هري شنڪر جو پٽ سڌارٿ
تيرٿ، پنهنجي اڳيان طويل پکڙيل زمين ڏانهن ڏسندي چيو، هي پورو علائقو مختلف ندين جو عظيم سنگم هو. هتي ڀڳوت ندي ۽ ريڻ نديءَ رقص ڪنديون گذرنديون هيون، هي نديون زندگي جو راڳ ڳائيندي، زمين کي سيراب ڪندي، هر طرف گل و گلزار ڪندي، ڪڏهن نه ٿڪيون. شمال جا جابلو ماڻهو سنڌو درياءَ، کي اباسين چون، جنهن جي معني آهي دريائن جو ابو، سنڌو درياءَ هماليه جي پهاڙن کان ٿيندو تخت بائي کان گذرندو، مست هاٿيءَ جيان پهاڙن کان جڏهن سنڌ جي ڌرتي تي پهچي ٿو، ته گهري سڪون ۽ ماٺ ۾ اچي وڃي ٿو. هو سنڌ جي سرزمين جي هر ڪُنڊ مان وهي ۽ ان کي ڇهي هلڻ جو عشق ڪري ٿو. درياءَ جو سنڌ جي زمين سان عشق آهي. تيرٿ ڳنڀرتا سان چيو.
ان ڪري ئي هن پنهنجون ٻاهون هر طرف ڦهلائي ڇڏيون آهن، ته جيئن سنڌ جي زمين جي انگ انگ کي پنهنجي ڀاڪر ۾ ڀري سگهي. هن جو پيار، ڪمزور کي طاقت ۽ هيڻن کي سهارو ڏئي ٿو. انهيءَ ڪري ئي کيس ديوتا جو مقام حاصل آهي. هن لاءِ مشهور آهي ته هن جو پاڻي جنت مان اچي ٿو ۽ آسماني پريون هنجي پاڻي مان سنان ڪن ٿيون.
آسماني پريون هِن مان سنان ڪن ٿيون يا نه، پر اڃان به ائين چئجي ته سنڌو درياءِ سمجهه ۽ ڏاهپ جو درسگاه آهي. هن جي ڪنارن کي ڇهڻ سان، انسان ۾ راڳ رنگ، ڪلا ۽ رقص جون ڪيفيتون پيدا ٿين ٿيون. هنجي اڳيان سڀ جُهڪي وڃن ٿا. هن جي پڪار، من جي جهروڪن ۾ جهاتي پائيندي حيرت ۾ وجهي ڇڏي ٿي. جنهنجي جي تلاش ۾ پوءِ انسان زمين تي هلندي اوچاين ڏانهن سفر ڪري ٿو ۽ خدائي ڳالهيون ڪري ٿو.
تيرٿ ڳائڻ شروع ڪري ٿو ۽ سڀ حيرت ۽ راحت جي سرور ۾ گم ٿي وڃن ٿا.
درياءَ، جي بي حساب موجن ۾
جنون آهي جيئڻ ۽ مرڻ جو .
بي حساب موجون،
جن جو ڪو انت ڪونهي، ڪو خاتمو ڪونهي.
بقا جو جوش ۽ حيات تسلسل جو گيت
من ۾ پيهي وڃي ٿو.
جاڳي پون ٿا، درياءَ جا طلسماتي ڪنارا
جن کي هن پنهنجي ميرانجهڙي پاڻي سان
پنهنجن پرشور گيتن سان قيد، ڪري ڇڏيو آهي.
هوا ۾ جوش آهي.
هوش وڃايل موج، ڪناري جي چپن کي چمي ٿي ته،
قدرت پنهنجي سخاوت سان، هنن جي قدمن ۾ اچي پوي ٿي.
ڇرڪ ڀري اُٿندڙ خواب، هڪ دم پنهنجا نشان مٽائي موٽڻ چاهن ٿا.
پَر واريءَ جي ذرن، انهن جي خوابن کي جڪڙي، بي وس ڪري ڇڏيو آهي.
