اهو قسمت جو کيل ته نه هو
تقريبن اڌ ڪلاڪ کانپوءِ سائره ۽ سندس هسبنڊ ڊرائنگ روم۾ داخل ٿيا. سائره جي هسبينڊ تيرٿ سان هٿ ملايو، کيس پنهنجو تعارف محمد علي جي نالي سان ڪرايو. سائره کيس سلام ڪري، اڪير سان چيو، “تيرٿ ڪيئن آهين؟ نئون ڪوٽ ڪيئن آهي؟ ارميل ۽ سنگهار خوش آهن.” هن هڪ ئي ساهي ۾کانئس سڀ پڇي ورتو. هن کي شايد ان ڳالهه جو احساس هو ته پوءِ شايد هوءَ نه ڳالهائي سگهي.
زال مڙس ٻئي سامهون واري صوفه تي ويهي رهيا. سائره توهانجي اچڻ جو ذڪر ڪيو، توهان ۽ سائره هڪ ئي شهر جا آهيو، مونکي توهان سان ملي خوشي ٿي.
توهان اسلام آباد ڪهڙي ڪم سان آيا آهيو؟
محمد علي جو سوال توقع جي برخلاف هئڻ ڪري تيرٿ ڪو جواب نه ڏئي سگهيو.
“توهان جو ڪو ڪم هجي ته مونکي ٻڌايو.”
محمد علي جي ڳالهائڻ ۾ تيزي ۽ برتري وارو انداز هو. ڪا پنهنجائپ ڪانه هئي. ائين جيئن ڪو بيروڪريٽ پنهنجي ماتحت سان ڳالهائيندو هجي. هن وٽ منهنجي اچڻ جو مقصد هن مطابق ڪنهن ڪم خاطر هو.
“مان ڪنهن ڪم سان ناهيان آيو” تيرٿ هڪ ساهي ۾ چئي ويو.
“مان ته توهان سان ملڻ لاءِ آيو آهيان.”
محمد علي، سائره کي اندر وڃڻ جو چوي ٿو. مان تيرٿ وٽ ويٺو آهيان، توهان هاڻي ڀلي اندر وڃو. سائره هن اوچتي حڪم تي پريشان ٿي وئي ۽ ڪجهه به ڪڇڻ کانسواءِ تيرٿ ڏانهن ڏٺو ۽ اُٿي هلي وئي .
تيرٿ، کي محمد علي جي هن اوچتي ۽ عجيب رويي تي حيرت ٿي.
“توهان اسلام آباد پهريون دفعو آيا آهيو ؟” محمد علي،
“اڳ ۾ به آيو آهيان.” تيرٿ وراڻيو
“اسلام آباد ۽ پنجاب جي نسبت سنڌ جا شهر ڪيڏا گندا آهن، توکي ائين لڳي ٿو؟ محمد علي ڪرحت واري انداز ۾ تيرٿ کي چيو .
“سنڌ سان ڀيٽ اجائي آهي، سنڌ جي پنهنجي شناخت آهي” تيرٿ وراڻيو.
“سنڌ ته هاڻي نسلن جو، مذهبن جو، قبيلن ۽ ڏوهن جو ڳڙهه ٿي وئي آهي، اها ئي ته انجي شناخت وڃي رهي آهي.” محمد علي
“اهو ته هر هنڌ آهي، پاڪستان ٺهيو ئي نسلي، مذهبي بنياد تي آهي ۽ ڏوهارين کي رعايتون ڏيڻ لاءِ.” تيرٿ چيو
“پر سنڌين جي جهالت جي ته ڪا حد ئي ڪانهي، جيڪي اڃان به وڏيرن کي ووٽ ڪن ٿا، بيمارين ۾ مرندا ته به رڳو ٻار ڄڻيندا.” محمد علي
“جهالت ۽ غربت جي ڪري ائين ٿئي ٿو. پر گهٽ ۾ گهٽ وڏيرن ۽ بيروڪريٽن ۽ پئسي وارن ماڻهن وانگر منافق، ڪوڙا، ظالم ۽ بي شرم ته ناهن. پوڙها اچي ٿيندا ته به جوان ڇوڪرين سان شاديون ڪندا، پر ايستائين به پيٽ ڪونه ٿو ڀرجين، ُسريتون رکندا ۽ ٻين جي عورتن کي تڪيندا رهندا، وڏيرن کي ووٽ ڏيڻ جي ڳالهه تون ڪرين ٿو، ان کي تحفظ بيروڪريسي، پوليس ۽ فوج جي حاصل آهي. عام ماڻهو ته ڪنهن ليکي ۾ ئي ڪونهي.” تيرٿ جي لهجي ۾ تلخي، اچي وئي هئي.
