بيگم مراد ۽ نئين پاڪستان جو ويزن
ڪراچي هاڻي پنهنجي قدمن سان ڪونه ٿو وڌي، مشيني رفتار سان ڊوڙي ٿو. ڏينهن ۽ رات ۾ هاڻي وڃي ٿورو فرق رهيو آهي. اها صورتحال هر ماڻهو لاءِ پريشاني جو سبب هئڻ جي باوجود هر ماڻهو ان کي ڀوڳي پيو.
مرده شيون هميشه ڀوڳنائن کي جنم ڏين ٿيون. جنهن کي وري انسان پاڻ لاءِ شادابي ۽ آسودگي جو نالو ڏئي ٿو. هي ڪا ڏاهپ به ڪانهي ته انسان مرده شين جي حاصلات لاءِ ويهي بحث ڪري ۽ جسٽيفاءِ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري، هي ته ڪنهن به انسان لاءِ مايوسي جي ڳالهه آهي ۽ پاڻ کي تنها ڪرڻ جي ڳالهه آهي ۽ موقعي پرستي جي ڳالهه آهي. بي معني ۽ بي اعتباري جي ڳالهه آهي.
سنگهار ڳالهائيندو هو، بحث ڪندو هو. پر هاڻي خاموش رهڻ هنجي مزاج جو حصو ٿي ويو آهي. هن ۾ اها تبديلي اوچتو ناهي آئي، ان لاءِ هن ڪڙيون تلخيون ۽ ماڻهو جي ذات کي ڀڄندي ڀرندي ڏٺو آهي. هو هاڻي اڪيلو ئي اهڙو ماڻهو ناهي پر ڪيترا ئي ماڻهوآهن. جيڪي ان طرح پنهنجي زندگي گذارن ٿا.
سنگهار ڪڏهن ائين سمجهندو هو ته، هو پنهنجي آيڊياز ۾ پنهنجي آدرش ۽ پنهنجي سڀاءُ ۾ باقي ماڻهن کان مختلف آهي، هن اڳيان شاندار مستقبل آهي، جيڪو هن جي آدرش ۽ هنجي آئيڊياز جو آڌرڀاءُ ڪندو، هنجي پيرن جي آهٽ کي ٻڌندو. هن جيڪو سوچو ٿي، سو آفاقي آهي. پر هاڻي هن کي محسوس ٿئي ٿو، ته هن زندگي ۾ جو حاصل ڪيوآهي. انجي ڀيٽ ۾ فرسوده خيال، فساد، نفرت، غربت ۽ جنونيت وڌيڪ مضبوط ۽ طاقتور ٿي آهي ۽ اُن جي نسبت سان سنگهار جو، پنهنجي آدرشن سان، ُمسلسل اڳتي وڌڻ وارو عمل ڄڻ ڪجهه به ناهي. هنجي ذهن ۾ ڪيتريون ئي ڳالهيون آهن، جيڪي هو پنهنجن ساٿين سان شيئر ڪري ٿو. پر انجي باوجود هنجي موجودگي جو احساس ڄڻ ختم ٿيندو وڃي ٿو. هو ڳالهائي ٿو پر چيئلنج ڪرڻ واري ڪيفيت کان اوجهل رهي ٿو، قسمت ۽ غربت تي لعنت ملامت ڪندڙ ماڻهن سان، انهن جي ڪمزوري تي ڳالهائي ٿو، پر سچ اهو آهي ته هن جي ڳالهه ُٻڌڻ کان اڳ، هن جو نسل، مذهب ڏٺو وڃي ٿو.
وڏن وڏن اشتهارن ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا جي گفتگو ماڻهن کي اهڙي وڃي اُوجهڙ ۾ اڇليو آهي، جتي هو راحت به محسوس ڪن ٿا ته بيزاري به، هو ته هاڻي ان راحت ۽ بيزاري ۾ رهڻ جا عادي ٿي ويا آهن.
