ڪراچي
شهه مريد، پوئتي ڇڏيل ڪراچي ڏانهن هڪ نظر وڌي ۽ گاڏي اندر خاموشي کي ٽوڙڻ لاءِ دوستن کان پڇيو، “جديد ڪراچي جي تعمير ڪرڻ وارا ڪهڙا ماڻهو آهن”؟
“صورت مان آيل مالدار پارسي ۽ ڪاٺياواڙ مان آيل ميمڻ” سنگهار جواب ڏنو.
“ڪراچي ميمڻن جي آهي.ُمنهڙي وارا مهاڻا چون ٿا ڪراچي اسانجي آهي” فيروز مسڪرائيندي چيو .
“شاه لطيف ُسر گهاتو به ته، انهن تي لکيو. ان حساب سان ته مهاڻا ڪراچي جا آڳاٽا باشنده آهن” شهه مريد چيو.
“اسين جديد ڪراچي جي ڳالهه پيا ڪيون” سنگهار مسڪرائيندي وراڻيو.
چڱو، “مونکي پنهنجي ڳالهه پوري ڪرڻ ڏيو، پوءِ توهان ڀلي تبصرا ڪجو.” سنگهار وڌيڪ ڳالهائيندي چيو، “پارسين جي دور ۾ شهر اندر ويڪرا ڪشاده رستا، پارڪ، اسپتالون، ويم گهر ۽ انساني ڀلائي جا ادارا قائم ٿيا. هي ئي اهو دور هو، جڏهن هن شهر جي پهرين انگريزي اخبار هارون فيملي شايع ڪئي. هي شهر ادبي انجمن فنڪارن، آرٽ ۽ ٿيٽر سان گڏوگڏ ترقي پسند سياسي تحريڪن جو ڳڙه هو. هتي مزدور تحريڪون، ٻهراڙي جي هاري تحريڪن کي اتساهه ڏينديون هيون. ريلوي مزدور يونين ان وقت ملڪ جي مضبوط يونين هئي. پارسي سماج وادي جمشيد نسروانجي مهتا جي ميئرشپ وارو دور، سياسي ۽ علمي تحريڪن جي حوالي سان شاندار دور هو. فيبروري 1917ع ۾ جڏهن مسٽر شپور جي سڪلات والا جيڪو هڪ مشهور پارسي ڪميونسٽ ۽ برطانيه جي هائوس آف ڪامنز جو ميمبر هو، برطانيه کان ڪراچي آيو، ته انجي مَانَ ۾ ڪراچي ميونسپالٽي هڪ آجياڻو ڏنو. انهيءَ تي ڊيلي گزيٽ ڏاڍو گوڙ ڪيو ۽ مخالفت ۾ ڪالم لکيا، ته ڪراچي ميونسپالٽي ۾ ڪميونسٽ ويٺل آهن. جيڪي ملڪ اندر سيڪيولر نظام جا حامي آهن. بهرحال، اخبار حڪومت ۽ ڪميونسٽ مخالف ڌرين کي ڀڙڪائڻ ۾ ڪين گهٽايو، پر مزي جي ڳالهه ته اخبار جي غلط پرپگنڊا جي باوجود عوام ان آجياڻي ۾ ڀرپور شرڪت ڪئي. مطلب ورهاڱي کان اڳ جي سنڌ انتظامي طور مضبوط، خوشحال، آزاد ۽ سيڪيولر خيالن، جي هئي. ورهاڱي کانپوءِ جي سنڌ جي ڄڻ ڪايا پلٽ ٿي وئي. سڌي بيٺل سنڌ ڄڻ اُبتي ٿي وئي. 1937ع ۾ سنڌ جي پهرين اسيمبلي ۾، جيڪي سياسي پارٽيون کٽي آيون، انهن مان ڪجهه جا نالا ته مونکي ياد آهن، سنڌ يونائٽيڊ پارٽي، سنڌ مسلم پارٽي، سنڌ آزاد پارٽي، سنڌ هندو پارٽي ۽ ڪانگريس، ڪانگريس کان علاه سموريون پارٽيون مقامي، علاقائي ۽ وڏيرن جون جوڙايل هيون. سنڌ يونائٽيڊ سر شاهنواز ڀٽي ٺاهي. سنڌ مسلم پارٽي تي سر غلام حسين هدايت الله جي ڇاپ هئي. سنڌ هندو سڀا تي مکي گوبند رام جو قبضو هو. پر ان وقت سنڌ ۾ ٻه ماڻهو اهڙا هئا، جن سنڌ کي هڪ سوچ ڏني آزادي ۽ خوشحالي جو رستو ڏنو. انهن مان هڪ هو، شهيد الله بخش سومرو ۽ ٻيو هو پارسي جمشيد مهتا. جنهن ڳوٺ ڳوٺ وڃي ماڻهن ۾ سجاڳي پيدا ڪئي. هو هيو ته ڪراچي جو پر هن اليڪشن دادو مان کٽي. هن تي ماڻهن جو اعتبار هو. هن چونڊيل اسيمبلي جي ميمبر جي حيثيت ۾، جيڪا پهرين تقرير ڪئي جنهن ۾ هن هڪ شاندار تجويز رکي، ته اسيمبلي جي چونڊيل ميمبر کي پنهنجو الائونس نه وٺڻ گهرجي. هو چوندو هو، ته ماڻهن جنهن اميدوار تي ڀروسو ڪري، ان کي چونڊيو آهي. اهو پاڻ به خدمت جي دعوا ڪري ٿو ته پوءِ هو خدمت جو معاضو ڇو وٺي. هنجي اها رٿ ناڪام ٿي، بلڪه بدنظمي به ٿي. مهتا کي گهٽ وڌ ڳالهايو ويو.
عوام جي خدمت جي نالي تي سياست ڪرڻ وارا الائونسز، پلاٽن ۽ پرمٽن لاءِ وڙهڻ ۽ سياست ڪرڻ لڳا ۽ هاڻي تائين وڙهي رهيا آهن. جڏهن ته ٻئي طرف شهيد الله بخش سومرو ننڍي کنڊ جي ورهاڱي جو سخت مخالف هو. هن دور انديش انسان ان وقت به پنهنجن ساٿين ۽ جي ايم سيد سميت سڀني کي اها ڳالهه سمجهائڻ ٿي چاهي، ته ورهاڱو نه عوام جي حق ۾ آهي، نه سنڌ جي حق ۾. پاڪستان ته مسلم ليگ جي نوابن، جاگيردارن ۽ انگريزن جي مفادن لاءِ ٺاهيو پيو وڃي. مذهب جي نالي تي سياست نه ڪيو، ان سان وڏي تباهي ٿيندي. عام ماڻهوءَ جو مسئلو مذهب ناهي انهن جو مسئلو پنهنجي زمين تي آزادي، عزت سان رهڻ آهي. هُنجي ڳالهه کي سمجهڻ جي بجاءِ سکر ۾ مسجد منزل گاه جو واقعو ڪرايو ويو، جنهن تي پوءِ آءِ آءِ قاضي صاحب سيد ڏانهن خط لکي ناراضگي جو اظهار به ڪيو هو. دراصل الله بخش سومري جي حڪومت ڊاهڻ ۽ هن کي ڪانگريس ۾ هجڻ جي سزا ڏيڻ خاطر اهو واقعو ڪرايو ويو، پر انجي باوجود هي شخص پنهنجي اصول تي قائم رهيو ۽ چيائين ته مسجد حڪومت جي پراپرٽي آهي اها اُن وٽ ئي رهندي. جنهن کانپوءِ کي شڪارپور جي نيو فوجداري چونڪ وٽ گوليون هڻي شهيد ڪيو ويو. اُن واقعي کانپوءِ سنڌ جو ڄڻ روح مري ويو. نسل پرستي ۽ مذهب پرستي سنڌ ۾ پلانٽ ڪئي وئي. نسل پرست تنظيمن جون نرسريون آباد ٿي ويون.”
“ان کانپوءِ به اليڪشن ٿينديون رهيون پر سنڌ جو مقدر نه جاڳيو” فيروز، سنگهار کان پڇيو.
“پوءِ مسلسل ائين ٿيندو رهيو، جمهوريت جي نالي تي اليڪشن هاءِ جيڪ ٿينديون رهيون. فوج هر دفعي ٽيڪ اور ڪري ملڪ جي باقي رهيل قدر و قيمت ختم ڪري ڇڏي” سنگهار وراڻيو.