“اهو تون ڪيئن ٿو چوين.” محمد علي
“عام ماڻهو وڏيري کي ووٽ خوشي سان ڪونه ٿو ڏئي” تيرٿ وراڻيو، ان خوف کان ووٽ ڪري ٿو ته اسٽيٽ جي پوري مشنري ان سان گڏ بيٺل آهي. جيڪا فوج عوام جي ٽيڪس تي هلي ٿي ۽ پوءِ عوام مٿان حڪمران ٿي ويهي ٿي، جيڪا پوءِ نام نهاد فيوڊل کي به پنهنجي اُن مقصد ۾ شامل ڪري ٿي. انهن کي خبر آهي ته ٻيو ڪوبه محب وطن هنن سان ان ڪم ۾ شامل نه ٿيندو.”
“سنڌ جي تعليم، صحت، ۽ ادارن جي تباهي پويان ڪير بيٺل آهي. محمد علي، ڪاوڙ مان تيرٿ کي چيو، سنڌي پنهنجو پاڻ کي تبديل ڪرڻ لاءِ تيار ئي ناهن، ته پوءِ حڪومت انهن لاءِ ڇو ڪجهه ڪري. پورو پورو ڏينهن تاش جا پتا کيڏڻ، هوٽل تي ويهڻ، ڏوه لاءِ سوچڻ، ڪنهنجي گهر ۾ گهڙي چوري ڪرڻ، ڪم چور، لالچي اهو ئي ته رهيو آهي سنڌي، هي ته اڃان اڳتي ڇا ڪندو ويهي ڏسجان.”
“عام ماڻهو تي ڳالهائڻ ۽ ان تي ملامت ڪرڻ آسان آهي” تيرٿ جواب ۾ چيو، پر انهن جي روزمره جي زندگي جي عذاب تي ڳالهائڻ لاءِ ڪنهن وٽ هڪ لفظ به ڪونهي. اهي بيماريون ته ڪنهن ۾ گهٽ ڪنهن ۾ وڌ، هر هنڌ ۽ هر قوم ۾ آهن. هي اهڙي شي به ناهي جيڪا حل ٿي نه سگهي ۽ نه ئي ڪجهه سون ماڻهن جي ڪم نه ڪرڻ ۽ تاش جي پتن سان کيڏڻ ڪري ملڪ پنهنجي اندر کان تباه ٿئي پيو. ملڪ جو مسئلو دراصل فرسوده نظام آهي. اهي چند ماڻهو ۽ خاندان آهن، جيڪي زمين جي طاقت جي بنياد تي، ملڪ جي عوام سان شرمناڪ کيل کيڏي رهيا آهن. حڪمرانن ۽ بيروڪريٽن جا ٻار انگلينڊ جي اسڪولن ۾ پڙهن ٿا، منرل پاڻي پيئن ٿا، ته اُنهن کي ڪهڙي ضرورت پئي آهي ته ماڻهن جي زندگي ۾ خوشحالي آڻين. انهن کي ادارن جي ۽ عام ماڻهن جي ٻارن جي ڪهڙي پرواه.”