بيڪن هائوس، مانٽيسري جا پرائيويٽ اسڪول ۽ وري سرڪاري اسڪولن جي بوسيدهه حالت، اهو سڀ ان ڪري ناهي ته جيئن غريب ۽ امير جي وچ واري وڇوٽي برقرار رهي، پر ان ڪري به آهي ته ٻارن جي اڪثريت بنيادي تعليم کان محروم رهي ۽ سدائين لاءِ نماڻائي جي حالت ۾ رهي ۽ غربت جي موت مري وڃي.
سنگهار، پنهنجن ئي ساٿين کي چوندي ُٻڌو آهي، ته انقلاب ۽ انسانيت سان هنن جو ڪهڙو واسطو ۽ سندن سڄي گفتگو پنهنجي خود پسندي ۽ خود غرضي جي سطحي داستان سان ڀريل هئڻ جي باوجود به هر شيءِ لاءِ سڪايل ۽ ترسيل آهن. انهن ۾ اُهي ليڊر به شامل آهن، جيڪي ڪڏهن انقلاب ۽ انسانيت جي نالي جا گيت ڳائيندي نه ٿڪبا هئا ۽ جلدي ئي پوءِ هنن پنهنجن انهن ڪمزور عادتن کي پنهنجي زندگي جو حصو بنائي ڇڏيو. جيئن عام طور، ننڍڙي دل وارا ماڻهو ڪندا آهن.
سنگهار، ڄڻ هر طرف کان سميٽجي مختصر ٿي ويو آهي. جنهن انقلاب جي وسعت ۽ بلنديءَ جو چرچو هر طرف هو، هاڻي اُن تي ڳالهائڻ واري وسيع القلبي ناهي رهي. زندگي ۾ فلسفي جو ڪارج ۽ قدر هاڻ اڪيڊمڪ ٿي ويو آهي. اڄ جو نئون نسل چاهي ٿو ته انجي زندگي جون راهون سڌيون ۽ فوڪسڊ هجن. هنن وٽ وڏا خواب آهن ۽ ننڍڙا آدرش. هنن جي اندر جو خلا بليڪ هول وانگر هنن کي هيٺ لاهيندو گم ڪندو وڃي ٿو. نوجوانن جي فرسٽريشن جو سبب خوشحال زندگي کان محروم هجڻ ئي ناهي، اهي شڪايتون به آهن جيڪي هو موجوده سماج کان ڪري ٿو. پر انهن شڪايتن جي ازالي لاءِ هنن وٽ ڌنڌلا عڪس آهن. هي تيز ڊوڙڻ جي جنون ۾ پنهنجي شناخت وڃائي ويٺا آهن. هو روزي ڪمائڻ کان وڌيڪ اميري کي اهميت ڏين ٿا. هنن کي پنهنجي اردگرد جو ڪو احساس ۽ اونو ڪونهي.
حقيقت ۾ هنن جي روح جي اسودگي ئي سندن اصل اميري آهي. جنهن کان هو هر ڏينهن محروم ٿي رهيا آهن. روح جي آسودگي اهڙي حالت ۾ ڪيئن ممڪن آهي، جڏهن ٻن انسانن جي وچ ۾ وڌيڪ اميري ۽ وڌيڪ غريبي جو فرق هجي. اهو سوال دراصل ٻنهي طرفن کان تباهي جو سوال آهي. ڪو به ماڻهو اُن سوال تي جيترو وڌيڪ سوچي ٿو، پنهنجي روح کي غمزده ۽ وڌيڪ ملول ۾ محسوس ڪري ٿو. هي هڪڙي قسم جو بحران آهي. جيڪو انسان جي روحاني ۽ معاشي ترقي اڳيان وڏي رڪاوٽ آهي. پر انهي جي ڪري مان پنهنجي زندگي کي صرف ضرورت ۽ گهرج ۽ انجي بي معني مقصد واري دائري ۾ بند ڇو ڪيان. اُهي احمقاڻيون خواهشون ته پوري حياتي پوريون ڪونه ٿينديون ۽ مان انهن ماڻهن جي ڪري پاڻ کي ڇو افسرده ڪيان، جيڪي ڪالهه تحريڪ جو حصو هئا ۽ اڄ ذاتي مفادن جي ڪڍ لڳل آهن. هنن لاءَ مقصد ۽ انساني جذبات ڪا اهميت نه ٿا رکن. اهو ڪو عجب ناهي، دنيا اهڙن مثالن سان ڀري پئي آهي. پر منهنجي ذات جي ننڍڙي ايمانداري به مون لاءِ خوشي ۽ وڏي معني رکي ٿي. سنگهار خود ڪلامي ڪندي چوي ٿو.
