دوستن جي ملاقات ۽ دلين جي قبوليت
بلند عمارتن ۽ پلازائن کي ڏسي ڪوبه ماڻهو اندازو ڪري سگهي ٿو، ته ڪراچي پاڪستان جو جديد شهر ۽ اُڀرندڙ سرمائيداري جو مرڪز آهي. حقيقت ۾ هِن شهر کي بالڪني مان بيهي، ائين ئي ڏسي سگهجي ٿو. هن شهر جي سرمائيدارانه ترقي جي خبر ته مِني ٽيڪسين ۾ سفر ڪرڻ کانپوءِ پوي ٿي يا وري اسپتال جي ڪنهن جنرل وارڊ جي بوسيده بستري تي دم ڏيندي يا وري شهر جي گندن نالن جي ڀر ۾ رهندڙ جيوڙن نما وائرل انفيڪٽيڊ انسانن جي زندگي کي ڏسي يا وري گن پوائنٽ تي ڪنهن معصوم شهري جو موبائل يا سفر جو واحد سهارو موٽر سائيڪل ڦريندي، جيڪو پوءِ ديوانن جيان پنهنجي گهر ڏانهن ڊوڙي ٿو، پنهنجن ٻارن کي اهو ُٻڌائڻ لاءِ ته هو پنهنجو موبائل يا موٽر سائيڪل وڃائڻ باوجود زنده آهي.
حقيقت اها آهي، ته هو اندر ۾ مري ويو هوندو آهي.
سنگهار شهر تان نظر هٽائي، آسمان کي ڏسي ٿو. وسيع ۽ ويڪري آسمان ۾گهٻرايل پکي بسن، ٽرڪن ۽ رڪشائن جي شور ۽ گوڙ سبب ڪافي دير تائين آسمان ۾ اڏامندا رهن ٿا. هي شهر جي زمين تي عرصي کان ناهن لٿا، هنن کي زمين جي شڪل صورت گاڏين، رڪشائن ۽ ٽيڪسين جي صورت ۾ نظر اچي ٿي. هتي هنن جي آکيري لاءِ ڪو وڻ ڪونهي. هنن کي سيمنٽ جي ديوارن ۽ لوهي گرلن ۾پنهنجا آکيرا ٺاهڻا پون ٿا. هنن جي پرجُوش ۽ سحر انگيز آواز کي ٻڌڻ وارو ڪو ڪونهي. تڏهن ئي ته شهر جي ماڻهن جون دليون پٿر جيان سخت ٿي ويون آهن. هنن ماڻهن جا چهرا به عجيب ٿي ويا آهن. بلڪل مشيني، هنن ماڻهن وٽ زندگي جي نواڻ پنهنجي اندر ڪا معنيٰ ڪانه ٿي رکي. هنن کي زندگي گهلي گذارڻي پوي ٿي. شهر ته زندگي سان ڀرپور ۽ نوجوانن لاءِ کليل تلاءَ جيان هوندا آهن. جتي هي تري ۽ تڙڳي سگهن. پر هاڻ ته هي شهر ڪنهن شڪار گاهه جيان آهي. جتي هر روز انسانن جو شڪار ٿئي ٿو.
سنگهار: شهر جي آلوده گلين ڏانهن ڏسندي پنهنجو پاڻ سان ڳالهائي ٿو.
“در در تي ڦهليل گندگي مان لڳي ٿو، انسان کي بيڪار شين کي جمع ڪرڻ جي عادت ٿي وئي آهي.”
سنگهار، هڪ دفعو وري ان ڳالهه تي سوچي ٿو، ته هر ماڻهو وٽ زندگي کي ڏسڻ، پرکڻ ۽ محسوس ڪرڻ جو الڳ الڳ زاويو آهي. ان مختلف رخن ڪري ئي زندگي مختلف معنائون رکي ٿي. ارميل پنهنجي گفتگو ۾ زندگي کي پنهنجن هٿن سان تراشڻ جي ڳالهه ڪري ٿي ۽ مون لاءِ زندگي متحرڪ عمل جو نالو آهي. ارميل انسانن لاءِ بهشت جا دروازا کولڻ چاهي ٿي. اهو هڪ طرح سان ته شاندار خيال آهي. پر اهو معيار اهڙي سماج ۾ ڪيئن ٿو مقرر ڪري سگهجي، جنهن ۾ هر طرف کان دوزخ جا در کليل هجن.
اُرميل جيئن سوچي ٿي انجو ته انکي پورو حق آهي، ڪنارا موجن ڪري زنده رهن ٿا، هي تعلق آهي. قدرت ان طرح پنهنجو ڪم ڪري ٿي. “قدرت” تراشڻ، هڪٻئي لاءِ جيئڻ ۽ فنا ٿي وڃڻ جهڙن اسرارن تي مشتمل آهي.
صحي مسرت به ته اها آهي، جيڪا انسان پاڻ تراشي. جنهن ۾ هو پاڻ کي ڏسي. ان ۾ پنهنجو اولڙو پسي. ڪنهن به ماڻهوءَ کي ترغيب ڏئي ۽ سمجهائي ڪنهن ڳالهه تي آماده ته ڪري سگهجي ٿو، پر انجي باوجود انجي اندر جي ڪمي کي ڪو به ختم ڪري نه ٿو سگهي. اها ته ڪنهنجي وس جي ڳالهه به ناهي. هي خال ته روح جي صداقت سان پورو ٿي سگهي ٿو.