خوابن جون نازڪ ٻانهون، ديوانن جيان موج کي سڏن ٿيون.
خوابن جي هستي، مستي کي مٽائڻ لاءِ واريءَ جي ذرن،
پنهنجا هٿ قابو جهلي ورتا آهن.
موج، پنهنجي سمنڊ سان ملڻ کان اڳ، ويراني جي ريت ۾ خاموش ٿي وڃي ٿي.
جيڪا موج، ماڻهوءَ جي من کي شادابي ڏانهن موڙي.
اڄ ويراني جي ريت ۾ خاموش آهي.
انساني نظرن کان اوجهل ٿيندڙ، مسرت.
جنهن لاءِ هو وڙهيو هو تلوارن سان.
اڄ پنهنجي ئي تلوار سان وڍيل آهي
مون کا پڇو منهنجا دوستو ! ڪيترن زمانن کان
پنهنجي من جي شادابي ۽ موج کان محروم
پنهنجن ئي ريت جي ذرن هٿان وڃايل آهيان
مان انسان.....!
تيرٿ جو آواز ڳرو ڳرو ٿي وڃي ٿو ۽ ماحول مٿان عجيب گهري اداسي
ڇانئجي وڃي ٿي.
ڏور اُٺن جي ڪافلي مان ڪنهن جو سڏ اچي ٿو.
تيرٿ گاڏي کي بيهاري سڏ کي ڌيان سان ُٻڌڻ جي ڪوشش ڪري ٿو.
ڪجهه سمجهه ۾ نه اچڻ ڪري هو گاڏي مان لهي اوٺن کي پاڻ ڏانهن سڏي ٿو.
تيرٿ چئني پاسي نهاريو، پري پري تائين ويراني ڇانيل آهي. گذريل هفتي جي بارش ڪري زمين ڪجهه سخت ٿي وئي هئي، وارياسي ٻوڙن جو رنگ اڃان هلڪو سائو هو. زمين ۾ اڃان ريج هئڻ ڪري ڪٿي ڪٿي ڪنهن وڻ تي ڪي گل ٽڙيل هئا. اٺن جي چڙن جا آواز ويجهو ٿيندا پئي ويا. ٽي اُٺ قطار ۾ پئي آيا، جن کي ٻه ماڻهو هڪلي رهيا هئا. اڳئين ماڻهو جنهن وٽ، اٺن جون مَهارون هيون، وڏي عمر جو لڳو ٿي. باقي هڪ وچولي عمر جو لڳو ٿي، جيڪو اٺ تي ويٺل هو.
اٺ تي ويٺل همراه جي حالت مان لڳي رهيو هو، ته هن سان ڪو مسئلو آهي. جو هن جي اُٺ جي مهار هنجي هٿ ۾ڪانه هئي، ۽ ڪنڌ به هيٺاهين طرف لڙيل هوس، ويجهو ايندي ئي وڏي عمر جي ماڻهوءَ سلام ڪيو ۽ تيرٿ کان ڪجهه قدم پوئتي ٿي بيٺو.
سائين! “منهنجي ڇوڪري کي ڪالهه کان تپ آهي، هاڻي ته هلي به نه ٿو سگهي. تلسي جي خشڪ پتن جو به واس ڏنو اٿمانس، پر فرق ڪونهي. هو پنهنجي ڀاءُ سڌارٿ کي ياد ڪري اوچتو رڙيون ڪري ٿو. مونکان هن جي حالت ڏٺي نه ٿي ٿئي. مون کي هن جو ڏک کائي ويو آهي. مون توهان کي ايندو ڏٺو ته سمجهيم توهان مان متان ڪو ڊاڪٽر هجي. شهر اڃان گهڻو پري آهي ۽ هن جي حالت خراب ٿيندي پئي وڃي.”
پوڙهي جي چهري مان بيوسي ۽ ڪرب جي ڪيفيت ظاهر هئي. هن جي زبان تي سوين لفظ چوڻ لاءِ آيا پئي وري ٻڏي ٿي ويا.