مان تڏهن بي حد خوش رهان ٿو. جڏهن مان يونيورسٽي ۾. پنهنجي آفيس ۾. پنهنجي گهر ۾ ۽ پنهنجي قوم ۾ رهندي، پنهنجي ضمير موجب فيصلا ڪيان ٿو. بغير ڪنهن ڳالهائڻ جي ۽ دليل ڏيڻ جي، پنهنجي حصي جو ڪم ايمانداري سان ڪيان ٿو. وڏي انقلاب جي انتظار کان اهو بهتر ناهي ته مان ننڍن ننڍن انقلابن لاءِ قدم کڻان. باوجود انجي جو هن رستي تي نفرت ڀري روش ۽ گهڻن ماڻهن اڳيان پاڳل سمجهيو وڃان ۽ ممڪن آهي ڪنهن سازش جي عذاب ۾ به مبتلا ڪيو وڃان ۽ پنهنجي ئي خوف کان گهٻرايل به رهان. منهنجي ڪردار ڪشي به ڪئي وڃي. بزدل، ڪنجوس ۽ گهٻرايل جهڙن ذليل لفطن سان منهنجي ذات جي تذليل ڪئي وڃي ۽ مون لاءَ ڪي تڪڙا ۽ دور ديس ۽ دور حيات جا به فيصلا ڪيا وڃن.
“تون منهنجو (غلط) ڪم نٿو ڪرين مان توکي ڏسي رهندس. جهڙا خوف ڏياريندڙ جملا منهنجي اردگرد رهندي، مونکي رنجيده ۽ غمگين ڪن. شايد ڪن موقعن تي، منهنجا ٻار، منهنجو گهر، منهنجا دوست، مونکي پنهنجي اندر کان ڪمزور ڪرڻ جي غير شعوري ڪوشش ڪن. سماج ۾ موجود خرابيون مونکي پنهنجن گوڏن ڀر جهڪائڻ جي ڪوشش ڪن. منهنجون لاتعداد خواهشون منهنجي نفسيات کي جنجهوڙڻ جي ڪوشش ڪن. پر ان سڀ جي باوجود ۽ پنهنجي اردگرد بي رخي۽ بدگمان دنيا هوندي، ان قيد کان آزاد، پنهنجي انفراديت ۽ پنهنجي احساس ۽ پنهنجي زمين، ماڻهن ۽ پنهنجي صالم ضمير سان وفاداري واري زندگي گذاريان، ته سچ پچ اُها بلڪل جيون جي نون تجربن، ڪائنات جي رنگيني ۽ حسناڪين سان ڀرپور هوندي، سنگهار ائين چئي مرڪيو سوچيائين ته، زماني جي پراه ڪرڻ سان دنيا هڪ عظيم انسان کان محروم رهجي وڃي ٿي.
شام جا 6 ٿي رهيا آهن .
“سڀاڻي بيگم مراد جي پٽ جي شادي جي دعوت آهي.” ارميل، سنگهار کي ٻڌايو.
“بيگم مراد ۽ اسانجي وچ ۾ هاڻي ڪابه شيءِ مشترڪه ڪانهي. سنگهار، چهري تي ڪنهن به خوشيءَ جو تاثر آڻن کانسواءِ ارميل کي چيو، دنيا جي نظرن ۾ هو هڪ ڪامياب عورت آهي ۽ هُن ايڏو وڏو خرچ ڪري ماڻهن کي ان لاءِ ته سڏايو آهي ته اُهي اچي سندن تعريف ڪن.