ڪراچي شهر هاڻ ٻن سمنڊن جو شهر آهي. سنگهار پاڻ سان ڳالهائيندي چيو. هڪ گهري نيري پاڻي جو، جنهن جون موجون ۽ مستيون ڪناري تائين محدود آهن. ٻيو سمنڊ ميرن، گدلن، گيريجن، هوٽلن، روڊ ۽ رستن تي ڪم ڪندڙ اجنبي ماڻهن جو جيڪي ڪراچي سان ائين چُهٽيل آهن جيئن غربت سان ُبک چُهٽيل هجي ٿي. اُها اڪثريت هاڻ ڪراچي جي سڃاڻپ ٿيندي پئي وڃي. جيڪي وڙهن ٿا. مَرن ٿا ۽ مشيني انداز سان وڌن ٿا. هي دنيا جو عجيب شهر آهي، جتي امير ماڻهن جي عياشين جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ ناجائز ٻارن کي پينگهن جي شناخت ڏني وڃي ٿي ۽ انهن عياش اميرزادن مٿان ائين پردو رکي ٿي، ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ڪونهي. هن شهر جي درگاهن ۽ هوٽلن تي هڪ جيتري رش هجي ٿي. درگاهن جا ماڻهو غربت جا ماريل هجن ٿا ته هوٽلن تي امير ماڻهو پنهنجي ملڪيت جي شاندار نمائش ڪن ٿا. وڏا وڏا لفظ ورجائيندي دلچسپ گفتگو ڪن ٿا. شام جو غريبن جا ٻار لغڙ اڏائيندي ۽ انهن پويان ڊوڙندي مَرن ٿا. انجي باوجود چئوڻ جي حساب سان وڌن ٿا. غربت جي رونق ته ٻار ڄڻڻ ۾ آهي. هي هر روز ائين تيزي سان وڌن ٿا ۽ شهر جي گٽرن، پهاڙن، مٿان گهر اڏيندا وڃن ٿا. پاڪستان جا جهادي يقينن هن آبادي آسري پنهنجو سبز پرچم پوري دنيا مٿان ڦڙڪائڻ جا خواهشمند آهن.
سنگهار شهر مٿان نظر هٽائي ٿڪل مسافر جيان، ڪرسي تي آهلجي پوي ٿو ۽ سندس دل ۾ جيئن پوءِ تيئن اندروني جوش ماٺو ٿيندو وڃي ٿو .
شام جا پنج ٿي رهيا آهن.اُرميل، گهر جي ڪم ڪار مان فارغ ٿي سنگهار جي ڀر ۾ اچي ويهي ٿي.
“فيروز توهانجي ڀر ۾ هي ڪير آهن؟” ارميل جي اوچتي سوال تي ڪجهه گهڙين لاءِ خاموشي ڇانئجي وئي، پر پوءِ هن خود ئي ڳالهايو. “هنن کي ڏسي مونکي پنهنجا ڀائر ياد اچي ويا، بلڪل هنن جهڙو قد ڪاٺ ۽ چهري تي ساڳي فرشتن جهڙي مسڪراهٽ.”
فيروز، چهري تي هلڪي مسڪراهٽ آڻيندي، دوستن ڏانهن اشارو ڪندي، هنن جو تعارف ڪرائي ٿو. “تيرٿ پارڪر ۽ هِن جي ڀر ۾ آهي شهه مريد. تيرٿ جو تعلق نئون ڪوٽ سان آهي. شهه مريد جو تعلق روهي چولستان پنجاب سان آهي.
هي ٻئي ڪامريڊ نذير جا دوست آهن.”
فيروز، ارميل ۽ سنگهار جو تعارف به ڪرايو ۽ دوستن کي ٻڌايو ته هي ٻئي زال مڙس ڪراچي يونيورسٽي جا استاد آهن.
“ڪيئن آهن نئين ڪوٽ جا ماڻهو؟ سنگهار، تيرٿ کان نئين ڪوٽ جو پڇيو،
تيرٿ، ٿورو سوچيندي پنهنجو جائزو ورتو، ته هو پهرين ملاقات ۾ پنهنجن دوستن سامهون مال چاريندڙ، پاڻي لاءِ ڪوهين ڏور ويندڙ عورتن، خوراڪ جي ڪمي ۾ مَرندڙ انگ اگهاڙن ٻارن جي دکن جي شروعات ڪٿان ڪري. هن لاءِ واقعي به اها ڏاڍي ڏکي گهڙي هئي. تيرٿ انهن چهرن کي ياد ڪرڻ لڳو، جيڪي هن اڳيان آيا ۽ گم ٿي ويا. جن ٻارن کي پوءِ هن پنهنجن مائرن جي جهولين ۾ اُرڙي، ڪالرا، پيچش ۽ مليريا جهڙن بيمارين ۾ مرندي ڏٺو. هن همت ٻَڌي ڳالهائڻ شروع ڪيو.
