ننڍڙي دل جي وڏي محبت
“نذير ڪيئن آهي؟” تيرٿ، فريده ڀاڀي کان نذير جو پڇيو،
ڪا خبر ڪانهي، ڪٿي آهي،ڪيئن آهي، ڪجهه به نٿا ٻڌائن. فريده وراڻيو.
سنگهار ۽ شهه مريد ڪٿي آهن ؟ فيروز پڇيو،
ُمريد گذريل هفتي کان پريس ڪلب ٻاهران بک هڙتال تي ويٺل آهي. سنگهار به اُتي هوندو، فريده وراڻيو، شهرين جو به وڏو تعداد روزانو بک هڙتال تي ويهي ٿو، هي هر روز جلوس جي صورت ۾ اچي بک هڙتال تي ويهن ٿا. هنن وڪيل ذريعي عدالت ۾ به ڪيس فائل ڪيو آهي. عدالت هن وقت تائين نذير کي ڪورٽ ۾ پيش ڪرڻ لاءِ آرڊر جاري ناهي ڪري سگهي. حڪومت خاموش آهي. هنن کي نذير جي خبر آهي پر هي چون ٿا ته اسين بي وس آهيون.
تيرٿ ۽ فيروز نذير جي والد سان گڏ ڀر ۾ ويهي رهن ٿا.،تيرٿ نذير جي والد جي هٿ کي پنهنجن هٿن ۾ کڻي چيو،
“چاچا سائين! نذير هڪ لمحي لاءِ به اسان کان ناهي وسريو” هو اسانجي وجود جو حصو آهي. هو اسان سان هر وقت ڳالهائيندو رهي ٿو. توهان جو غمگين ٿيڻ واجب آهي. پر هن موڙ تي توهان جي همت اسان سڀني لاءِ وڏي آٿت هوندي.
نذير جي والد جون اکيون ڀرجي آيون. هن ڄڻ پنهنجو ڪجهه به ناهي وڃايو. هن جي حاصلات سڀ کان عظيم آهي.
“ منهنجا ٻچڙا، نذير جي زندگي اهڙي گهاٽي وڻ جيان آهي، جنهن جي گهاٽي ٿڌي ڇانو هيٺان مون سميت ڪيئي مسافر راحت حاصل ڪن ٿا.” هن تيرٿ سان مخاطب ٿيندي چيو “
“ منهنجا ٻچا! توهان سڀني جون صورتون نذير جي صورت سان ملي هڪ ٿي ويون آهن، مونکي ڪو غم ڪونهي “
“اهو واقعو ڪيئن ٿيو؟” فيروز، فريده کان نذير جي گرفتاري جو پڇيو،
“اگهم ڪوٽ جا ماڻهو ڪافي عرصي کان زندگي جي بنيادي ضرورتن لاءِ آواز اٿاريندا رهيا آهن” فريده، واقعو ُٻڌائي ٿي. تازو ئي هتي هڪ ئي وقت سوين ٻارن جي موت ٿي . ٻار تيزي سان مري رهيا هئا. ماڻهو چرين وانگر رڙيون ڪري رهيا هئا. نذير ڪيترن ئي اهڙن ماڻهن کي ڏٺو، جن جا ٻار دوائون ۽ فرسٽ ايڊ نه ملڻ ڪري فوت ٿيا. شهر جي اهڙي صورتحال ڏسي شهري ڪائونسل جلسو ڪري فيصلو ڪيو ته، اگهم ڪوٽ جا شهري ڪو به ٽيڪس ادا نه ڪندا. مقامي قدرتي وسيلن تي حق مقامي ماڻهو جو آهي. انهن جي آمدني شهرين جي صحت، تعليم، پيئڻ جي صاف پاڻي تي خرچ ڪئي ويندي. جلسي ۾ نذير انگ اکر ڏنا ته اگهم ڪوٽ جي زمين مان نڪرندڙ تيل ۽ گيس جي ساليانه آمدني ڪيتري آهي ۽ عام ماڻهو تي ڇا ٿو خرچ ٿئي. هن اگهم ڪوٽ کي سنڌ جو آسودو ۽ ماڻهن جي حوالي سان غريب ترين شهر سڏيو. جتي ٻارن جو موت سنڌ جي باقي شهرن کان