“ٺيڪ آهي پر پراڻي ڄاڻ سڄاڻ ته آهي” ارميل چيو .
“گذريل ڏهه سالن کان هن اسان ڏانهن پوئتي ڪنڌ ورائي به ناهي ڏٺو” سنگهار وراڻيو، هن جون ترجيهات تبديل ٿي ويون آهن. هن وٽ اسان لاءِ هاڻي ڪجهه به ناهي. هن اسان کي انوائيٽ ڪيو آهي پر شايد مان ڪمفرٽ فيل نه ڪيان. هنجي حلقي جي ماڻهن ۽ اين جي اوز جي سو ڪالڊ انٽليڪچول کي ٻڌڻ مون لاءِ انتهائي مشڪل آهي. مان شايد بيگم مراد جي انوٽيشن ۾ شريڪ نه ٿيڻ نه ويندس،
“مان اها ڳالهه سمجهان ٿي” اُرميل، سنگهار ڏانهن نهاريندي چيو، بيگم مراد جون ترجيهات تبديل ٿي ويون آهن. پر انجي باوجود هن جي حلقي ۾ زندگي جي مختلف شعبن سان تعلق رکندڙ ماڻهن جو اٿڻ ويهڻ آهي. انهن ماڻهن مان اسان به هڪ آهيون. هن اسان کي انوائيٽ ڪيو آهي انجو ان ۾ ڪهڙو به مطلب هجي، ان کان هٽي ڪري به هڪ دوست وانگر انجي ٻارن جي خوشي ۾ شامل ٿيڻ گهرجي. هي سڀ ماڻهو اهي آهن جن سان اسان نه چاهيندي به گڏ رهون ٿا. اسانجا هنن ڏانهن ٺوس رويا اسان کي وڌيڪ تنها ڪري ڇڏيندا.”
سنگهار، دري جي سامهون وڃي بيهي ٿو. جتي هي عام طور اهڙي ڪيفيت ۾ وڏا وڏا ساه کڻڻ لاءِ بيهندو آهي. ننڍڙن ننڍڙن پکين جي دنيا جو حصو ٿيڻ انهن جي لافاني گيتن ۾ شامل ٿي وڃڻ لاءِ .
لهندڙ سج جي لالاڻ مان لڳو پئي ڄڻ آسمان باه مان نڪري آيوآهي، پر جسم تي اڃان جلن جا نشان اٿس. اُڄ جو ستايل ڪبوتر ڇت جي ديوار تي رکيل پاڻي جي ڪونڊي مان مسلسل پاڻي پي رهيو آهي.
“توهان ٺيڪ ٿا چئو”سنگهار، دريءَ کان هٽي ارميل ڏانهن نهاريندي چيو،
شامل ٿيڻ ۾ ڪو حرج ڪونهي. هونئن به اڄ ڪلهه اهڙن ماڻهن جي فوج هر طرف کان ۽ هر جڳهه موجود آهي. اسان کي ئي هنن ماڻهن سان گڏ رهڻو آهي. پوءِ کڻي هو ڪجهه به ڪن.”