“سنگهار مون سوچيو پئي ته توهان کي پنهنجي ڏکاري ديس جا مسئلا ڪٿان کان ٻڌائڻ شروع ڪيان. مان ڏسان پيو ته نئين ڪوٽ ۾ قديم انسان جي نسبت جديد دور جو انسان وڌيڪ گدلو ۽ انتهائي هيٺئين درجي واري زندگي گذارڻ تي مجبور آهي. -نئين ڪوٽ جا ماڻهو دنيا جي ترقي کي حيرت سان ٽيليويزن تي ڏسي خوش ٿين ٿا. جڏهن هيءَ وقتي خوشي هنن جي من کي ڪا مسرت ڏيڻ کانسواءِ گذري وڃي ٿي ۽ سڄي ڏينهن جي سخت محنت کانپوءِ هنن جا پير هلي هلي ٿڪجي پون ٿا. تڏهن هي دنيا جي ترقي تي ملامت ڪرڻ کانسواءِ بستري تي پئجي سمهي رهن ٿا. ترقي جي شڪل صورت ڪيئن آهي ۽ اها ڪنهن لاءِ آهي، هُنن کي ڪا خبر ناهي. ڪچن بوسيده گهرن ۾ رهندي هي وساري ويٺا آهن ته هو به ڪي انسان آهن. نوجوان پورو ڏينهن آسمان مان لهندڙ ڪنهن غيبي مدد جي انتظار ۾ آهن. هاري پورو ڏينهن محنت ڪرڻ جي باوجود پنهجي چتا جيتريون ڪاٺيون به جمع نٿو ڪري سگهي، هُن کي اسپتال ۾ نه دوا ملي ٿي نه گهر ۾ سڪون جي ننڊ، هُن کي ڌرم جي واپارين دوزخ جو خوف ڏياري سندس باقي ساه به مٽ ۾ ڪري ڇڏيو آهي. حڪمران ساڳيا آهن، ته مسئلا به ساڳيا آهن. انسان جو انڌيرو به ساڳيو آهي. هاڻي ته هنن کي اونده ۾ رهڻ جي عادت ٿي وئي آهي. روشني کان هنن کي خوف ٿئي ٿو.
سال ۾ جيترا ٻار اسانجي ضلعي ۾، خوراڪ جي ڪمي ۽ جسم مان پاڻي نڪري وڃڻ ڪري مَرن ٿا، دنيا جي ڪنهن به غريب ملڪ کان وڌيڪ آهن .
حڪمران سياسي پارٽي جي چونڊيل نمائندن وٽ ايترو وقت ئي ڪونهي جو انهن مسئلن تي ويچارين، اُهي ته هڪ قسم جا ٽولا آهن. وڏيرن جي روپ ۾، جيڪي اقتدار جي گرد ڦرندا رهن ٿا. جيڪي پنهنجي شان، نالي ناموس خاطر اليڪشن ۾ حصو وٺن ٿا، ووٽ خريد ڪن ٿا.”
“ماڻهن ۾ ان ڳالهه جو احساس آهي ته هي نظام تبديل ٿيڻ گهرجي؟” سنگهار تيرٿ کان سوال ڪيو،
“بلڪل آهي” تيرٿ وراڻيو، “اهي ائين آهن، جيئن ڪو ماڻهو ڏيکاءُ جي حد تائين ڪنهن لاءِ فڪرمند هجي. انهن کي ان ڳالهه جي خبر آهي، ته هيءُ جيڪو ٿئي پيو،نه ٿيڻ گهرجي. اُهي جڏهن اسپتالن جا ڌڪا کائي موٽن ٿا ته پاڻ ئي چون ٿاته انهن سان انسانن وارو برتاءُ ٿيڻ گهرجي. پر پوءِ جدوجهد جي سفر کي اڻانگو ڏسي پاڻ ئي چون ٿا، کَڏ ۾ پوي اهو سڀ.
پر انهن کي احساس ڪونهي ته انجا نتيجا ڪيڏا خطرناڪ ٿي سگهن ٿا.تيرٿ اتساه مان ڳالهائيندو ويو، ذلت، جي خبر هئڻ باوجود انسان کي آخر ان مان ڪهڙو مَزو اچي ٿو. مَان هنن جي حالت کي ڏسي سوچيندو آهيان ته بنا ڪنهن سبب جي هي ماڻهو پنهنجي زندگي ائين ڇو برباد ڪري رهيا آهن. هنن کي اُن ڳالهه تي يقين ڪڏهن ايندو، ته عزت واري زندگي جو مقام سڀ کان بلند آهي.”
“جمهوري ۽ قومي پارٽيون ڇا پيون ڪن؟” سنگهار پڇيو،
“انهن کان ُپڇندا، ته چوندا اسين پنهنجي سياسي پروگرام سان اڳتي وڌي رهيا آهيون” تيرٿ وراڻيو، پر حقيقت ۾ اُهي اُتي ئي بيٺل آهن. سياسي تحريڪون فيوڊلس جي ڀيٽ ۾ هاڻ ڪمزور آهن. سياسي تحريڪن جي جڳهه، مدرسن ۽ جهادي تنظيمون ولاري آهي. دراصل اهو خال ئي آهي، جنهن کي هي جهادي تنظيمون ڀرڻ جي ڪوشش ڪري رهيون آهن. سنڌ جي قومي تحريڪ وٽ هيٺئين ۽ وچولي طبقي لاءِ ڪو سياسي ۽ معاشي پروگرام نه هئڻ ڪري، هڪ طرف اهو خال فيوڊل پارٽيون ڀرن ٿيون ته ٻئي طرف مذهب جي نالي تي مذهبي ۽ ديني جماعتون اها ڪوشش ڪري رهيون آهن.”
“سنڌين جي اهڙي ڪهڙي ڪمزوري آهي جنهن جو هي فائدو وٺي رهيا آهن”؟ فيروز، تيرٿ کان پڇيو.