تمام وڌيڪ آهي. هن چيو، ته اسانجي هن زمين اندر جيڪي قدرت اسان لاءِ خزانه پوشيده ڪيا آهن، اهي اگهم ڪوٽ جي ماڻهن جي ترقي، تعمير ۽ خوشحالي واسطي آهن. انهن تي ڪنهن به ڌارئي ماڻهو جو ڪو حق ڪونهي. نذير ائين به چيو ته، “اگهم ڪوٽ ڪجهه سال اڳ ڪنهن حد تائين مضبوط ۽ مستحڪم شهر هو. ماڻهن جي درميان طبقن جو واضع فرق نه هو. زندگي ڪنهن وڏي شور غل، فساد ۽ جهڳڙي کانسواءِ روان دوان هئي. ماڻهن جي زمين ۾ دلچسپي هئي. فصلن لاءِ پاڻي هو. جانورن لاءِ چارو هو. کير مکڻ جام هئڻ ڪري ٻارن ۾ بيماري جي سطح تمام گهٽ هئي. ماڻهن جي چهرن تي آسودگي هئي. ،سٺا چپل ۽ سٺا وڳا اوڍيندا پهريندا هئا. کائڻ کپائڻ ۽ اوڍڻ جي باوجود بچائيندا هئا. روزگار جا وسيلا هئا. پر اڄ جو اگهم ڪوٽ انجي بلڪل ابتڙ آهي. هتي ڇور کان ننگر تائين فوجي ڇانوڻي ٺهي، رينجرس جاڪوٽ ٺهيا، فوجي فارم ۽ شگرملون ٺهيون، اسيمبلي ميمبرن جا بئنڪ بئلنس ٺهيا، پر عام ماڻهو جي نه اسپتال ٺهي، نه اسڪول. اگهم ڪوٽ جي حصي جو پاڻي نوابن ۽ فوجي فارمن کي ملڻ لڳو. جنهن ڪري اگهم ڪوٽ جي زمينن جي اُپت هر روز گهٽجندي وئي. مال مرڻ لڳو. کير ۽ مکڻ غائب ٿي ويو. ٻارن ۾ بيمارين خلاف مزاهمت ختم ٿي وئي. ماڻهن جي زمين ڏانهن دلچسپي ختم ٿيندي وئي. هزارن جي تعداد ۾ هاري بيروزگار ٿي ويا. انهن لاءِ تيل ڪمپينين، فوجي فارمن ۽ فوجي شگر ملن به پنهنجا دروازا بند ڪري ڇڏيا. هتان جي ماڻهن جي گذر سفر جو ذريعو ۽ پوري حياتي جي موڙي مال مويشي آهي، جنهن لاءِ ڪا اسپتال ڪانهي، ڍور ڍڳو بيمار ٿئي ته شهر کڻي وڃن. جنهن لاءِ مشڪل مسئلو ٽرانسپورٽ جو آهي، ماڻهن جا ڪيترا جانور رستي ۾ ئي مري وڃن ٿا. جانور جو مري وڃڻ مطلب هتان جي ماڻهن جي وسيلن ۽ آسودگي کي تباه ڪرڻ آهي. مال، مويشي تي ته هتانجي مقامي ماڻهن جو گذر سفر آهي .”
نذير جيڪا سڀ کان اهم ڳالهه ڪئي، ۽ جنهن ڪارڻ ئي هن کي گرفتار ڪيو ويو ته، “هُن مقامي جاگيردارن، ايجنسين ۽ حڪومتي ڪارندن کي، اگهم ڪوٽ جي ماڻهن جي موجوده بدترين صورتحال جو ذميوار چئي، ايجنسين کي خبردار ڪيو، ته سنڌ جي هنن وسيلن کان پري رهن، جيڪي تيل ۽ گيس جي ڪمپنين ۾ اڄ به حصيدار آهن ۽ حڪومت عام ماڻهو جي حقن جو تحفظ ڪري. انهن لاءِ تعليم صحت ۽ صاف پاڻي جي فراهمي جو بندوبست ڪري. ان کان ٻئي ڏينهن نذير کي ايجنسيز وارا کڻي ويا. نذير جي گرفتاري جي ڏينهن شهرين تمام وڏو جلوس ڪڍيو، تقريبن پورو شهر هن جلوس ۾ شامل هو.