شهيد الله بخش جي ڳالهه درست هئي. “ته پاڪستان نوابن ۽ جاگيردارن لاءِ ٺاهيو پيو وڃي”
“نوابن جي ڳالهه تي مونکي تو واري ُمنڊي پئي ياد اچي” سنگهار، فيروز ڏانهن نهاريندي هن کان پڇيو، دوستن کي ته ٻڌاءِ ته تون بهاولپور جو نواب ڪيئن ٿين ؟!
“اهو ڪيئن ٿيو ؟” تيرٿ حيرت مان فيروز کان معلوم ڪيو
“اهو مزيدار واقعو آهي” فيروز، ڳالهائڻ شروع ڪيو.
“مونکي ڪنهن وقت ُمنڊين پائڻ جو شوق هوندو هو. فيروز مسڪرائيندي واقعو ٻڌائڻ لڳو، ان وقت مونکي پنهنجي هڪ دوست زمرد جڙيل منڊي ڏني، جا مون پائي رکي هئي. ُمنڊي هئي به شاندار. آڱر ۾ پيل هوندي هئي، ته ائين لڳندو هو، ڄڻ منهنجي آڱر ئي ناهي. شام جو وقت هو، امپريس مارڪيٽ ڀرسان چانهه پيئڻ لاءِ ويٺو هوس، ته ڪو ماڻهو منهنجي ڀرسان اچي ويٺو، هن منهنجي هٿ ۾ زمرد جڙيل ُسهڻي ُمنڊي ڏٺي، ته هن سمجهو ته مان بهاولپور جو ڪو نواب آهيان ۽ ڪراچي گهمڻ آيو آهيان.”
هن منهنجي پاسي ۾ وهِندي چيو، “نواب صاحب توهانجو رات قيام ڪٿي آهي”؟
“تون ڇو پيو پڇين”؟ مون کيس پڇيو.
مان سمجهي ويس ڇا ٿيڻ وارو آهي، مون به مزي خاطر ڳالهه کي پئي ڇيڙيو، “توهان مونکي ڏٺل ٿا لڳو.” هن مون ڏانهن ڏسندي چيو،
“ڪٿي ڏٺواٿئي” مون کيس چيو.
“شايد ڪراچي جي ڪجهه نوابن جي محفل ۾.”هن مسڪرائيندي چيو.
“تو اتي ڇا پئي ڪيو؟” مون نوابن واري کوکلي لهجي ۾ هن کان پڇيو.
“مان ته انهن جي خدمت ۾ هئس سرڪار” هن ڏاڍي معصوميت مان وراڻيو.
تون ڇا ڪندو آهين؟ مون ٿوري روعب واري انداز ۾ هن کان پڇيو.
؟نواب ته ايترا سوال ناهن ڪندا سرڪار.” هن حجت ڀريئي لهجي ۾ چيو.
“دوست! هڪڙي ڳالهه چوانءِ ناراض ته نه ٿيندين.” مون هن کي چيو.
“نه سرڪار، ائين ڇو ٿا چئو،” هن چيو.
“تو مونکي نواب ڪيئن سمجهو ؟” اهڙي سوال تي هن مون ڏانهن نهاريندي چهري تي عجيب مسڪراهٽ آڻيندي چيو.
“سرڪار، هيءَ منڊي ته توهان کي نوابن واري پيل آهي. منهنجو اندازو غلط نه ٿو ٿي سگهي. توهان نواب آهيو نه،” هي هڪ ساهي ۾ ائين چئي ويو جو مونکي به گمان ٿيڻ لڳو ته واقعي به مان نواب آهيان ڇا؟
ايتري ڳالهائڻ کانپوءِ مون هن لاءِ چانهه گهرائي، هن چانهه پيتي،
مون ُمنڊي لاهي هن کي هٿ ۾ ڏني. هن چيو، سرڪار هي ڇاٿا ڪيو؟
مون چيو. “يار مان ڪو نواب ناهيان، مان ته تو جهڙو انسان آهيان.تنهنجي ڳالهه به ڪنهن حد تائين درست آهي.پاڪستان ۾ ڄڻ هاڻي هر ماڻهو نواب آهي، ڇاڪاڻ ته پاڪستان ٺهيو ئي نوابن لاءِ آهي.” هو بت بڻيو منهنجي ڳالهه ٻڌي رهيو هو.