“توهانجو نالو ڇاآهي”؟ تيرٿ پوڙهي کان پڇيو.
“هري شنڪر. هي منهنجو پٽ ڪاليداس آهي. اسين ڏور رام نگرکان هليا آهيون ۽ وڃڻو آهي امر ڪوٽ، هڪ شهر کان ٻئي شهر اسان پنهنجو ڪاروبار اُٺن ذريعي ڪندا آهيون. هن ڀيري اسان ڪنهن ڪاروبار جي سلسلي ۾ رام ننگر ڪو نه ويا هئاسين، اسان ته سڌارٿ جي ارٿي کڻڻ ويا هئاسين، پر قسمت ڏسو اسان کي ته ان جي خاڪ به نه ملي. رام نگر کان موٽندي ڪاليداس کي سخت بخار ٿي پيو. هيءَ ڀاءُ جي ڏک ۾ ورتل آهي ۽ مسلسل ڀاءُ کي ياد ڪري روئيندو رهي ٿو. هري شنڪر گهڙيءَ لاءِ خاموش ٿي ويو.”
تيرٿ ، ڪاليداس جي ويجهو وڃي کيس هٿ پڪڙي ٿو.
هنجو جسم ته ٻَري رهيو آهي. ڪاليداس کي ته سخت بخار آهي.
تيرٿ ۽ فيروز، ڪاليداس کي سهارو ڏئي هيٺ لاٿو. زمين تي چادر وڇائي ڪاليداس کي سمهاريائين ۽ پاڻ سان گڏ جيڪي ضروري دوائيون کنيو هُيائون،اُهي هڪدم کيس کارايائونس. هن کي ڪجهه گهڙيون اکيون بند ڪري آرام جو چئي، تيرٿ هري شنڪر سان ڳالهائڻ لڳو. توهان اُلڪو نه ڪيو، ڪاليداس کي دوا پئاري آهي، ٺيڪ ٿي ويندو. هري جي اکين مان هلڪي خوشي ظاهر ٿي، پر غم جي ڪيفيت ان کان ڏهوڻ تي وڌيڪ هئي. چارئي دوست هري سان گڏ پٽ تي ويهي رهيا.
رام نگر، امرڪوٽ کان ڪيترو پري آهي؟ شهه مريد هري کان پڇيو.
“هڪ ڏينهن جي پنڌ تي. رام نگر، وارو پورو رستو واري، دڙ ۽ پٿريلو آهي. شهر ڏانهن سفر لاءِ ڪچو رستو به آهي، ته پڪو به، ريل جي اسٽيشن به آهي. ندين جو وهڪرو هِن طرف آهي، هُن پاسي درياءِ جو ڪنارو آهي. هاڻي ته آبادي به گهڻي ٿي وئي آهي. ڳوٺ به جام ٿي ويا آهن. رام نگر طرف ويندڙ ڪچا رستا سڀ هڪ جهڙا آهن. سونهان ماڻهو پنهنجي ڄاڻ جي بنياد تي رستي جي چونڊ ڪري سفر ڪن ٿا. هتي سفر درياءَ جي لهر جيان آهي، نظر کان اوجهل به ظاهر به، مسافرن لاءِ رات جو سفر غير محفوظ آهي. هتي سج ماڻهو کي آٿٿ ڪو نه ڏئي. بلڪ سفر جو حساب وٺي. هتي صدين کان ائين ٿيندو پيو اچي.”
ڪاليداس ڪهڙو ڪم ڪندو آهي؟ شهه مريد، هري کان پڇيو.
“مونسان گڏ اُٺن تي سفر ڪري. اسين ٻج، مثاله، اُٺن تي کڻي هڪ شهر کان ٻئي شهر وڪڻڻ لاءِ ويندا آهيون. هن پنهنجو ٻالڪپڻ هن ڪم ۾ گذاري ڇڏيو. هن جو ڀاءُ سڌارٿ به هن سان گڏ ڪم ڪندو هو. دنيا کي تياڳڻ کان اڳ، هو به هنن ڏکين رستن ۾ اسان سان گڏ هوندو هو.”