منهنجي روح کي بي چيني ورائي وئي. مان ڄڻ ڪنهن خوف ۾ مبتلا ٿي ويس. مونکي خبر هئي ته اسان ڪمزور انسان آهيون. اڳيان هٿيار بند وردي سان ۽ حڪومتي ڪارنده آهن. مونکي پنهنجن ٻارن بابت فڪر هو. مون پنهنجن خدشن جو ذڪر نذير سان ڪيو هو. پر هن هميشه جيان، دل جي مضبوطي ۽ يقين جي پختگي سان ڳالهايو. هن منهنجن اکين ۾ نهاريو ۽ چيائين مان جيڪو ڪجهه ڳالهايان ٿو يا جيترو به پنهنجي زمين ۽ پنهنجن ماڻهن لاءِ ڪيان ٿو. ان پويان تنهنجي محبت بيٺي آهي. مون وٽ جيڪو به آهي، تنهنجو ڏنل آهي. مان پنهنجي ننڍڙي دل ۽ پنهنجن باغيانه خيالن سهاري شايد گهڻو وقت زنده رهي نه سگهان . دنيا جو هر انسان ٻئي کان مختلف هجي ٿو. مان پنهنجن خيالن کان مختلف ۽ ابتي رخ ۾ هلڻ وارو انسان آهيان. ان موقعي تي تنهنجو سهارو منهنجي مشڪل سفر کي آسان ڪيو. فريده مان توکان ڪڏهن به پري نه ويندس، مان تنهنجو حصو آهيان، تو کان ڪڏهن به ڏور نه ويندس. مان تنهنجي سڪون دل لاءِ هميشه تنهنجي اردگرد رهندس، تنهنجو شڪرگذار رهندس.
مان فقط پنهنجي ننڍڙي دل سان هن جي حفاظت لاءِ دعا ئي ڪري سگهيس ٿي.
هن ڏانهن نهارڻ جي همت ته ڪنهن ۾ به نه آهي، ڏکئي ُسکئي وقت ۾ نذير سان گڏ بيهڻ، مان پنهنجو اخلاقي ۽ نظرياتي فرض سمجهان ٿي. ان ڪري نه ته نذير منهنجو جيون ساٿي آهي، ان ڪري ته نذير صحي آهي. هڪ عظيم انسان کي ائين ئي هئڻ گهرجي. پنهنجن مفادن کان بالاتر فقط پنهنجي زمين ۽ ماڻهن جي تڪليفن جي باري ۾ سوچڻ وارو. نذير جي تربيت ۾ به اها ڳالهه شامل آهي. مونکي معلوم آهي ته هو پاڻ به منهنجي ۽ پنهنجي نياڻي جي باري ۾ فڪر مند آهي. هي لڙائي جي منفي پهلوئن کان واقف آهي. جنهنجو هي اظهار نه ڪري رهيو هو پر مون محسوس ڪيو ٿي ته هن جي من کي ڪا شي پريشان ڪري رهي آهي. هن هڪ دفعي پورو ڏينهن مون سان گذاريو منهنجي پوري زندگي ۾ اهو پهريون خوش قسمت ڏينهن هو. هن پنهنجي نياڻي کي چمندي چيو منهنجو سک منهنجو جيون آهي. مان پنهنجي فرض ۽ پنهنجي ٻارن مان ڪنهن جي چونڊ ڪيان. مان شديد تڪليف ۾ آهيان مونکي سنڀال. هنجي چهري تي شديد ڏک