“تون ۽ مان جيڪڏهن ائين نوابن جي قدم بوسي ۾ رهنداسين ته سندن نوابي ته قائم رهندي نه....! هي منڊي توکي سٺي لڳي ٿي، ته تون پائي ڇڏ.”
هو اهڙو خاموش ٿي ويو جهڙو بت، هن ڪجهه به چوڻ کانسواءِ مون ڏانهن ڏٺو ۽ وري منڊي کي ڏٺائين. پوءِ منڊي سامهون ٽيبل تي رکي، هوٽل مان تڪڙو تڪڙو نڪري ويو.
مان اڪثر اتي چانهه پيئڻ ويندو آهيان، پر هي همراه وري نظر نه آيو.
مون هن کي ڳولڻ ٿي چاهيو، ته جيئن سمجهايانس ته منهنجو مطلب هنجي دل آزاري ڪرڻ نه هو، پر هو ڪو شريف ماڻهو هو.
گاڏي ۾ ٽهڪ پئجي ويا. ڪافي دير تائين دوست کلندا رهيا.
بهرحال ڪراچي رونڪ وارو شهر هو. فيروز چيو، “شام ٿيندي ئي ڄڻ نوجوان جادو جي نگري مان ٻاهر نڪري ايندا هئا. گهڻو ڪري پيدل شهر جي ٿيٽر هائوس سئنيمائن، هوٽلن ۽ ڪشاده پارڪن ڏانهن انتظار ۾ بيٺل محبوبائن ڏانهن آسمان جي پکين وانگر اڏامي پهچندا هئا، روڊ تي ڄڻ آسمان جا تارا لهي ايندا هئا.”
فيروز ڳالهائيندو ڪراچي کي ياد ڪندو ويو. “ڪراچي انتهائي صاف سٿري هئي ڪو خوف ڪا لالچ ڪانه هئي. انسان پهرين دوست ۽ ڀائر هئا پوءِ ڪجهه ٻيو. ڪراچي جي دنيا بي حد دلڪش ۽ شاندار هئي. هن وقت جي سرمائيدارانه معاشري جي بي حسي اڃان اُن کان پري هئي، جنهن هاڻي ڪراچي کي تباه ڪري ڇڏيو آهي، عورت جو تقدس هو. زمين ۽ انسان لاءِ عزت هئي. تعليم کي علم سمجهيو ويندو هو.
پاڪستان کي مذهبي رياست ڊڪليئر ڪري هنن انساني ارتقا جا سمورا رستا بند ڪري ڇڏيا. ڀٽي جهڙي سياسي ماڻهو به ائين ڪيو. هو سياسي مصلحت تحت ائين ڪري رهيو هو، حالانڪ ان ڳالهه جي ان کي به خبر هئي، ته ڪا به رياست مسلم ۽ غير مسلم ناهي ٿيندي. پاڪسان کي سني اڪثريت واري اسلامي رياست ڊڪليئر ڪرڻ سان ڇا ٿيو؟ فرقا پيدا ٿيا. مذهب ماڻهن جو پيشو بڻيو، تقسيم در تقسيم ماڻهن جا ايمان ٿيا. جنهن پوءِ انسان کي ذهني، روحاني، معاشي، اخلاقي ۽ سياسي طرح ڪمزور ڪري ڇڏيو.”
“يعني ايشور جي تعليم جي برعڪس انسان مذهبن ۽ فرقن ۾ تقسيم ٿي ويو.” تيرٿ پڇيو.
“بلڪل ائين ٿيو” فيروز وراڻيو. پر هن وقت ماحول ٻيو آهي. حضرت انسان کي معلوم ٿيندو پيو وڃي ته رياستون ڪهڙي به روپ ۾ هجن، ناهن پوءِ اهي اسلامي هجن يا غير اسلامي. انهن کي، ته حاڪم طبقو، محروم طبقن خلاف هٿيار طور استعمال ڪري ٿو.”
“ڪجهه مورخن جو خيال آهي، ته مذهب جو نظريو بطور مضبوط عملداري، اخلاقيات ۽ سياست جهڙن پيچيدهه مسئلن جو حل ڏئي ٿو” تيرٿ، چيو.
