو ۽ ارميل فلاسافي شعبي جي نئين ليڪچرر.
سنگهار جو آخري سال هو. فلاسافي ڊپارٽمينٽ جي سيمينار هال ۾ هنجو فائنل سيمينار هو، هال شاگردن ۽ استادن سان ڀرجي ويو هو، يونيورسٽي جي هر ماڻهو هن سيمينار کي اٽينڊ ڪرڻ ۽ اُن مان سَکڻ پئي چاهيو. ڇاڪاڻ ته سنگهار يونيورسٽي جو پروگريسو سياسي ورڪر هئڻ ڪري، هن جا موضوع سدائين سياسي ۽ فلسفيانه رهيا هئا. شاگردن اهڙن موضوعن مَان هميشه سِکيو آهي. هن جي سيمينار جو موضوع به مارڪسزم جي سياسي معاشيات هو. اُن ڪري هر ماڻهو لاءِ سکڻ جو موقعو هو.
سنگهار ڳالهائڻ شروع ڪيو. پهرين ته هن فلسفي جي اهميت تي ڳالهايو. ان کانپوءِ مارڪسزم جي ٽن بنيادي محرڪن، جنهن ۾ فلسفه ماديت، مارڪسزم جي سياسي معاشيات، سوشلزم ۽ طبقاتي جدوجهد جي نظريي تي دليل ڏنا.
سنگهار. مارڪسزم جي سياسي اهميت تي ڳالهايو. جنهن ۾ هُن چيو ته،
“طبقاتي سماج ۾ سرمائيدار، جاگيردار ۽ مذهبي سياسي پارٽيون پورهيتن جي سماجي حالت، غربت کي سماجي نابرابري ۽ طبقاتي فرق ۾ ڏسڻ بدران اميرن ۽ غريبن جي وچ جي تقسيم کي قدرتي ڄاڻائڻ جي ڪوشش ڪن ٿيون. انهن ماڻهن بقول اها ورهاست ازل کان آهي. هي ان ورهاست کي سماج جو طبقاتي فرق نه، پر اهڙي حقيقت سمجهن ٿا، جيڪا خود طئي ڪري ٿي، ته غريب کي غريب رهڻو آهي ۽ امير کي امير. هي ان فرق کي جاگيرداري ۽ سرمائيداري نظام سان منسلڪ ريتن رسمن ۽ مذهبن کي ذميوار سمجهڻ لاءِ تيار ناهن.
طبقاتي رياست جون پنهنجون سماجي ۽ سياسي برايون هونديون آهن، جيڪي انقلاب ذريعي ئي حل ٿي سگهن ٿيون. پورهيتن لاءِ محنت ڪرڻ ۽ اَن اُپائڻ کي قدرت جو فيصلو چئي، دراصل هنِن پورهيتن جي طبقاتي تحريڪ کي سياسي تحريڪ ۾ تبديل ڪرڻ واري عمل کي روڪي رکيو آهي.”
سنگهار: پنهنجي ڳالهه هيگل جي نظريي کان شروع ڪئي، ته هيگل چواڻي “تصور يا خيال، جيڪي انسان جي ذهن ۾ وقت به وقت پيدا ۽ تبديل ٿيندا رهيا آهن، شين ۾ تبديلن جي ڪري آهن. انجي ابتڙ مارڪس چيو، شيون ئي هيون جن اسان کي تصور ۽ خيال ڏنا. تصور، تبديل ٿين ٿيا، ڇاڪاڻ ته شيون تبديل ٿين ٿيون. اسين ڪچن ۽ ڪکاون گهرن ۾ رهندا هئاسين، اڄ اسين پڪن، جديد طرز جي تعميراتي ۽ شاندار گهرن ۾ رهون ٿا. اهو ان ڪري ناهي، ته اسان وٽ اڳواٽ عاليشان گهر جو تصور هو، پر ڇا ڪاڻ ته اسان جي رهڻي ڪهڻي جا انداز، وسيلا ۽ معلومات جا ذريعا بدليا آهن. ان تسلسل آڌار ڏسنداسين ته، سرمائيداري ماضي جي باقي نظامن کان وڌيڪ متحرڪ ۽ تبديل ٿيندڙ اڳتي وڌندڙ آهي. اها ان ڪري وڌيڪ ترقي يافته ۽ آزاد آهي، جو انسان پنهنجي محنت ۽ صلاحيت کي وڪڻڻ لاءِ آزاد آهي، پر سرمائيدارنه ترقي جو وڏو مسئلو دولت کي چند هٿن تائين محدود ڪري ايمپاير سامراجيت جو روپ اختيار ڪرڻ آهي. جيڪا پوءِ دنيا کي مختلف نوعيت جي سياسي، سماجي مسئلن ۾ مبتلا ڪري ڇڏي ٿي.”
“ڪنهن به نطريي جي افاديت، سماج کي فرسوده نظام مان نجات ڏيارڻ ئي ناهي، پر ان کي قائم رکڻ به آهي” سنگهار وڌيڪ دليل ڏيندي چيو، دنيا ۾ استحصالي قوتن جي ڀيٽ ۾ طبقاتي شعور جي تعليم وڌي رهي آهي. دنيا جون قومون متحد ٿي رهيون آهن.