سڌارٿ، کي ڇا ٿيو هو؟ تيرٿ هري کان سوال ڪيو.
هري ڪجهه گهڙيون ائين گم ٿي ويو، ڄڻ جسم ۾ ساه نه هجيس.
هري، هٻڪي هٻڪي ڳالهائڻ شروع ڪيو.
“منهنجا ٻئي ڇوڪرا، سڌارٿ ۽ ڪاليداس جڏهن جوان ٿيا، ته مون سمجهيو هاڻي مان شانتي سان جيِ ۽ مَري سگهندس. مون هنن کي زندگي جا سمورا روپ ڏيکاريا. خوشي ۽ غم ۾ رهڻ سيکاريو. هنن کي سيکاريو، ته عظمت ۽ بلندي طاقت ذريعي حاصل نه ٿيندي آهي. پر همت، جرئت ۽ سمجهه جي ذريعي حاصل ٿيندي آهي. هنن خود به زندگي جي تلخين کي قريب کان ڏٺو. اسان سک کي به قريب سان ڏٺو آهي ته ڏکن کي به جهيلو آهي.اسان کي ٻنهي جو مشاهدو آهي. اسان ان مشاهدي کان سکيا آهيون ته، اسان مسڪينن وٽ زندگي جي شادابي رڪجي رڪجي اچي ٿي. سڌارٿ وڏو ۽ سمجهه دار هجڻ ڪري هن زندگي کي نئين طرح سان ڏٺو. هن هر طرف نئين ۽ دک ڀري دنيا ڏٺي. هڪ ڀيري سڌارٿ شهر کان موٽيو، ته شديد غم ۽ ڏک ۾ گهيريل هو. منهنجي سامهون اچي بيٺو ۽ چوڻ لڳو، بابا! اڄ مون پنهنجي اکين اڳيان مصيبت زده ۽ ڪمزور شخص کي تڙپندي، مرندي ڏٺو. مون هن کي بچائڻ لاءِ رڙيون ڪيون، هن کي سهارو ڏنو، پر پوءِ هن منهنجي هٿن ۾ دم ڏنو. مونکي ائين لڳو، منهنجن هٿن ۾ ڪو جسم نه پر، هڏن جو ڍانچو هجي، جنهن جي جسم تي نه ماس هو نه ڪپڙو.....!”
سڌارٿ مونکان نماڻائي مان سوال ڪيو. ته بابا هن دنيا ۾ ائين ڇو آهي؟
“مون وٽ اُن جو ڪو جواب ڪونه هو” هري ڏک مان وراڻيو.
ان ڏينهن کانپوءِ هو گم سم رهڻ لڳو. مون هنجي خاموشيءَ کي محسوس ڪيو. هن جي ڪم ۾ عدم دلچسپي وڌندي وئي. رات جو گهڻي دير تائين جاڳندو رهندو هو. هڪ ڏينهن سڌارت کان مون پڇيو، “تنهنجو ڪنهن به ڪم ۾ ڪو ڌيان ڪونهي، توکي ڪا تڪليف آهي؟” هن مونکي چيو، “بابا مان پنهنجي اندر ۾ بي چين آهيان. هڪ آواز مون کي بيچين ڪري ۽ مون کان پڇي ٿو.
سڌارت تون ڇو آهين، تنهنجو ڪارج ڇا هي؟
ڇا هي ڏک سدا رهڻا آهن؟ مصيبت زده ماڻهوءَ جو درد ڪهڙو آهي؟
بابا مونکي اجازت ڏيو، مان ڄاڻڻ چاهيان ٿو ته مان ڪير آهيان، منهنجي حقيقت ڪهڙي آهي؟”
مان حيرت مان انهن آوازن کي ُٻڌان ٿو، مان ان راز کي ڄاڻڻ چاهيان ٿو.