“منهنجي علم مطابق مذهبي رياستون، حاڪمانه رويا، ذاتي ملڪيت جو مفاد، انسانن وچ ۾ طبقن جي سوال کي ختم ڪرڻ جي حق ۾ ناهن هونديون. اهو سياسي انقلاب کانسواءِ ممڪن ناهي” فيروز جواب ۾ چيو.
حقيقت ۾ هر انسان جو شروعاتي دور هڪ حد تائين پهرين قدرت تي ان کانپوءِ مذهب تي ۽ پوءِ پنهنجي عقل، سمجهه، خيال، سماجي ماحول ۽ پنهنجي اوزارن تي انحصار ڪري ٿو. مثلن، ٻولي جو استعمال انسان پنهنجي رابطي لاءِ ۽ اوزارن جي ترقي لاءِ جوڙي ۽ ڳالهائي، جنهن کي پوءِ هن فن، ادب ۾ جدت ۽ معاشي آزادي لاءِ پنهنجي اظهار جو ذريعو بنايو، شاعري ڪئي، افسانه لکيا ، لحاظه فڪري ۽ معاشي ترقي جون خوبيون جيڪي اسانکي پنهنجي سماج اندر تلاش ڪرڻيون آهن، اهي انساني عقل جي رستي تلاش ڪرڻيون پونديون. جنهن لاءِ انقلاب گهرجي ٿو.”
“اها ڳالهه ڪنهن حد تائين صحيح آهي، ته انساني صلاحيت کي ڪنهن نظام جي ضرورت رهي ٿي، ته جيئن انسان اندر پوشيده حيواني روين، عادتن کي دٻائي ان اندر نئين انسان کي جنم ڏئي سگهجي. انسان، تاريخ ۾ ترقي جا شاندار مثال قائم ڪيا آهن. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اوزارن انسان کي نوان عضوا ڏنا. هٿوڙي، ڏاٽي ۽ ڦيٿي انساني ارتقا کي نئون رخ ڏنو. پر موجوده حالات ته انساني ارتقا آڏو رڪاوٽ بڻيل آهن. موجوده انسان مذهب، ڌرم۽ نسل جي نالي تي هڪ ٻئي جو خون وهائڻ لاءِ تيار بيٺو آهي.” شهه مريد، سنگهار سان مخاطب ٿيندي کيس چيو .
“ورهاڱي کان اڳ هندوستان سان لاڳاپيل تهذيبن جو دارو مدار سياسي تحريڪن، فن، ادب ۽ ثقافت تي هو. سنگهار وراڻيو،
ٽيگور هندوستان جي ادب کي موسيقي فن، آرٽ سان مالا مال ڪيو. سوامي ويڪانند يورپ، ايشيا ۾ ويدانيت جي فلسفي جو پرچار ڪيو. مولانا ابوالڪلام آزاد ڪانگريس جي رهنمائي ڪندي هندستان مٿان انگريزن جي تسلط جي خاتمي جي خلاف آزادي جي ويڙه وڙهي. ڀڳت سنگهه انقلابي اسپرٽ سان نوجوانن لاءِ اتساه بڻيو، مطلب ته اهو سڀ پاڪستان جي وجود ۾ اچڻ کان به اڳ ٿيو. پاڪستان جيئن ته انگريزن جي مرضي سان ٺهيو، ان ڪري هتي سياسي تحريڪون ختم ڪيون ويون.”
“پاڪستان، انگريزن جي پيداوار آهي، مان ته اها ڳالهه شروع کان چوندو پيو اچان.” شهه مريد وراڻيو.
“ها، جڏهن تون هڪڙي قميص ۾ گهمندو هئين!” تيرٿ مذاق ڪندي شهه مريد کي چيو.
“اهو مان نه ٻڌائيندس.” هن جي جواب تي دوست کلندا رهيا.