اهو احساس حقيقت ۾ نئين طاقت کي جنم ڏيندو.”
سنگهار جي سيمينار جي تعريف هر ڪنهن ٿي ڪئي. هن ئي سيمينار ۾ ارميل ۽ سنگهار هڪ ٻئي کي ڏٺو ۽ هڪ ٻئي سان ڳالهايو، سنگهار جي سيمينار کي ُٻڌڻ کانپوءِ اُرميل کي اهو اطمينان ۽ دلي سڪون حاصل ٿيو ته، سنگهار فلسفي جي عام رواجي ۽ روايتي ڳالهين کان هٽي ڪري ان جي بنيادي تضادن ۽ سوالن کي بحث هيٺ آندو. حقيقت ۾ ضرورت به ان ڳالهه جي آهي، ته فلسفي جي سوال کي بند ڪمرن مان ڪڍي، ساه کڻڻ لاءِ ٻاهر آندو وڃي. ته جيئن قدرت ۽ عام ماڻهو ان ۾ پنهنجا رنگ ڀري سگهي، جيڪي ئي دراصل ان جا صحي حقدار آهن.
يونان جو سقراط چوندو هو ته، “ انسان ئي هر شيءِ جو پيمانو آهي” ان ۾ ئي صلاحيت آهي، ته پنهنجي ۽ سماج جي ڪٿ ڪري سگهي. سقراط انسان کي پنهنجي بحث جو موضوع بنايو. سنگهار به پنهنجي سيمينار ۾ ان تسلسل کي برقرار رکڻ جي ڪوشش ڪئي. جيڪا ڪوشش هِن کان اڳ اٿينس جي ڏاهي سقراط ۽ جرمني جي عالم مارڪس ڪئي. سنگهار ۽ ارميل جون ملاقاتون ٿينديون رهيون ۽ وقت به وقت هو مختلف اشوز تي ڳالهائيندا رهيا. هنن جي من ۾ هڪٻئي لاءَ عزت ۽ احترام وڌڻ لڳو ۽ هڪ موڙ تي سنگهار، اُرميل کي شادي لاءِ پرپوز ڪيو. اُرميل جي فيملي جيئن ته ُپراڻي خيالن جي روايتي فيملي هئي، ان ڪري ارميل کي مشڪل پئي لڳو، ته هُن جا والدين هِن رشتي کي آساني سان قبول ڪندا ڇو ته سنگهار هنن جي ذات جونه هو، پر انجي باوجود هُن همت ڪري پنهنجي امان بابا سان سنگهار سان رشتي جو ذڪر ڪيو.
پر ارميل جي والدين انڪار ڪيو .
“اسان تنهنجي خوشي جي ڪري توکي پڙهايو، پر انجو مطلب اهو ناهي ته روايتن جي ڪا اهميت ڪانهي.” اُرميل جي والد انڪار ڪندي چيو، ائين ٿيندو آهي، جڏهن به ٻن عزيز ۽ پيار ڪندڙ ماڻهن کي هڪٻئي کان پري ڪرڻ يا ڇنڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي ته ان سان ٻنهي جي وچ ۾ وڌيڪ شدت سان پيار وڌندو آهي. اُرميل جي سنگهار جو حصو ٿي وڃڻ چاهي ٿي ته ڪابه طاقت هنن درميان ٽڪي نه سگهندي، هي ته پڙهي لکي آهي ۽ اهڙن ٻارن جا والدين ته خوش نصيب هجن ٿا جيڪي پنهنجن والدين جي خوشي جو خيال رکن ٿا. عزت ۽ احترام ڪن ٿا، والدين کي به اهڙن ٻارن جي پسند جو خيال ڪرڻ گهرجي. ارميل پاڻ سان همڪلام ٿئي ٿي.
هِن دل جي گهرائي مان ان ڳالهه کي محسوس ڪيو ته محبت ئي ته اها شيءِ آهي، جيڪا انسان کي ڪنهن به خوف ۽ بي وسي کان بچائي ٿي. اهو اجايو خيال آهي ته محبت وڻندڙ لفظ جي عبارت آهي، جنهن جو ٻيو نالو ديوانگي آهي. پر مونکي ان ڳالهه جو يقين آهي، ته محبت انسان کي سمورين ڪمزورين ۽ بازاري طريقن کان بچائي وٺي ٿي ۽ وري جڏهن ٻن انسانن جي مسرتن جي ڳالهه هجي ته وڌيڪ راه روشن ٿي وڃي ٿي. جيڪا سڀ کان افضل ۽ مقدس آهي. ارميل سوچيو،
ڇا ٿي پيو جو سنگهار هم ذات ناهي. اسان هڪٻئي کي محسوس ڪيو هڪٻئي کي سمجهيو آهي. هڪٻئي سان پيار ڪيو آهي.هڪٻئي جي عزت ڪرڻ ۽ هڪٻئي سان اتفاق ڪرڻ ئي دراصل رشتن جو نالو آهي.