ڊي ايڇ اي ڪلفٽن جي سبزه زار تي لاتعداد بلب روشن آهن. جن جي چڀندڙ روشني پوري علائقي کي منور ڪري ڇڏيو آهي. سفيد چادرن سان ڍڪيل ٽيبلن مٿان ترتيب سان شيشي جا گلاس ۽ پليٽون رکيل آهن. هر ٽيبل، گلن سان سينگاريل آهي. سامهون گهوٽ ۽ ڪنوار لاءِ خوبصورت ۽ شاندار اسٽيج ٺهيل آهي. شهر جون ماڊرن فيمليون پنهنجن ٻارن سان اچي رهيون آهن. ٻارن، زالن ۽ ڌيئرن جي ڊريسنگ مان اها ڳالهه وسريو وڃي ته هو ڪي پاڪستان جهڙي غريب ملڪ جا شهري آهن. بيگم مراد سڀني سان کلي مسڪرائي ملي رهي آهي. هن جي چهري جي اڻ کٽ مسڪراهٽ رکي رکي تيز شوخي ڪارڻ رڪجي ٿي. حال ۾ مڌم ميوزڪ جو آواز آهي ۽ چئني طرفن کان ڪئميرائون پروگرام رڪارڊ ڪري رهيون آهن. جين پاتل ماڊرن ڇوڪريون جن جي موجودگي سبب پوري فضا پرفيوم سان مهڪيل آهي. جن جي مرحبا لاءِ بيگم مراد جي فيملي جا ماڻهو ڏند ڪڍي آڌرڀاءُ ڪري رهيا آهن. گهوٽ ۽ ڪنوار جي اسٽيج جي بلڪل ڀر ۾ ڪجهه امريڪن به انوائيٽيڊ آهن. ۽ مقامي ماڻهن سان گفتگو ڪري رهيا آهن. شادي هال جي ڪشاده آڳند تي اهڙي دنيا آباد آهي، جيڪا واقعي به عجيب ۽ پاڪستان جي مجموعي آبادي کان مختلف ۽ انتهائي ماڊرن آهي.
بيگم مراد، سنگهار ۽ ارميل سان هيلو ڪامريڊ چئي هٿ ملايو، بيگم مراد اسانجو تعارف ڪرائڻ لاءِ انهن چيئرس طرف وڌي وئي جتي امريڪن ۽ مقامي پاڪستاني ويٺل آهن، بيگم مراد اسانجو هنن سان تعارف ڪرايو .
“سنگهار ۽ ارميل ڪراچي يونيورسٽي جي فلاسافي ڊپارٽمينٽ جا استاد آهن”
ويٺلن مان هڪ ماڻهو جيڪو پنهنجي پوشاڪ مان پاڪستان جي ڪنهن سرڪاري اداري جو بيروڪريٽ ٿي لڳو. سنگهار سان هٿ ملائيندي پنهنجو تعارف ڪرايو.
اختر علي. هن ائين چئي سنگهار کي چيو، “اچو هتي ويهو توهان سان ته دلچسپ گفتگو رهندي.” اختر علي، سنگهار کي ڀر ۾ ويهڻ جو چيو، ارميل کي بيگم مراد پاڻ سان گڏ وٺي اڳتي نڪري وئي، امريڪن به هنن کي هاءِ چيو ، سنگهار ڀر ۾ پيل ڪرسي تي ويهي رهيو .
امريڪن ۽ اختر علي ۽ ٻين جي گفتگو جو جيڪو سلسلو سنگهار جي اچڻ ڪري وقتي طور منقطع ٿيو هو اهو وري شروع ٿيو .
“پاڪستان جي موجوده سرڪار لاءِ آمريڪن ڪيئن سوچي رهيا آهن؟ اختر علي آمريڪن کان سوال ڪيو ،
آمريڪن لاءِ اهو اهم هوندو آهي ته اها ڪنهن به ملڪ جي داخلي معاملن ۾ مداخلت نه ڪري، آمريڪن وراڻيو، ملٽري راڄ هجي يا جمهوريت، اهو ته انهن جو داخلي معاملو آهي. هاڻي به جڏهن ملڪ ۾ جمهوري سرڪار آهي ته اسان وٽ ان لاءِ احترام آهي.”
“محترمه بينظير جي شهادت پويان ڪهڙا محرڪ ٿي سگهن ٿا، توهان ان جي شهادت کي ڪيئن ٿا ڏسو؟” اختر علي جو سوال هنن لاءِ غير متوقع هو.
آمريڪن جيڪي ڊونر ايجنسيز جا ڪرتا درتا هئا، هن سوال تي بلڪل خاموش ٿي ويا، انهن جي خاموشي کي ڪنهن محسوس ڪيو يا نه پر سنگهار ته شدت سان محسوس ڪيو .