“سنڌي معاشري جي هن وقت وڏي ڪمزوري انجو زرعي ۽ سياسي نظام آهي. تيرٿ، نهايت جذبات سان گفتگو ڪندي چيو، جيڪو بيروڪريسي ۽ نام نهاد فيوڊل حڪمرانن جي ور چڙهي ويو آهي. هارپو، واحد هنر هو جيڪو سنڌي ماڻهن کي آيو ٿي. ڇاڪاڻ ته سنڌ جو ماڻهو زراعت جي پيشي سان وابسته آهي. جيڪو پوءِ آهستي آهستي زمين کان ڇڄندو ويو. ان جا به سبب آهن. زرعي فصلن تي اپت جي ڀيٽ ۾ خرچ جو وڌڻ ۽ قيمت جو نه ملڻ، زمينن ۾ ڪلر جو اچڻ، پاڻي کان محروم پڇڙي جون زمينون، ۽ حڪومت جي ترجيهات ۾ زرعي شعبي جو نه هجڻ، هي رڳو انتظامي نااهلي جو سوال ناهي پر فيوڊل نظام جون اهي خرابيون آهن. جنهن کان سنڌي سماج متاثر ٿي رهيو آهي. زراعت ۾ سرمائيداري جي برتري وڌندي پئي وڃي. زرعي مشنري جي ذريعي ڏهن ماڻهن جو ڪم هڪ مشين ڪري ٿي. هارپي وارو روايتي طريقو ختم ٿيندو وڃي پيو. هارين جو وڏو تعداد نقد سرمايي ۽ ٺيڪيداري سسٽم ۾ تبديل ٿيندو پيو وڃي. زراعت ۾ ننڍي پئماني وارو زرعي پيداوار ڪندڙ طبقو ختم ٿيندو پيو وڃي. جنهن سان بيروزگارن جي فوج پيدا ٿئي پئي. زمين مان بيدخل ٿيندڙ سنڌي هاري وٽ نه ڪاروبار جو هنر آهي ۽ نه وري هن وٽ شهري معيار تي پوري لهڻ لاءِ سيڙپ ڪرڻ لاءِ ڪا پاڇي ۽ پلاننگ. حڪمرانن کي ماڻهن جي اهڙي بد تر حالت جي ڪا پرواه ڪانهي. سرمائيداري انساني پورهيي مان ٺهندڙ شين ۽ سامان سان مارڪيٽون ته ڀري ڇڏيون آهن، پر خريد ڪرڻ جي صلاحيت سواءِ مخصوص ڪلاس جي، باقي ڪنهن وٽ ڪانهي. ٻئي طرف عام ماڻهوءَ جي ذهني پستي جي حالت اها آهي، ته مان جڏهن انهن کي متحد ٿي هنن مسئلن ۽ هن رياست سان مقابلي لاءِ چوان ٿو، ته هو هڪٻئي کي ڏسن ٿا، منهنجي پيدل هلڻ، منهنجن ڪپڙن کي ڏسن ٿا ۽ ممڪن آهي منهنجي ڳالهه کي دوستانه مشورو به سمجهندا هجن، پر پوءِ به شايد منهنجي ڳالهه کي مذاق سمجهي دل ئي دل ۾ کِلندا اُٿي وڃن ٿا. ۽ شايد سوچيندا هوندا، ته ائين ڪيئن ٿو ٿي سگهي.!
هميشه جيان، انسان اوستائين پاڻ کي ڪمزور ۽ ڊنل سمجهي ٿو، جيستائين هو اڪيلو آهي، پر جڏهن متحد ٿئي ٿو، ته وڏي طاقت هجي ٿو.
مان توهان اڳيان هڪ راءِ رکان ٿو. جنهن تي مونکي ڪامل يقين آهي.هن حقيقت جو تعلق سنڌ جي ماڻهن سان آهي. جيڪو سنڌ جو روح آهي. توهان اختلاف ڪري سگهو ٿا. پنهنجي راءِ ڏئي سگهو ٿا، پر منهنجي خيال کي سمجهڻ جي ضرورت آهي. جنهن کان سنڌ جي ماڻهن جي گهڻائي نه صرف متاثر آهي. پر ان سحر ۾ورتل آهي. هِن خيال کي هڪ طرح ماڻهن تائين پهچڻ جو ذريعو ٺاهي سگهجي ٿو. سنڌ جي ڪيترن ماڻهن سان ملڻ کانپوءِ مان ان ڳالهه کي شدت سان محسوس ڪيو آهي، ته سنڌ جي ماڻهن جو مزاج سياسي تاريخ جي نسبت تصوف جي تاريخ کان وڌيڪ متاثر رهيو آهي. هن سرزمين تي منصور حلاج جي تحريڪ پنهنجون پاڙون پختيون ڪيون آهن.