“تون چئين ٿو ته تعليم جو ٻيڙو به حڪومت ٻوڙيو، سنڌي ماستر ان لاءِ ذميوار ناهن.” محمد علي
“ڏهه، پنڌرنهن سال اڳ ته اهڙي خراب صورتحال نه هئي” تيرٿ وراڻيو، بهترين استاد هئا. جڏهن کان وڏيرا سياست ۾ آيا ۽ بيروڪريسي انهن جي رهنمائي ڪئي هر ادارو تباه ٿيو آهي. فيوڊل ۽ بيروڪريسي نه صرف پنهنجون وحشياڻيون گهرجون پوريون ڪرڻ لاءِ ائين ٿي ڪري پر ساڳي وقت پاڪستان جي مهذب قوم کي جمهوريت پسند ۽ آزادي پسند هجڻ جي سزا ڏيڻ لاءِ به ائين ڪري ٿي.
سنڌي قوم جو هر ادارو تباه ڪرڻ ئي رياست جي مرضي آهي، ته جيئن هي قوم جبري رياست، جي ڀيٽ ۾ ڪمزور هجي. مذهبن ۽ فرقن ۾ ورهايل هجي. لائق ماڻهن کي ديوار سان لڳائي، نالائق ماڻهن کي سياسي اثر رسوخ ۽ پئسي ڏوڪڙ جي بنياد تي اڳيان آڻڻ جو ٻيو ڪهڙو مقصد ٿي سگهي ٿو. توهان کي مقامي ٻولين جي اهميت جو مثال ڏيان ٿو، تيرٿ ڳالهائيندي چيو، ته ان کي غير اهم ڪرڻ سان ڪيڏا مسئلا پيدا ٿيا آهن، انجو بيروڪريٽ ۽ حڪمرانن کي ڪو احساس ڪونهي. پاڪستان کي آزاد ٿئي 63 سالن کان به وڌيڪ جو عرصو ٿي ويو آهي. انجي باوجود پاڪستان جي مقامي ٻولين کي قومي ٻولين جو درجو حاصل ناهي. بلڪه ائين به چيو وڃي ٿو ته سنڌي ٻولي، عام هاري ناري پورهيت جي ٻولي آهي، ان ڪري هن کي ائين رهڻ ڏيو ۽ دنيا سان گڏ هلڻو آهي ۽ راڄ ڪرڻو آهي ته انگريزي ڳالهايو ۽ انگريزي پڙهو. دنيا جي ٻولين لاءِ عزت پنهنجي جاءِ تي پر ڪنهن به ٻولي کي فوقيت ڏيڻ جو معاملوم الڳ آهي. توهان چوندا ته مقامي ٻولين کي قومي درجو نه ڏيڻ جي باوجود به ته پاڪستان هلي ٿو. پر دراصل ائين ناهي، ٻوليون انسان جي نفسيات، مزاج ٺاهڻ ۾ مدد ڪن ٿيون. هن ملڪ کي ٺاهڻ ۾ جيئن ته انگريزن جو مفاد هو. ان ڪري هتي جي حڪمرانن. ڪلاس جي بنياد تي سماجي ڍانچي کي ترتيب ڏنو. رياستي مشنري کي هلائڻ لاءِ بيروڪريسي ۽ عوام تي راڄ ڪرڻ لاءِ جاگيرداري واري نظام کي قائم رکيو. بيروڪريسي لاءِ هنن تعليمي سرشتو انگريزي رکيو ۽ انهي لاءِ ڪامپيٽيٽو امتحان سي ايس ايس جهڙا نام نهاد ادارا ۽ امتحان ترتيب ڏنا. ظاهر آهي ته سنڌ جي مجموئي آبادي ته تعليم کان محروم آهي ۽ جن وٽ تعليم آهي انهن جا وڏا ته اڳ ۾ ئي حڪمران آهن. هي ته نسل در نسل حڪمران ٿيندا ٿا اچن. هنن حڪمرانن سنڌي ٻولي کي غير اهم ڪري، سنڌ جي اڪثريتي آبادي جي ٻارن کي سماجي ڪردار ادا ڪرڻ کان محروم ڪيو. جنهن سنڌي قوم کي توهان جاهل ٿا چئو، اها قوم دنيا جي مهذب ترين قوم آهي، جنهن جي تاريخ 5 هزار سال کان به پراڻي ۽ خوشحال تهذيب آهي. هي ملڪ ته اهڙو انوکو آهي جنهن جي 10 سيڪڙو آبادي انگريزي ڳالهائي ٿي ۽ 90 سيڪڙو عوام مٿان حڪومت ڪري ٿي. وڏيري کان بيروڪريسي تائين سڀ ائين ته چاهن ٿا.”