جو تاثر هو. توهان سمجهي سگهو ٿا ان تڪليف کي هن ڪيئن محسوس ڪيو هوندو. ننڍڙي ماروي کي اها به خبر ناهي ته ساڻس ائين ڇو پيو ٿئي، هن معصوم کي ته جيڏي مهل موقعو ملي ٿو پنهنجي مهربان پي جي ٻانهن ۾ ننڍ پئجي وڃي ٿي. اسان کي خبر آهي ته اسان جيڪو ڪيون پيا انجي قيمت ڪيتري وڏي آهي. مان ان خيال کان ئي ڇرڪي وڃان ٿي. نذير، ماروي کي سمهاري مونکي چيو ته فريده، اسانکي ايندڙ ڏکي وقت لاءِ تيار ٿيڻو پوندو. پاڻ ۾ برداشت پيدا ڪرڻي پوندي، ڇاڪاڻ ته هن ويڙهه پٺيان ظلمت جي طويل داستان آهي. هن ويڙه جو تعلق وحشت پڻي واري دور سان آهي. مان هن رياست جي مخالفت ۾ ان ڪارڻ آهيان ته هي اُهي ساڳيا ماڻهو آهن، جن ڍاڪا يونيورسٽي تي ٽئنڪون محض ان ڪري چاڙهيون ته جيئن باقي صوبا ان مان سبق حاصل ڪري سگهن. بنگالين اڪثريت سان اليڪشن کٽي هئي، هنن کي خبر هئي ته بنگالي اهڙي جمهوريت جو بنياد وجهڻ وڃن پيا، جيڪا هنن جي مفاد ۾ ناهي. هي سنڌين سان به ائين ڪري سگهن ٿا. سنڌ به جمهوريت جو اهو بنياد وجهڻ طرف وڃي پئي. هنن لاءِ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته هي پنهنجو پاڪستان جنهن کي هي پنهنجي مرضي ۽ منشا مطابق ٺاهڻ چاهن ٿا. جمهوريت پسندن ۽ آزادي پسندن جي حوالي ڪن. جنرل نيازي جنهن پوءِ ڍهاڪه جي لٽ مار مان وڏي دولت جمع ڪئي. ان عياش ۽ مغرور پنهنجي فوجين کي اجازت ڏئي ڇڏي ته بنگالين جي هر عمارت، هر تاريخي ماڳ درسگاهون ۽ ماڻهو کي ميساري ڇڏيو. هنن جا سمورا ادارا تباه ڪيو. اُن وحشي، بنگالي عورتن جي عظمت دري جي اجازت ڏئي ڇڏي ۽ صبح جو سڀني سپاهين کي لائن ۾ بهاري هڪ هڪ کان پڇندو هو، ته جوان تو رات ڪيترا اٽيمپٽ ڪيا. هنن بنگالين جي پاپولر ليڊرشپ جو خون ڪيو. هي هتي به ائين ڪري سگهن ٿا، هنن سنڌ جي ڳوٺن مٿان بمباري ڪري معصوم ٻارن ۽ عورتن جو خون ڪيو. اسلام جي آڙ ۾ پنهنجن ئي مسلمانن جو خون ڪرڻ هنن جي روايت رهي آهي.
فريده، مونکي ٻڌاءِ اهڙي نظام جو ڇا ڪجي، جنهن ۾ پنهنجن ئي ماڻهن جو خون ڪيو وڃي ٿو ؟
“ اهڙي نظام کي تبديل ڪرڻ جي ضرورت آهي” مون کيس چيو.