بغداد جي منصور حلاج کي 922 ۾ ڦاسي ڏئي شهيد ڪيو ويو. حقيقت هيءَ آهي، ته شاه عنايت جي تحريڪ (جيڪو کيڙي سو کائي) کان وٺي شاه لطيف، درازن واري سچل سرمست جي شاعري، اقبال جو جاويد نامو، ۽ بهاوالدين ذڪريا ملتاني جو سهروردي سلسلي جو مرڪز ، تصوف جي تحريڪ ئي آهي، جنهن جو مهندار منصور حلاج ئي هو. جيڪو چوندو هو I am creative truth “
دوستو، “مون لاءِ تصوف جي اهميت هڪ انقلابي تحريڪ جيان آهي.” تيرٿ اُتساه مان چيو،
“ سنڌ جو تصوف مزاحمت، جاوداني ۽ وجد سان ڀرپور آهي، جيڪو ئي اُنجو اتساهيندڙ ۽ گهري حقيقت رکندڙ پاسو آهي. جيڪو پوءِ بلاول ۽ شاه عنايت جي روپ ۾ منتقل ٿيو. مان ائين سمجهان ٿو، ته سنڌ جو تصوف ۽ سنڌ جي شاعري سان وڏو الميو اهو ٿيو ته انجي مذاهمت واري تحريڪ کي ختم ڪري نام نهاد رعايتي يافته گادي نشينن واري ڪلچر کي پروان چڙهايو ويو آهي. جن پوءِ هن تحريڪ جو مزاحمتي روح ختم ڪري، درگاهن کي دعائون پنڻ ۽ چندن گڏ ڪرڻ جو ذريعو بڻائي ڇڏيو. الست بربڪم، انا احمد بلا ميم، مان جوئي آهيان سو ئي آهيان ۽ پڙهيو ٿا پڙهين، ڪڙهين ڪين قلوب ۾ جا آواز ختم ٿي ويا. حالانڪ شاه لطيف، سچل ۽ شاه عنايت جون درگاهون علم ۽ سکيا جا ادارا هجڻ گهرجن. پر بدقسمتي سان اهي نشي واپرائڻ جو مرڪز بڻجي ويا آهن. هتي مان پنهنجي مٿين ڳالهه کي ورجائيندي ائين چوندس ته هڪ اهڙي تحريڪ جي ضرورت آهي، جيڪا تصوف کي پنهنجي اصلي روح ۾ آڻڻ لاءِ ڪوشش ڪري، جنهن کي اسين هميشه غير اهم ڪري سمجهيو آهي. تصوف هن ڌرتي جو روح آهي. جنهن جي شاندار تاريخ آهي. جنهن کي ضرورت آهي اهڙن ماڻهن جي جيڪي جُيڪو کيڙي سو کائي جو اعلان بنان ڪنهن هٻڪ جي ڪن” تيرٿ پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي.
“توهان ائين سمجهو ٿا، ته تصوف موجوده سائنسي ترقي واري دور ۾ پنهنجو وجود قائم رکي سگهندو. سنگهار، تيرٿ کان معلوم ڪيو، موجوده دنيا جي تقاضا ته مختلف آهي. اسانجي جنريشن ته سرمائيدارانه دور جي سائنسي ۽ ٽيڪنالاجي واري دنيا ۾ رهي ٿي. هن اڳيان دنيا ته ڪمپيوٽر جي ڪلڪ جي فاصلي تي آهي. هِن جنريشن ته ٽيڪنالاجي واري ترقي لاءِ نه صرف پاڻ کي تيار ڪيو آهي، پر ان لاءِ پاڻ کي شاندار طريقي سان تبديل به ڪيو آهي. ان کي هڪ سو سال کان به وڌيڪ پراڻي تصوف واري ڪلچر ۽ تحريڪ ڏانهن واپس ڪيئن ٿو ڪري سگهجي؟ تصوف فرد جي دائري ۾ رهندي، اُن کي داخلي دنيا تائين محدود رهڻ جي تلقين ڪري ٿو. جڏهن ته سماج سائنسي ۽ سماجي ترقي ۾ انقلاب چاهي ٿو. انهن ٻنهي جو هم آهنگ ٿيڻ ڪيئن ممڪن آهي؟”
“حقيقت هيءَ آهي ته، تصوف هنڌوستاني سماج ۾ فڪر ۽ فلسفه جي صورت ۾ آيو. تيرٿ، سنگهار سان مخاطب ٿيندي چيو، هي واقعي به انسان جي داخلي ترقي جو قائل هو ۽ آهي. تصوف جا پوئلڳ ائين سمجهن ٿا ته انسان جي داخلي ۽ روحاني ترقي سان گڏوگڏ، تصوف ٻين شين جي ڀيٽ ۾ انسان اندر غيرمعمولي صلاحيت ۽ طاقت پيدا ڪري ٿو. صوفي انجو اظهار پنهنجي جسم کان وڌيڪ پنهنجي خيال، پنهنجي سچائي، پنهنجي فعل ۽ وقت جي حاڪمن کان انڪار ڪري ڪندا رهيا آهن. هُنن پنهنجي لاءِ تڪليفده رستي جي چونڊ ڪئي. ڇاڪاڻ، ته خدا کي ماڻهو جي روپ ۾ ڏسڻ جا قائل هئا. هنن ماڻهن سان محبت جو درس ڏنو ۽ ان آڌار زندگي گذاري. جنهن پوءِ ماڻهن جي هڪ تمام وڏي حلقي کي متاثر ڪيو. هنن بهشت کي ساڙڻ جي ڳالهه ٿي ڪئي. هُنن چيو ته بهشت ڪنهن شائسته ماڻهوجي جاءِ ٿي نه ٿي سگهي. انسان پنهنجي من کان ڏسي ته خدا هر طرف کان موجود آهي. انسان جي روپ ۾ به، صاف سهڻي گفتار ۾ به.