“دنيا ته تمام گهڻو اڳتي پئي وڃي، توهان آهيو جو اڃان پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت کان ٻاهر نڪرڻ لاءِ تيار ئي ناهيو، توهان دنيا سان ڪيئن مقابلو ڪندو؟ “ محمد علي
“دراصل هتي رويي جو مسئلو آهي. پنهنجي ٻولي ۽ ثقافت ته ڪنهن به قوم جي سڃاڻپ هجي ٿي” تيرٿ وراڻيو، ڪابه قوم پنهنجي سڃاڻپ ختم ڪري، ترقي جي راه تي سفر ڪندي ته ختم ٿي ويندي. دنيا سان مقابلي ڪرڻ جي ضرورت به ڪهڙي آهي، خدا سنڌ جي زمين کي هر طرح جي نعمت سان نوازيو آهي. مقابلي جي جنون سان ته تهذيبون ختم ٿين ٿيون. مهذب قومون ته هڪٻئي جي عزت ۽ احترام سان اڳتي وڌن ٿيون. هونئن به سنڌي ماڻهو بي انتها ذهين آهي هن قوم ۾ قائدانه صلاحيتون آهن، سنڌ کي پنهنجو فلسفو آهي، پنهنجو تصوف آهي، پنهنجو انقلاب آهي. پنهنجي شاعري ۽ آسودي ٻولي آهي. جنهن لاءِ هن وٽ پنهنجون متحرڪ سياسي سماجي پارٽيون آهن. هي غير معمولي صلاحيتن جي مالڪ قوم ڪيئن ختم ٿي سگهي ٿي. ماڻهو جو ڪلاس تبديل ٿيڻ سان ته قوم تباه ٿيندي ڇا.”
“سنڌي اڳ ئي ڄٽ آهن، انهن کي وري توهان پنهنجي ٻولي پڙهائي ڄٽ ئي رکڻ ٿا چاهيو؟” محمد علي
تو به ته انگريزي پڙهي آهي، انسان ته بنجي ناهين سگهيو” تيرٿ اڃان ڳالهائي رهيو هو ته محمد علي اٿندي، تيرٿ کي چيو، توکي خبر آهي ته تون ڇا ٿو ڳالهائين،
“ها مونکي خبر آهي” تيرٿ ائين چئي محمد علي کي هٿ ڏيڻ کانسواءِ
تڪڙو تڪڙو ٻاهر نڪري وڃي ٿو .
سائره، تيرٿ جي قدمن جي آهٽ ٻڌي ۽ کُپيل ڪاٺي جيان هڪ جاءِ تي بيٺي رهي. ڊرائنگ روم واري در مان محمد علي ظاهر ٿيو .
سائره، جون خالي خالي اکيون دروازي جي هُن پار تيرٿ کي ڳولين ٿيون.
“تيرٿ ويو هليو؟ “ سائره ٻڏندڙ دل مان محمد علي کان پڇيو.
محمد علي سائره کي نظرانداز ڪري،
ڪوبه جواب ڏيڻ کانسواءِ ٻئي ڪمري ڏانهن هليو ويو .
تيرٿ، گهڻي وقت تائين پاڻ سان ڳالهائي نه سگهيو ،
هن کي سخت گهٻراهٽ ٿي رهي هئي. هنجو ساهه ٿي ُمنجهيو.
دلفريب ۽ حسين شهر جو آسمان ڄڻ هن مٿان اچي ڪريو هو.