“شهه مريد جي ڳالهه درست آهي، ڏسو نه دوستو” سنگهار وراڻيو. آخر مسلم ليگ جي ٺهڻ جي ضرورت ڪهڙي هئي، جڏهن مسلمان به ڪانگريس جا عهديدار هئا. هندو توڙي مسلمان هولي، ديوالي ۽ عيدون گڏ ڪندا هئا، ته پوءِ آخر ڪنهن لاءِ ٿي هندوستان، پاڪستان ٺهيو. هير مسلمان به ڳائيندو هو، ته هندو به. رام ۽ رحيم ڏانهن وڃڻ جو رستو مختلف ئي صحي، پر ان ۾ سڀ لاءِ چڱائي جو درس هو. مغلن تائين به اهي روايتون قائم هيون. ايسٽ انڊيا ڪمپني جيئن هندستان ۾ داخل ٿي، ته اُن اچڻ سان پوري معيشتي نظام تي ڪنٽرول ڪري ورتو. جيئن ته ان وقت هندو، معاشي طور تي آسودي پڙهيي لکيئي مڊل ڪلاس سان وابسته هو، ان ڪري انگريزن سان هڪدم ويجهو ٿي ويو. انگريزن، هندن کي نه صرف نوازيو، پر هندستان ۾ هندن جي صورت ۾ بورجوا ڪلاس پيدا ڪيو، جنهن پوءِ هندستان جي سياست ۽ واپار ۾ اهم مقام ماڻيو. جڏهن ته مسلمانن جي اڪثريت جاگيرداري جهڙي فرسوده نظام ۾ رهڻ، چڱائي سمجهي. حالانڪ هندو مڊل ڪلاس ۽ مسلمان فيوڊل ٻنهي جو مفاد هو، ته عام ماڻهو سياسي، معاشي طور تي غلام ئي رهي. ٻنهي کي هندستان جي پسمانده عوام جو ڪو فڪر نه هو. ڏسندي ڏسندي ڪانگريس مان مسلم ليگ جو وجود ٿيو. هر جڳهه محمد علي جناح جا چرچا ٿيڻ لڳا. هندستان جي فضائن ۾ هاڻي مڪمل طور تي هندو مسلم فرق جي ڳالهه ٿيڻ لڳي. ماڻهن جو خون سرخ مان سفيد ٿيندو ويو. هندوستان پاڻ لاءِ آزادي جي چونڊ ڪرڻ بجاءِ دوزخ جي باه جي چونڊ ڪري ورتي. فرنگين، هندو مسلم فرق کي هوا ڏني، مسجد ۾ ُسوئر ڪهُي اڇُلي وڃڻ ۽ مندر ۾ ڳئون ڪهي اڇلي وڃڻ جا واقعا ٿيا. دنيا جي شاندار تهذيب سرسوتي، سنڌو، جمنا ۽ راوي جي ڪنارن خون ريزي ٿيڻ لڳي. ماڻهن جي اکين ۾ وحشت جاڳي پئي. اسٽيشن تي مسافرن جي لاشن سان ڀريل گاڏيون ٿي پهتيون. هندوستان ۾ انسانيت نالي جي ڪابه شيءِ نه رهي ۽ مٿي خدا اهو سڀ ڏسندو رهيو .”
دوستو،حقيقت هي آهي ته، “اسين سڀ پنهنجن پنهنجن عقيدن جا ڪمزور انسان آهيون. ان ڪري ئي نسلن، مذهبن ۾ ورهايل آهيون. صرف انسان ئي نه، پر رياستون به ائين هجن ٿيون. اسانجو تعليمي نصاب به ائين هجي ٿو.”
سنگهار، ڳالهائيندي ڪجهه لمحن لاءِ خاموش ٿي وڃي ٿو .
شهه مريد، پنهنجي سوال جي جواب بابت مطمئن نه هو. هن وري پڇيو، “دنيا ڪنهن حد تائين ان ڳالهه سان سهمت آهي، ته دنيا جا سمورا مذهب هڪٻئي جو تسلسل ۽ هڪ ئي خيال جو حصو آهن. پر ساڳي وقت سڀ ان جنون ۾ به ورتل آهن، ته انجو ڌرم ئي حق تي آهي، جنهنجو فيصلو به هو پاڻ ئي ڪري ٿو. انسان ان ڊوڙ ۾ اعليٰ خواب ڏسڻ ڇڏي ڏنا آهن. دنيا کي بدلائڻ جا ويچار سندس من ۾ دفن ٿي ويا آهن. انسان جون جيڪي صلاحيتون انسانذات جي تعمير ۽ ترقي لاءِ ڪتب اچڻ گهرجن اُهي فرقن درميان الجهي ويون آهن. بلڪه فرقا سموري دنيا جي ماڻهن کي تابع ڪرڻ جي خيال کان مسلح ٿيندا پيا وڃن. انسان جي فطرت ۾ نيڪي جي نسبت جرم جو پلڙو ڀاري ٿيندو پيو وڃي، ته پوءِ آخر خدائي مقصد ڪيئن حاصل ٿيندا؟”
“ماڻهن جي سمجهڻ جي صلاحيت ته هميشه سادي رهي آهي” منهنجا پيارا رفيق! سنگهار پنهنجي دل جي جذبات مان شهه مريد سان ڳالهايو. اڍائي هزار سالن کان انسان اهو ئي ته ڪري رهيو آهي. صدين کان انهن ريتن رسمن ۽ مذهبن جو عام ماڻهن جي ذهنن تي قبضو رهيو آهي. اها ڪا عام رواجي ڳالهه ناهي، ته ماڻهو هڪدم توهانجي ڳالهه کي قبول ڪن پوءِ کڻي اها ڪيتري به درست ۽ حقيقي هجي.