اهو ته هڪ لحاظ سان شاندار خيال آهي. تصوف جي ان پيغام کي ماڻهن جي گهڻائي نه صرف قبول ڪيو، پر ان فڪر کي پڻ ڦهلايو. تصوف جي فڪر کان عام ماڻهو جي متاثر ٿيڻ جا ڪيترا ئي سبب هئا.
هڪ ته تصوف، فرد جي آزادي تي يقين ٿي رکيو. انجي عظمت ۽ سچائي تي زور ٿي ڏنو.ٻيو اُن چيو ٿي، ته انسان، ڪائنات جو محور آهي ۽ انجو درجو سڀ کان اول آهي. انسان، خدا جي تخليق جو ڪامل ۽ برحق نمونو آهي. خدا پاران ماڻهو لاءِ ائين چوڻ ته مان نه زمين جو آهيان، نه آسمان جو، مان ته انسان جي دل جو آهيان. ان ۾ ئي سمايل آهيان، ان کان به اڳتي حضرت علي جو انسان لاءِ ائين چوڻ ته “تون سمجهين ٿو ته هڪ ننڍڙو وجود آهين،حالانڪ تنهنجي اندر سڀ کان وڏو عالم موجود آهي، بلڪل اهڙي طرح وحدت الوجود جو فڪر انقلابي تحريڪ جي صورت اختيار ڪري ويو، انهن ماڻهن لاءِ جيڪي ڪمزور ۽ ڌتاريل هئا.
وحدت الوجود جي فڪر، نه صرف حڪمران طبقي جي مفادن کي ضرب لڳائي، پر رياست جي معنيٰ تبديل ڪرڻ ۾ انهن ماڻهن جي مدد ڪئي. جيڪي رياست خلاف هٿيار بند جدوجهد ڪري رهيا هئا. بلڪه تصوف جا حامي، صوفي خود به ان تڪليف مان گذريا. ڪي گهاڻي ۾ پيڙيا ويا، ته ڪي ڦاهي تي چاڙهيا ويا ته ڪنهن جي جسم کي جلايو ويو. هي خاص ماڻهو هئا. جن پورهيو ڪري حلال روزي ڪمائڻ تي نه رڳو زور ڏنو ٿي پر پاڻ به پورهيو ڪري روزي ڪمائي.
تصوف جي شاندار خصوصيت فطرت جي مناظر تي غور فڪر ڪرڻ. انهن جي اسرارن کي تلاش ڪرڻ. انهن ڏانهن محبت ۽ نهٺائي سان نهارڻ. انهن کي پنهنجي زندگي سان هم آهنگ ڪرڻ. ماڻهوءَ کي خدا جي شاندار تخليق سمجهڻ. ان سان محبت ۽ عشق ڪرڻ. انجي آزادي ۽ احترام ۾ پاڻ کي به قربان ڪرڻ. انسان کي نفرت، لالچ ، رنگ، نسل، مذهبي مت ڀيد کان پري رکڻ. اهي ئي ڳالهيون هيون جيڪي ماڻهن جي دلين ۾ گهر ڪري ويون. بلڪه هن وقت تائين ماڻهن جي دلين کي گرمائن ٿيون.
انسان ڪجهه مسئلا خود پنهنجي لاءِ پاڻ پيدا ڪيا آهن. لاتعداد خواهشن ۽ حسرتن ۾ مبتلا ٿي، هن پاڻ لاءِ مسئلا پيدا ڪيا آهن ۽ وري ڪڏهن ڪڏهن ماڻهو ائين سمجهندو آهي، ته هن جيڪو چاهيو آهي، اهو ته هن وٽ آهي. ڪڏهن ته اهو به اتفاق ٿيندو آهي، ته جيڪي شيون هن کي بيحد آسودگي جو احساس ڏيارين ٿيون. اهي ئي هن جي تنهائي جو سبب بڻجن ٿيون.
تصوف جي تحريڪ هڪ ممڪن حد تائين، انسانن جي خواهشن کي قابو ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿي، بلڪل ڪنهن انقلابي جيان، هن جهڙو به ان کان مختلف به.
دوستو! مان فڪري طور ڪميونسٽ آهيان ۽ روحاني طور تصوف جو قائل به. منهنجو تصوف، سوشلزم کان مختلف ناهي. منهنجي اڳيان دنيا کي تياڳڻ جو مطلب، دنيا کان منهن موڙڻ ناهي. پر اُن ڏانهن رويو تبديل ڪرڻ آهي. ان کي پنهنجي طرح سان تراشڻ آهي. ان ۾ موجود خرابين جو حصو ٿيڻ بجاءِ ان کان انڪار ڪرڻ آهي. ڪوبه انسان پنهنجي گرد موجود دنيا کان انڪار نه ٿو ڪري سگهي. ان کي تياڳي نه ٿو سگهي. دنيا هڪ حقيقت آهي. جنهن کان انڪار ڪري ئي نه ٿو سگهجي. تصوف، دنيا کي تبديل ڪرڻ کان اڳ، انسان جي تبديلي جي ڳالهه ڪري ٿو. دل جي دنيا کي روشن ڪرڻ جي ڳالهه ڪري ٿو. اها تبديلي ڪنهن به سفر ڏانهن پهريون قدم آهي.