دنيا جي وڏي جمهوريت سمجهي ويندڙ آمريڪا، عراق ۽ افغانستان مان ڪڏهن نڪرندي؟ ويٺل ڪنهن ماڻهو سوال ڪيو.
“وچ اوڀر کي صدام مان نجات ڏياري، عوام به ائين ٿي چاهيو، آمريڪن چيو، دراصل اسان پنهنجو فرض نڀايو. دنيا جي هڪ وڏي جمهوريت جي ناتي اسانجو اهو فرض هو. هاڻي ٻيو ڪم انهن ملڪن جي معيشت جو استحڪام آهي ته جيئن اسانجي غير موجودگي ۾ هو پاڻ کي سنڀالي سگهن”
سنگهار ،هنن کي ُٻڌي رهيو هو ۽ هنن سان سهمت نه هجڻ جي باوجود خاموش هو. هن نه پئي چاهيو ته هتي ڪا بدمزگي پيدا ٿئي.
اختر علي جي ڀر ۾ ويٺل ڪنهن اين جي او جو ڪو پروگرام آفيسر هو جيڪو اونهاري جي گرمي ۾ به ٿري پيس سوٽ پائي ويٺو هو. آمريڪن سامهون ڏند ڪڍي کِلندي مخاطب ٿيو. بينظير يوتهه پروگرام ۽ بيگم مراد جي تنظيم کي توهان عورتن لاءِ ننڍا قرض ڏيڻ واري پروجيڪٽ ۾ سمجهو ٿا ته عورت جي زندگي ۾ تبديلي ايندي؟
آمريڪن مسڪرائيندي هن ڏانهن ڏٺو ۽ مختصر چيو، ها بلڪل تبديلي ايندي. بينطير يوٿ پرگرام کي فنڊ، بي نظير کي خراج تحسين پيش ڪرڻ لاءِ ڏنا آهن ۽ بيگم مراد سان ته اسان اڳ ۾ به ڪم ڪندا رهيا آهيون،
“ان ڳالهه کي مڃڻو پوندو ته آمريڪا زندگي جي ڪيترن ئي شعبن ۾ ترقي ڪئي آهي ۽ خاص طور تي سائنس جي ميدان ۾ ته شاندار ڪاميابيون حاصل ڪيون آهن،اختر علي، آمريڪن جي تعريف ڪندي چيو، مون ڪجهه ڏينهن اڳ آمريڪا جي هڪ رائيٽر جو ڪتاب امپائر Empire) ( پڙهيو. جنهن ۾ رائيٽر جو تجزيو دلچسپ آهي. هن مطابق دنيا ۾ هڪ نئين قسم جي انقلابي تبديلي اچي رهي آهي. دنيا گلوبلائيز ٿي رهي آهي. دنيا نئين انوکي ۽ بي حد جديد صورت وٺڻ لاءِ تيارٿي رهي آهي. دنيا جي هي جديد صورت ڪجهه ملڪ، ملٽي نيشن ڪارپوريشن، اقوامتحده ۽ چند ٻيون طاقتون ۽ ادارا ٺاهيندا جيڪي سرحدي ۽ جاگرافي حدن کان بالاتر ٿي، هڪ اهڙي وحدت جوڙيندا، جيڪا ضروري ناهي ته ڪنهن قوم جي ڪنٽرول ۾ هجي، هي امپائر جلد ئي پوري دنيا مٿان پنهنجو تسلط قائم ڪري ويندي. مان ته سمجهان ٿو آمريڪا ۽ ٻيا اتحادي ئي دراصل اها امپائر هوندا. اختر علي خوش ٿيڻ واري انداز ۾ آمريڪن کان پڇيو .”