هندستان جا ساڌو ۽ سنٿ پوري حياتي، زندگيءَ کي گناه ۽ غليظ سمجهي، ان کان پري ڀَڄندا رهيا. صحيح عقيدو، صحيح رستو، خدا جو تصور، محبت، غم خوشي، موت، زندگي، نجات وغيره، اهي سڀ سوال انسان کي هميشه پاڻ ڏانهن متوجهه ڪندا رهيا آهن. انهن سوالن جي گِهرائي ۾ وڃڻ لاءِ ماڻهن وٽ پنهنجا پنهنجا ذاتي ۽ مذهبي طور طريقا آهن. پر انجي باوجود، به انسان جي بي چيني ۾ ڪا ڪمي نه آئي آهي. اهڙي حالت ۾ الله جي نبين ماڻهن جي اندر جي بي چيني کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. الله جي رسول محمد صلعم اڳيان زندگي جي انهن پيچيده سوالن کان وڌيڪ اهم سوال اهو هو، ته ڪفر جا بت ڪيئن ڪيرائجن؟ هُن سوين ميل سفر ڪري، پٿر لڳڻ جي باوجود انسانن جي ستل ضمير، سمجهه، عقل کي جاڳايو. خود پسند عربن کي تلوار جي ڌار مان گذاريو. هن پنهنجي اعليٰ عمل ۽ پنهنجي فڪر تي ڄمي بيهڻ کانپوءِ ائين ڪري ڏيکاريو. يورپ ۾ ڪليسا، عقل جي ڳالهه ڪرڻ وارن کي جيئري ساڙڻ شروع ڪيو. تنهن کانپوءِ يورپ ۾ نشاتثانه جو دور آيو. هندستان ۾ مختلف مذهبن مان صوفي فڪر جي تحريڪن جنم ورتو. منصور،شمس،بلاول کي ساڙيو، ماريو ۽ جلايو ويو.
مها ڀارت ۾ ڪرشن، ارجن کي چوي ٿو، “هزارها سالن کان ديوتا، ماڻهن جي ذهنن تي راڄ ڪن پيا. هنن ماڻهن جي ذهنن کي اڳتي سوچڻ کان روڪي ڇڏيو آهي”
گوتم چيو، “نجات ۽ مکتي ڪٿي ناهي، ان کي پنهنجي اندر ۾ تلاش ڪريو.” توهانجي ارد گرد جو ڪجهه آهي، ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪريو، ان کي پيار سان ڏسو. ان کي پنهنجو حصو سمجهو. ان سان وفا جي عيوض آگاهي ۽ بيداري جهڙي افضل شيءِ حاصل ٿيندي، اهو ئي نجات جورستو آهي.
18 صدي ۾ مارڪس، فطرت ۾ مادو ۽ تاريخ ۾ عقل انساني جي ڳالهه ڪري چيو، ته انساني فطرت، کي ترقي جي شاهراه تي آڻڻ لاءِ انسان جو خارجي دنيا سان رابطي ۾ اچڻ لازمي آهي. قدرت ۽ فطرت، انسان کي زنده رهڻ لاءِ ان ڪري مجبور ڪري ٿي، ته جيئن هو پنهنجن صلاحيتن کي ڪتب آڻي، اوزارن جي صلاحيت ۾ اضافو ڪري پاڻ کي محفوظ ڪري. ائين نه ڪرڻ سان ان جي زندگي لاءِ خطرا وڌي وڃن ٿا.