بابا مونکي اجازت ڏيو ته مان هن دنيا کي نئين طرح سان ڏسان،
مان پاڻ کي تلاش ڪيان.
“تنهنجو من مالبرداري واري ڪم کان بيزار ٿي ويو آهي.” مون کيس پڇيو.
“بابا واقعي به هاڻ منهنجو ڪنهن به ڪم ۾ دل نه ٿو لڳي.”
“سڌارٿ جي دل ۾ جيئن پوءِ تيئن هڪ اندروني خاموشي شامل ٿيندي وئي. ڪو خيال هو جيڪو هن کي ستائي رهيو هو. هڪ پتا جو من ڀلا ڪيئن چاهيندو ته هو پنهنجي اولاد کي اڪيلو هن بي رحم دنيا ۾ ڇڏي. هجومن جي دنيا ۾ اچڻ لاءِ جهيڙڻ جو هنر ته لازمي آهي. ان کانسواءِ جيئڻ محال ۽ مشڪل آهي، اهو هنر ته مون هنن کي اڃان سيکاريو ئي نه هو. مون دنيا ڏٺي آهي، هتي بي رحمي جي ڪا حد ڪانهي. هتي سچائي، غيرت ۽ حيا شرم جي ڪا گنجائش ڪانهي. مان پنهنجن تجربن جي بنياد تي هنن کي اها ڳالهه سمجهائيندو رهندو آهيان. پر سڌارٿ گهر کي تياڳي، پنهنجي لاءِ نئين رستي جي تلاش ۾ نڪرڻ لاءِ اتاولو هو. گهر تياڳڻ جو مطلب اهو ٿيو ته توهانجي ارد گرد جيڪو ڪجهه آهي. بي معني آهي. سڌارٿ کي ان ڳالهه سان ڪا دلچسپي نه هئي، ته هن جو هڪ ڀاءِ ڪاليداس ۽ ننڍي ڀيڻ به آهي. هڪ رات جسم سان چادر ويڙهي نڪري ويو. مونکي خبر هئي ته هنجي من جي بيچيني هن کي آزاد ڏسڻ چاهي ٿي. هن جنهن رستي جي چونڊ ڪئي انتهائي ڪٺن آهي، هن پاڻ انجي چونڊ ڪئي. هي ڪا راند نه هئي.
مون پاڻ کي مطمئن ڪرڻ لاءَ، پاڻ کي تسلي ڏيندي چيو، ڪهڙو حرج آهي دنيا کي نئين طرح سان ڏسڻ ۾، نوجوان آهي، دنيا کي ڏسي ۽ گهمي وٺي. اهو تجربو ممڪن آهي، هن جي زندگي ۾ هن لاءِ ڪا خوشي ۽ سمجهه آڻي ۽ جيڪو دک هن کي پريشان ڪري رهيو آهي، ان مان کيس نجات ملي. ان رات پورنم جو چنڊ پورو روشن هو. سڌارٿ اڪيلو ويٺو ڪجهه سوچي رهيو هو. منهنجي اٿڻ جو کڙڪو ُٻڌي سرڪي اچي منهنجي پيرن ۾ ويٺو، هن ڳالهائڻ شروع ڪيو، سچ پڇو، ته مان حيرت ۽ فخر سان هُن کي ٻڌندو رهيس.”
هو پنهنجي مخصوص پيار ڀريي لهجي ۽ دل جي صداقت سان ڳالهائيندو ويو، “بابا سائين! مون پنهنجي مختصر حياتي ۾، اهو سکيو آهي، ته انسان دوزخ جي باهه کان خوف کائي جيترو ان کان پري رهڻ لاءِ جتن ڪري ٿو، سچ پچ زمين تي هو ايترو ان کي نزديڪ ٿيندو وڃي ٿو، ۽ وري جنت جهڙي انعام لاءِ به هو ائين ڪري ٿو. جنت جي تمنا محض روح جي تسلي واسطي آهي. مان اهڙي ماڻهوءَ کي ڇا چوان. جيڪو جنت ۾ داخل ٿيڻ لاءِ بکون ڪاٽي ٿو. پاڻ کي ڪشٽ ڏئي ٿو. محض جنت جي آرام ۽ سڪون لاءِ، اهو انسان جو ڪيڏو نه ڪمزور، خود غرض ۽ لالچ سان ڀريل خيال آهي. بلڪه اهو ذلت ڀريو خيال آهي، جنهن لاءِ هُن حقير رستا ٺاهيا آهن. قدرت پاران زندگي جو هڪ حصو، جيڪو انسان کي جيئڻ لاءِ هتي زمين تي مليو آهي، ان کي آزادي سان، بيداري سان، پيار ۽ محبت سان گذارڻ شايد هُن کي ڏکيو لڳي ٿو.