تصوف، موجوده ترقي ۽ جنريش اڳيان رڪاوٽ نه ٿو بڻجي. پر اُن تصوري دنيا ۽ خواهشن جي ڀر مار کان انسان کي بچائڻ چاهي ٿو. جيڪي هن پنهنجي گرد قائم ڪري رکيون آهن. حرص، لالچ ۽ بي حسي تي ٻڌل دنيا. جيڪا هُن پنهنجي گرد تخليق ڪري ڇڏي آهي. جنهن هنجي وجود ۽ خيالن کي قيد ڪري ڇڏيو آهي. جنهن سان هن جو ڪردار منفي، ظالمانه ٿيندو پيو وڃي. ڪو به ماڻهو دنيا کي اوستائين تبديل نه ٿو ڪري سگهي، جيستائين پاڻ کي اُن قيد مان آزاد نه ٿو ڪري.
دوستو! مان جنهن مٽيءَ جو ڳوهيل آهيان، ان مٽيءَ جو روح تصوف آهي، ته مان ان کان مختلف ڪيئن ٿو ٿي سگهان. منهنجي ته اها ئي حقيقت آهي.”
“تيرٿ جي ويچارن کي ُٻڌي مونکي تمام گهڻي خوشي ٿي آهي. سنگهار، خوشيءَ جو اظهار ڪندي چيو، پر ساڳي وقت، تيرٿ جي راءِ مان ڪيترا ئي سوال پيدا ٿين ٿا. تصوف جو سماجي ۽ سياسي تبديلي ڏانهن رويو ڪيئن آهي ۽ مستقبل ۾ انجي ڪهڙي اهميت آهي؟ جهڙن سوالن تي اسين اڳتي هلي ڳالهائينداسين.اسان هڪٻئي کي وڌيڪ بهتر سمجهڻ جي ڪوشش ڪنداسين.
سنگهار: شهه مريد، کي به روهي جا حال ٻڌائڻ جي گذارش ڪئي.
دوستو! “مان تيرٿ جهڙو سٺو ته نه ٿو ڳالهائي سگهان. شهه مريد، تيرٿ ڏانهن نهاريندي چيو، پر نئين ڪوٽ جهڙي ساڳي حالت روهي چولستان جي به آهي. روهي جا دک به ساڳيا آهن. دراصل هي عوامي ۽ چونڊيل حڪومتون، قديم جاگيردارانه سماج جو تسلسل آهن. هنن جو روپ هر هنڌ ساڳيو آهي.
جمهوريت ته هتي ماڻهن جي انقلاب کي ٿپڪي هڻي سمهاري ٿي. ته جيئن ماڻهو جاگيردارن، سرمائيدارن ۽ فوجي حڪمرانن کان ُپڇي نه سگهن، ته جمهوريت وٽ هنن کي ڏيڻ لاءِ ڇا آهي؟ جمهوريت ماڻهن کي ڪجهه به نه ٿي ڏئي. هتي جمهوريت جو مطلب جاگيردارن، سردارن، سرمائيدارن ۽ فوجن جي حڪومت آهي. ڪيترا ئي اڻ پڙهيل ۽ بغض ورتل ماڻهو ائين سمجهن ٿا. ته ملڪ کي فرقن ۽ نسلن ذريعي بچائي سگهجي ٿو. اهو خيال ته ماڻهن ۾ نيڪي پيدا ڪرڻ بجاءِ شيطانيت کي جنم ڏئي رهيو آهي. هڪ فرقي وارو ماڻهو ٻئي فرقي واري ماڻهوءَ کي ماري، پاڻ لاءِ جنت جا در کلندي ڏسي ٿو، اهو احساس ماڻهوءَ اندر ڪهڙي بيداري پيدا ڪندو. نسل پرستي به اهڙي ئي خطرناڪ شيءِ آهي، جيڪا شروع ۾ ته انتهائي متاثر ڪندڙ ۽ ڀرپور جوش پيدا ڪري ٿي، پر پوءِ اهو ساڳيو ڪم ڪري ٿي، جيئن فرقا ڪن ٿا، يعني انقلاب لاءَ ماڻهن کي ٿپڪي هڻي سمهارڻ.”
“مون سنڌ جي ڪافي نوجوانن ۾ پنجابين خلاف وڏي نفرت ۽ مخالفت ڏٺي آهي. شهه مريد تو ڪڏهن ان ڳالهه کي محسوس ڪيو آهي؟” فيروز، شهه مريد کان معلوم ڪيو.
“ها دوست منهنجو روح ان وقت سخت تڪليف محسوس ڪندو آهي” شهه مريد دل جي بيقراري مان وراڻيو، جڏهن ڪو ماڻهو پنجابي پورهيت کان نفرت جو اظهار ڪري ٿو. پر اهو ساڳيو ماڻهو انقلاب لاءِ طبقاتي ويڙه وڙهڻ کان لاچار آهي. ان جي ذهن ۾ هڪ ئي ڳالهه ڀري وئي آهي. درحقيقت هيءَ احساس درست به آهي. جنهن جو ذميوار هي فرسوده نظام آهي. جيڪو بلڪل ائين چاهي ٿو، جيئن اڄ اسان عام ماڻهو مذهبن، فرقن ۽ نسلن آڌار هڪٻئي سان ڪري رهيا آهيون. پاڪستان کي ووٽ مون نه ڪيو آهي.