حيرت آهي بساون لال ماڌو اها ڳالهه 7 هزار سال اڳ چئي. بساون دهريو هو. انجي نزديڪ تخليق ۽ ارتقا، مادي جي فطرت آهي. گوئٽي به دهريو هو، جنهن چيو.
زندگي،
تند و تيز طوفان ۾
هڪ لهر، جا اڀري ٿي، گم ٿي وڃڻ لاءِ
هڪ خود آزاد وجود ،يعني پيدائش ۽ موت
لامحدود سمنڊ
جهومندڙ، وهندڙ، لامحدود سمنڊ.
زندگي جي رواني،
وقت جي چپن تي خوشنما گيت.
منهنجا هٿ زندگي اُڻن ٿا.
خدا پهري وٺي ٿو.”
بساون لال ماڌو، چوندو هو ته، “روح ۽ مادو ازل کان گڏ آهن، جدا هي ڪڏهن ڪو نه هئا، مادي جي حقيقت تحرڪ آهي، تحرڪ ڪري ان ۾ تبديلي آهي. هن پوري دنيا جي چڪر جو نالو مادو ئي ته آهي. جيڪو پنهنجي نقطه آغاز کان اختتام تائين پنهنجون صورتون تبديل ڪري ٿو ۽ هر وقت تحرڪ ۾ آهي. ٻج جو گل ۾ تبديل ٿيڻ مادي جي حقيقت ۽ تبديل ٿيندڙ صورت آهي. روح، جنهن کي هو علم چئي ٿو، اهو ڪائنات ۾ موجود آهي ۽ انسان جو وجود ۽ انجي ُمڪتي تڏهن ٿئي ٿي، جڏهن هو پاڻ کي مادي کان الڳ ڪري ٿو.”
هنن پيچيده ڳالهين تي شهه مريد جي دل دڙڪڻ لڳي ٿي ۽ هو بيزاري ۽ بيچيني مان چوي ٿو، “انسان زندگي جي تلخ تجربن مان گذرڻ جي باوجود سِکي ڪجهه به ناهي سگهيو؟ “
“انسان ته تمام گهڻو سکيو آهي” سنگهار جواب ڏنو، “انسانن جي اڪثريت فرقن ۽ نسلي مت ڀيد کان آزاد آهي. دنيا جا ماڻهو هڪٻئي لاءِ احترام رکن ٿا.
گاڏي ۾ لمحي لاءِ خاموشي ڇانئجي وڃي ٿي.
تيرٿ جا گهاٽا ڪارا وار هوا ۾ اڏري سندس چهري تي پون ٿا، جنهن سان هن جي چهري جو حسن وڌيڪ نکري پوي ٿو.
ڪيترو پنڌ ڪري آيا آهيون.” سنگهار تيرٿ کان پڇي ٿو،
“تقريبن 80 ڪلوميٽر.” تيرٿ، واڻيو
شهه مريد، حيرت ۽ اُتساه مان پوئتي ڏٺو، پويان هلڪي هلڪي ڌوڙ ڇڏي، گاڏي هوا سان ڳالهيون ڪندي، اڳتي وڌندي پئي وئي.
گهرو نيرو آسمان گاڏي جي شيشي مان ائين پئي نظر آيو، جيئن گاڏي ان طرف ئي سفر ڪندي هجي. سج جي روشني، زمين جي ماحول کي گرمائي رهي هئي، هلڪي تپش ڪري گاڏي جو اندريون حصو هلڪي اُٻس پيدا ڪري رهيو هو.
تيرٿ، کي رکي رکي نذير جو خيال اچي رهيو هو.
تيرٿ، دل ئي دل ۾ ان خوف کي دٻائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو، جيڪو نذير متعلق هن جي من ۾ پيدا ٿيو پئي. هو پاڻ سان ڳالهائي رهيو هو، “هتي زندگي گذارڻ جي هر ماڻهوءَ کي قيمت ادا ڪرڻي پوي ٿي. اسين ته انجي بدلي ڪجهه به نه ٿا چاهيون. اسين جيڪو چاهيون ٿا، اهو سِرَ جي سوڌي کانسواءِ ممڪن ڪونهي”
“هو سامهون ڪنهن جو پراڻو قلعي نما محل آهي؟ فيروز، رڙ ڪري چيو،
تيرٿ، بريڪ هڻي گاڏي بيهاري.