هي محمد علي جي رويي ڪارڻ نه پر سائره جي فيصلي ڪارڻ ڏکارو آهي. هن ڪلاس ڪامپليڪس مان نڪرڻ لاءِ ائين ڇو ڪيو؟ تيرٿ پاڻ سان ڳالهائيندي چيو، ائين ته عام ماڻهو به نه ڪري. هن تي پنهنجي ڪٽنب جو به ايترو بار ڪو نه هو. هن جا ٻه ئي ته ڀائر آهن، جيڪي به هلڪي ڦلڪي روزگار سان آهن. مان ته هن سان ڪجهه به ڳالهائي نه سگهيس. مونکي ته هن کان گهڻو ڪجهه پڇڻو هو. هن کي ئي ته ٻڌائڻو هو ته هي سڀ ڪيئن ٿيو ۽ اهڙي ماڻهو سان رشتو ڪيئن جوڙيو، جنهن وٽ پنهنجي زمين ۽ ماڻهن لاءِ ڪرهت ۽ نفرت آهي. هي ته خودمختيار طبيعت جي مالڪ هئي. هن جي من اندر پنهنجي مرضي سان جيئڻ واري جرئت ڪيئن ختم ٿي. هن جي اندر جي ڪامريڊ سائره ڪٿي رهجي وئي. تيرٿ سوچيندو رهي ٿو ته آخر سائره تيز هوائن ۾ پاڻ کي سنڀالي ڇو نه سگهي. هن زندگي جي تلخين کي ڀوڳيو هو. هن زندگي ۾ پنهنجا خواب پينٽ ڪيا. پنهنجي درميان انتهائي ذهين ۽ کليل دل جي ماڻهن کي ڏٺو. جيڪي هن جي زندگي جو بهترين حصو هئا. هنن سڀني کي پاڻ لاءِ غير اهم ڪري ڇڏيو. هنن سڀني کي هن جي ان فيصلي تي ڪيڏو صدمو رسيو هوندو. هتي زندگي انسان کي باهه مان گذرڻ لاءِ مجبور ڪري ٿي. اسانجو ارد گرد خاص طور تي عورت لاءِ انتهائي بيرحم آهي. اها ڳالهه ته هرڪو سمجهي ٿو پر مان هڪ عام عورت ۽ سائره ۾ فرق ڪري رهيو آهيان. هي اسان جي ڪامريڊ هجڻ ناتي مان هن کان اهو پڇڻ جوحق رکان ٿو ته هن جي فيصلي پويان ڪهڙا محرڪ آهن، جنهن ڪارڻ هي پنهنجو خون ڪرڻ لاءِ مجبور ٿي. زندگي جي ڪنهن موڙ تي اسانکي وري ملڻ جو موقعو مليو ته مان هن کان ضرور پڇندس.
تيرٿ، تارا وٽ رات گذاري.
صبح جو سوير هن تارا کان موڪلايو، تارا جو هي دوست هو، تارا کي احساس هو ته ڪا ڳالهه ضرور ٿي آهي، جنهن سبب تيرٿ خاموش ۽ بي چين آهي. پر هي هن کان ڪجهه پڇي نه سگهيو ۽ نه وري هن کي ڪجهه ڏينهن لاءِ روڪي ٿي سگهيو.
تيرٿ پنهنجي سمي ۾ هلي ٿو. هن کي پنهنجي راه هلندي ڪوبه روڪي ۽ ترسائي نه ٿو سگهي.
تيرٿ اسلام آباد کي پوئتي ڇڏي آيو آهي. طاقت جي بک ۽ غرور ۾ مبتلا هن شهر ڏانهن هنجو حساب رهي ٿو. جيڪو هن کي اڃان چڪائڻو آهي. هن شهر جا هٿ هڪ آرٽسٽ جي خون ۾ رنڱيل آهن .
تيرٿ، تيز تيز قدم کڻندو اسٽيشن طرف روانو ٿي وڃي ٿو .