جن پا ڪستان کي ووٽ ڪيو. اهو ڪلاس پاڪستان کان اڳ به جاگيردار ۽ خوشحال هو ته هاڻ به خوشحال ۽ صاحب جائيداد آهي. پورهيو ڪندڙ لاءِ ته حالتون اڳ به ساڳيون هيون، ته هاڻ به ساڳيون آهن. جڏهن پاڪستان ٺهيو پئي، ڪنهن نه سوچيو، ته هي ملڪ ڪنهن لاءِ ٺاهيو ٿيو وڃي.پر هر ڪنهن اسلام ۽ ايمان جي ڳالهه ٿي ڪئي. اُن شور ۾ عام ماڻهو اها ڳالهه ئي نه سمجهي سگهيو ته دراصل اسلام ۽ ايمان جهڙن نالن جي آڌار نواب، فيوڊل ۽ سردار پاڪستان ۾پنهنجون زمينون ۽ ملڪيتون محفوظ ڪرڻ ٿا چاهن. جنهن لاءِ هنن لکين ماڻهن کي دربدر ڪيو ۽ هزارين بي وجهه موت مئا. عورتن سان جيڪو ٿيو، تنهن جو ته ڪو حساب ئي ڪونهي. مان ته هن پاڪستان کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ناهيان. جيئن بابا هن کي نه قبوليو ۽ آخري دم تائين ان کان انڪار ڪندو رهيو. جيتوڻيڪ مان هن ملڪ ۾ رهان ٿو. مونکي ان ڳالهه جو به يقين آهي، ته اهو فيصلو جلد ٿيندو، ته هي ملڪ نوابن جو نه پر پورهيتن جو آهي.
دوستو، مون کي تڏهن حيرت ٿيندي آهي، جڏهن پنجاب جي مخالفت ڪرڻ وارا پنجاب جي حڪمران ڪلاس سان گڏ ويهن ٿا. انهن سان اتحاد ڪن ٿا. بلڪه انهن سان رشتيداري به ڪن ٿا ۽ پنجابي پورهيت کي گهٽ وڌ ڳالهائن ٿا. هنن دوستن کي تاريخ پڙهڻ گهرجي ته دنيا جي تاريخ طبقاتي تاريخ آهي. ۽ طبقن جي جدوجهد ارتقا جي عمل کي متحرڪ ڪري ٿي. سياسي آزادي، طبقاتي تحريڪ کانسواءِ ڪيئن ممڪن آهي؟ دنيا ۾ اهڙو ڪو به مثال ڪونهي، جو فيوڊل طبقي يا سرمائيدار طبقي سخت ويڙهه ۽ مزاحمت بغير ماڻهن کي پنهنجا بنيادي حق ۽ آزادي واري نعمت ڏني هجي. مان هڪ سياسي ڪارڪن هئڻ جي ناتي، ان حقيقت کي سمجهان ٿو ۽ ان کي بيان ڪرڻ ۾ مونکي ڪا به شرمندگي ڪونه ٿي ٿئي، ته پنجابين ۽ پٺاڻن ۾ هڪ مراعتي يافته طبقو پيدا ٿيو آهي. جنهنجو مفاد موجوده پاڪستان سان جُڙيل آهي. هيءُ طبقو ڪنهن به انقلابي سياسي تحريڪ کي اُڀرڻ نه ڏيندو. پاڪستان جي فوج هنن جي پويان بيٺل آهي. جڏهن ته سنڌ ۽ بلوچستان جا ماڻهو هِن وقت تائين به جاگيردارن ۽ سردارن جي پويان لڳل آهن. جن هُنن کي جهالت جي اونداهين ۾ وڃي اڇُليو آهي. اڃان تائين اسان ان اونده ۾ ئي پيل آهيون. محنت ڪش هاريءِ مزدورن جو پاڪستان 47 کانپوءِ ختم ٿي ويو. هي پاڪستان منهنجو ملڪ ناهي. هن کي انگريزن ٺاهيو آهي ۽ اهي ئي هلائن پيا. مان ته اوهان مان آهيان، منهنجي ۽ توهانجي قوم پاڪستان کان به اڳ جي آهي. اسانکي پنهنجي طاقت تي ڀروسو ڪرڻو پوندو. اسانجون محروميون ساڳيون آهن. اسانجي شاعريءَ ۾ ماڻهن جو درد ساڳيو آهي، فڪر ساڳيو آهي. فضول ڳالهين تي اختلاف ڪرڻ بجاءِ هن رياست خلاف منطم ٿيون. جيڪا اسان سڀني جي دشمن آهي. جنهن جا حڪمران توهان ۽ اسان مان ناهن.”
“روهي جا ماڻهو ته فلسفي گهٽ شاعر وڌيڪ هوندا آهن پر تو ته پوري ڌيان سان فلسفي جي بنيادن تي ڳالهايو” فيروز، شهه مريد ڏانهن مسڪرائيندي چيو،
“ها ائين آهي” تيرٿ، شهه مريد ڏانهن اشارو ڪندي چيو، هن يار ۾ ٻئي خوبيون آهن. اسانجو هي دوست هڪ خاموش شاعر به آهي. ڪالهه جڏهن اسان ٻئي ڪراچي ڏانهن نڪتاسين ته پوري سفر ۾ خاموش رهيو ۽ هينئر ته هن شاعراڻي انداز ۾ زبردست گفتگو ڪئي آهي.
سڀئي دوست کِليا، شهه مريد وري به خاموش هو. اڄ پهرين ملاقات ۾ سڀئي گهرا دوست ٿي ويا هئا، هِنن هڪٻئي تي سٺو تاثر ڇڏيو ۽ هڪٻئي جي خيالن سَان چڱي حد تائين متفق به ٿيا.