دراصل، نذير مونکان پنهنجي ڳالهه چوائڻ پئي چاهي. هن جيڪو چيو هو، ان تي هن کي منهنجي راءِ گهربي هئي. جيڪا هن شاندار طريقي سان حاصل ڪئي. مان هن سان ڪوبه اختلاف نه ڪري سگهيس. بلڪه هن وانگر، هن جهڙو سوچڻ لڳس. مان ڄاڻان ٿي، ته نذير جي خيالن ۾ ڪيڏي گهرائي آهي. هن جا خيال مونکي ڪيڏا عمده ۽ شاندار لڳندا آهن. مان ڌرتيءَ کي ائين ٿيندو ڏسڻ چاهيان ٿي. جيئن نذير چاهي ٿو ۽ اهو ڏينهن ته مون لاءِ دنيا جو افضل ڏينهن هوندو. مان هڪ ڪمزور عورت آهيان، مونکي احساس آهي ته عورت جي عزت ڇا ٿيندي آهي. جيڪا هڪ ئي وقت ڪيترن ئي رشتن کي نڀائي ٿي. مان هڪ لمحي لاءِ به جي بنگالي عورت ٿي ڪري سوچان ته شايد منهنجو روح پوري حياتي چيخندو رهي. مونکي قدرت جي خاموشي تي ڪو ارمان ڪونهي، هو ڏسي رهيو آهي. پنهنجن ماڻهن جي تذليل. وبائي بيمارين ۽ خوراڪ جي ڪمي ۾ مرندي. هن جي حساب جو پنهنجو طريقو آهي. هن ظلمت کي انتها به ڏني ته زوال به ڏنو. هنجو حساب آخرت ۾ ٿيندو پر مان هن ڌرتي جي عورت آهيان. زنده سلامت. ڪهڙي ريت مان پنهنجي حقن جي ويڙه ڪيان اهو مونکي هتي طئي ڪرڻو آهي.
فريده، همت ۽ قلب جي اطمنان سان ڳالهائيندي رهي ٿي. هنجي چهري جي خودداري عام انسان کان مختلف آهي. هو ان سڀني ڳالهين کان واقف آهي جيڪي ممڪن آهن ايندڙ وقت ۾. جنهن کي هو بيحد چاهي ٿي، ان لاءِ هو سوچي ٿي ته زنده به آهي يا نه، هو ڪهڙي حالت ۾ آهي، ٻارن کانسواءِ هن کي ڪيئن ننڍ ايندي هوندي، هن جا ڪپڙا ميرا ٿي ويا هوندا، اڪيلائپ ۾ هنجي ڪيفيت ڪيئن هوندي.
فريده، کي نذير سان سهمت ٿيڻ جي قيمت چڪائڻي آهي. اهو هن جو مقدر آهي يا حوصلو، دنيا هن کي پنهنجي پنهنجي سمجهه آهر نالو ڏيندي پر دنيا جي نگاهن ۾ هو باغي جي زال آهي. جنهن کي ماڻهو عزت جي نگاه سان ڏسن ٿا.
بغاوت هتي پنهنجي عمل ۾ عظيم ڪم آهي.
فريده اوچتو وري گرمجوشي مان ڳالهائڻ لڳي، هو تيرٿ ۽ فيروز کي مخاطب ٿيندي چوي ٿي ته، “ادا توهان نذير جي ٻارن ۽ منهنجو خيال نه ڪجو. مان هر طرح سان ٻارن جي پرورش ۽ خوراڪ جو خيال رکندس.”
تيرٿ، فريده سان مخاطب ٿيندي منجهي پيو ته پنهنجي ڳالهه ڪيئن شروع ڪري. هن نه پئي چاهيو ته ڪنهن به ڳالهه مان فريده کي ڪا تڪليف پهچي. هن موقعي تي فريده لاءِ بهتر اهو آهي ته هي پاڻ لاءِ ۽ پنهنجن ٻارن لاءِ خود سان فيصلا ڪري. اسان هنجي فيصلن کي درست سمت ۾ آڻڻ لاءِ هن سان گڏ بيٺا رهنداسين. هن کي ڪنهن به ڳالهه لاءِ مجبور نه ڪنداسين. انجي باوجود تيرٿ، فريده ڀاڀي کي چيو اسان نذير جي آزادي تائين اتي آهيون. توهان کي ڪنهن به قسم جي ڪا مشڪل محسوس ٿئي ته اسانکي ٻڌائجو اسان هن وقت سنگهار ۽ شهه مريد ڏانهن وڃون ٿا.