بابا سائين! توهان ڏٺو هوندو، ته نديءَ هميشه کان پنهنجن ڪنارن کان ئي وهي ٿي. آزاد پنڇي هر صبح پنهنجي آزادي جو جشن ملهائن ٿا. گل هميشه بهار جو انتظار ڪن ٿا. منهنجو مطلب آهي قدرت، صبر ۽ ٺهراءُ سان اڳتي وڌي ٿي. انسان ۾ ڪمي اها آهي، ته هُن ۾ اها شيءِ ڪانهي. اسانجو هي وجود پنهنجي داخلي سمجهه سبب ڪونهي. هُنجي موجودگي، هن جي رواني، جسم، سڀ نفساني سرگرميون، احساسات، جو ڪجهه آهي هڪ تعلق ڪارڻ آهي.
ماڻهو جيڪڏهن ايشور جي سهاري ۽ آسري آهي ته پوءَ انجو مطلب اهو آهي، ته انسان جون خاميون ۽ انجا گناهه انجي اختيار ۾ ناهن. هو پنهنجي اختيار ۾ ڪونهي، ته پوءِ هو زندگيءَ جي سوالن کي ڪيئن سوچي ۽ سمجهي سگهي ٿو؟
ان ڪري پهرين ته انسان کي اقرار ڪرڻو پوندو، ته هو هڪ زندگي آهي. مڪمل آزاد، بااختيار، سوز ۽ سلوڪ وارو. جيڪو باقي زندگين جي تعلق ڪري آهي. هاري اَن اُپائي ٿو، اسين سڀ کائون ٿا. پورهيت ڪپڙو اُڻي ٿو، اسين پهريون ٿا، درسگاهون هن کي علم ذريعي گهڙي ٺاهي انسان بڻائن ٿيون، ۽ محبت واريون دليون هن جي خيالن ۾ شاعريءَ جو رس ڀرين ٿيون. هو پنهنجي سمجهه سبب سڀ ڪجهه ڪونهي. هن کي پنهنجي پيرين هلڻو پوندو، پنهنجي آگاهي سهاري، مڪمل آزادي، يعني هن جو پنهنجو اندر خالي ٿيڻ کانپوءِ . هن جي زندگي جو اهم سفر شروع ٿئي ٿو. جيستائين انسان جو پنهنجو اندر خالي نه ٿو ٿئي، تيستائين هن لاءِ آگاهي ناممڪن ٿي هجي. انسان کي آزاد ٿيئڻو پوندو، تڏهن ئي هن کي پنهنجون خاميون ۽ خوبيون نظر اينديون. خدا هيءِ دنيا چڱائي واسطي جوڙي آهي، جنهن جو اسان وٽ قدر هئڻ گهرجي. فقط اهو ئي رستو آهي. جيڪو لڙڪن مان ٿيندو، گهري ۽ پيار ڀري مسڪراهٽ ڏانهن وڃي ٿو.”
سڌارٿ ڳالهائيندو ويو، مان کيس ڪنهن چيلي وانگر هن کي غور سان ٻڌي رهيو هئس. هن ڪجهه دير کانپوءِ وري ڳالهايو، “بابا سائين! قدرت جا قانون پيچيده آهن پر مشڪل ناهن. انسان، جنهن ُمشڪل کي منهن ڏئي رهيو آهي،انجو سبب قدرت ڪانهي پر هنجي پنهنجي لالچ ۽ طاقت جي ڪري آهي. انساني زندگيءَ جي هن پهلوءَ کي ضرورت آهي، اهڙن ماڻهن جي جيڪي انسان جي ان ڪمزوري کي ختم ڪن.