ارميل، پنهنجي بابا کي واضع طرح سان چيو ته هوءَ هڪ پڙهي لکي ڇوڪري آهي، هن کي پنهنجي زندگي متعلق فيصلي ڪرڻ جو اختيار آهي ۽ اهو اختيار هن کي سماج ۽ پنهنجو مذهب به ڏئي ٿو. هن معاملي ۾سچ پچ ارميل وڏي لڙائي لڙي ان دوران سنگهار سال لاءِ لنڊن هليو ويو، انجي باوجود هي ٻئي هڪ ٻئي سان رابطي ۾ رهيا. ارميل کي پنهنجي خاندان مان ڪيترا رشتا آيا پر هو انڪار ڪندي رهي. هوءَ جيئن ته يونيورسٽي جي استاد هئي، ان ڪري به هن جا والدين هن تي ڪا زور زبردستي نه ٿي ڪري سگهيا. سال کانپوءِ سنگهار به لنڊن کان واپس ٿيو. ارميل جي والدين به نوعيت کي سمجهندي، ارميل جي خوشي خاطر هِن رشتي لاءِ راضي ٿيا.
اُرميل ۽ سنگهار جي شادي ٿي وئي،
“سچ چيو اٿن ته عشق کي ڪا شڪست ناهي”
خدا به انهن ماڻهن جو مددگار ٿئي ٿو، جن جو انتخاب صحي ۽ صداقت وارو هجي ٿو. محبت، آفاقي احساس ۽ حسين سچائي آهي.خدا هميشه پيار ڪرڻ وارن جي دلين ۾ ئي ته رهي ٿو .
هِن مقدس پيار ڪري جيڪي ماڻهو ماريا وڃن ٿا يا ڪنهن به طرح محبت جي نتيجي ۾ هڪٻئي کان ڌار ڪيا وڃن ٿا. اهي به هميشه خدا جي هٿن ۽ خدا جي ڇپر ڇانو ۾ رهندا. سدائين لاءِ زنده رهندا. انهن ماڻهن جي هٿن کي چمڻ وارن جي طويل قطار هوندي ۽ اهي بي رحم انسان. جن جي فرسوده رسمن، ذاتي انائن، سختگير ۽ سنگين روين ڪارڻ محبت ڪندڙ دلين کي زخم ڏنا. محبت جو تماشو ڪيو. بيڪار ۽ نفرت آميز رويا رکي گوليون هنيون. بي ڪفن دفنايا ويا. اُهي معافي لائق نه، پر نفرت لائق هوندا ۽ ڌڪاريا ويندا. بلڪه محبت اڳيان گوڏن ڀر جُهڪي هِنن جي قدمن کي چمندا.
سنگهار ۽ ارميل به محبت جا ٻه اهڙا انوکا ڪردار آهن. جن مٿان خدا جي خاص رحمت ۽ مهرباني آهي. دنيا جي نفرت ۽ لالچ کان پري ۽ آزاد. لامحدو خيالن ۽ پنهنجي دل جي رستي تي هلندڙ. هي جوڙو هميشه خوش خوش پکين جيان اُڏامندي، سير ڪندي، زندگي گذاري ٿو.
اوائلي ويدن ۾ ڄاڻايل آهي، ته انسان جي پنهنجي دل جي شادابي ۽ دل جي صداقت سان سوچي، ته پوري دنيا رونق ۽ خوشين سان سرشار ۽ بهشت ٿي وڃي. هي زال مڙس عقل ۽ روحاني پختگي جي آڌار زندگي کي سوچڻ، سمجهڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. هي نه صرف دنيا جي وجود کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪن ٿا، پر انجي اهميت، آزادي ۽ انسان جي خامين ۽ خوبين جو نظرياتي جائزو وٺن ٿا. انسان جي شخصي صفات، ارادن، خيالن جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري نتيجن تي پهچڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. حقيقت ۾ دنيا قائم آهي، اهڙن پيار ڪندڙ جوڙن سبب جن پنهنجي بي لوث محبت کي هڪ خاص تعلق سان جوڙي رکيو آهي. اهو تعلق آهي هڪٻئي جي خيالن جي عزت ڪرڻ، هڪٻئي کي اهميت ڏيڻ، هڪٻئي کي خاص سمجهڻ ، سهارو ٿيڻ، ڏکن کي سکن ۾ تبديل ڪري ڪنهن به حالت ۾ خوش رهڻ، دل ۽ دماغ کي دنيا جي رنج و غم کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪرڻ.
هي ڪيڏي نه شاندار روايت ۽ ڪيڏي نه شاندار آزادي آهي. جنهن ۾ ماڻهو کِلڻ ۽ نچڻ لاءِ ڪنهنجو پابند نه هجي. ڪيڏي مهل به چاهي کِلي روئي ۽ نچي سگهي. هي آزادي ان تعلق جي ڪري آهي، جيڪا هنن زال مڙس جي وچ ۾ قائم آهي. جنهن کي ڪيئي صديون گذرڻ جي باوجود به اسانجون حماقتون ختم ڪري ناهن سگهيون.