“دنيا گلوبلائيز ٿي رهي آهي ان ۾ يقينن آمريڪا جو وڏو ڪردار آهي. آمريڪن ڪجهه سوچيندي اختر علي کي چيو، جنهن دنيا کي جمهوري ادار ڏنا آهن. قومن کي دفاعي ۽ معاشي حوالي سان مضبوط ڪيوآهي. مستقبل، قومن لاءِ ڇا ٿو طئي ڪري اهو ته وقت ۽ حالتون ٻڌائينديون، پر جيئن ته سوشلزم جي خاتمي کانپوءِ دنيا جا ليڊر ڪجهه الڳ طرح سان سوچي رهيا آهن. هڪڙي سوچ آمريڪا جي به آهي ته دنيا کي گلوبل وليج ٿيڻ گهرجي.”
اها گفتگو اڃان جاري هئي، ته اختر علي جا ڪجهه واقفڪار هن سان اچي مليا. اهي ڪرسيون ريڙهي هن جي ڀر ۾ ٿي ويٺا. هنن اچڻ سان اختر علي کي پنهنجن ڪمن ۽ نون پروجيڪٽ جا تفصيلات ٻڌائڻ شروع ڪيا. هنن سڀ ڪجهه ٻڌائڻ کانپوءِ پنهنجو تعارف افتخار ۽ حسنين جي نالن سان ڪرايو.
“هن وقت توهانجي پوسٽنگ ڪٿي آهي.” ڪنهن اختر علي کان سوال ڪيو.
سرڪار کي ته هاڻي رڳو پوسٽنگ ۽ ٽرانسفر ڪرڻي آهي ۽ کيسا ڀرڻا آهن. اختر علي، ڪرب ۽ نفرت مان وراڻيو، مونکي ٽرانسفر ڪري بدين موڪليو اٿن. سال کان مان هيءَ سزا ڀوڳي رهيو آهيان. خاص ڊسٽرڪٽ ۾ ته هنن پنهنجا ماڻهو ويهاري ڇڏيا آهن. مونکي بدين وڃي اُڇليو اٿن. بدين ته يار ٻهراڙي آهي. جتي جاهل ماڻهن کي قابو ۾ رکڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. ڪا ڳالهه سمجهن ئي ڪونه ٿا، ٻه ڏينهن اڳ ڪجهه هاري آيا چون اسانجي حصي جو پاڻي مرزا فارم کڻي ٿو. اسانکي پنهنجي حصي جو پاڻي ڏي. هاڻي ڪير هنن کي سمجهائي ته مرزا ڪو عام ماڻهو آهي. وري ڄٽ چون ته تون سرڪار جو نوڪر آهين يا مرزا جو. جمهوري حڪومتون به اسان لاءِ عذاب آهن.” “توهان ئي ٻڌايو، هن جمهوريت کان ته آمريت ڀلي، اختر علي، سنگهار ڏانهن منهن ڪندي چيو، هر ماڻهو منهن کنيو آفيسن ۾ ته گهڙيو ڪونه ايندو، سنڌي ماڻهو ته سڌو به فوج سان آهي.”
سنگهار، اختر علي جي سوال تي پنهنجي اندر سخت غصو محسوس ڪيو. گهڻي وقت کانپوءِ هن کي موقعو ملي رهيو هو ته هو ڪنهن بيروڪريٽ جي کل لاهي. مرده روح کي اگهاڙي پيرين نچائي. ان کي پنهنجي قدر ۽ قيمت کان واقف ڪري. فوج جي حمايت ڪرڻ جي ڳالهه ڪري اختر علي، سنگهار جي پراڻن زخمن کي اڊيڙيو هو. هو پنهنجا حساب برابر ته نه ٿو ڪري سگهي، پر هن کي پنهنجو اصلي چهرو ته ڏيکاري سگهي ٿو. هن جي منهن تي لانت ته وسائي سگهي ٿو. سنگهار ڪجهه لفظ ڳالهايا مس ته، ارميل سنگهار جي ڪلهي تي هٿ رکي چيو، هاڻي هلون.
سنگهار ۽ ارميل زندگي جي هن پر شور اعليٰ سوسائٽي، شاندار ويزن رکندڙ ۽ وطن کي سيڙهي سمجنهدڙ ماڻهن سان ڀريل، شادي هال مان ٻاهر نڪري اچن ٿا.