بابا سائين! مان سفر ڪرڻ چاهيان ٿو، ته جيئن ماڻهن کي ٻڌائي سگهان، ته ڌرم، نسل ۽ رنگ کان اڳتي به حياتي آهي ۽ حل ڪرڻ لاءِ انيڪ سوال آهن. جيڪي هڪ ٻئي سان هم آهنگ ۽ جُڙيل آهن. مان پنهنجي من کي هر قسم جي ارادن ۽ خواهشن کان خالي ڪري دنيا ۾ داخل ٿيڻ ٿو چاهيان ۽ پنهنجون راهون پاڻ تلاش ڪرڻ چاهيان ٿو.”
سڌارٿ ڳالهائيندي ڳالهائيندي خاموش ٿي وڃي ٿو. منهنجون اکيون هن جي ڳالهين ڪري نم ٿي وڃن ٿيون. مونکي بحث ڪرڻ نه ايندو آهي، پر پنهنجي سمجهه آهر مون ڄاتو ٿي، ته سڌارٿ ابدي سچائي بيان ڪري رهيو هو. هن کي هاڻي روڪي نٿو سگهجي. سڌارٿ زندگي جي جيڪا صورت منهنجي من ۾ چٽي، ان کانپوءَ هن متعلق منهنجا سمورا شڪ، گمان ۽ وهم ختم ٿي ويا.
سڌارٿ اها پورنم واري پوري رات جاڳندو رهيو. صبح جو گهر ۾عجيب خاموشي ڇانيل هئي، هو موجود ڪونه هو.
“سڌارٿ ڪاڏي ويو؟” شهه مريد هري کان پڇيو .
“پوري سال کانپوءِ هن جو ڏس رام نگر شهر ۾ مليو. ان ڏينهن آسمان تي ڌنڌ ڇانيل هو. منهنجي چهري تي عجيب اداسي هئي. مونکي سڌارت جي ياد شدت سان اچي رهي هئي. مون ڪافي ڀيرا هن کي خواب ۾ ڏٺو. هن جي گلابي چهري جي مسڪراهٽ کي ڏسي منهنجا سمورا رنج غائب ٿي ويا هئا.
مان ڪڏهن سوچيندو آهيان. “سڌارٿ هن زمين تي منهنجي لاءِ نه هو. هو ته خدا جي لاتعداد اسرارن مان هڪ هو. زمين تي هنجو مختصر قيام ڪنهن رتبي حاصل ڪرڻ لاءِ نه هو. هن سرمستي واري زندگي گذاري. قدرت سان هم ڪلام ٿيو. ان کان آگاهي حاصل ڪئي. ان کي راڳ جي صورت ۾ ڳايو ۽ خاموشي ذريعي سمجهيو.
سڌارٿ، راڳ ۽ آواز جو به ڄاڻو هو. هنجي آواز ۾درد هو. هن سفر دوران رياضي، منطق، ۽ اخلاقيات جو علم به حاصل ڪيو. سڌارٿ عبادت ڪنهن مندر يا مسجد ۾ نه ڪندو هو. هو نديءِ ۾ وهنجڻ کانپوءِ جنگل جي خاموش حصي جي ڪنهن گهاٽي وڻ هيٺان اکيون ٻوٽي ويهندو هو. هن جي عبادت ۾ڌيان هو. اڏام هئي ۽ زندگي هئي. هو نهايت فرمانبردار ۽ محبت ڪندڙ هو. ٿورو کائيندڙ، ٿورو ڳالهائيندڙ، عورتن جي عزت ڪندڙ، عيش و عشرت کان پري رهندڙ ايستائين جو ڪمزور جي حق ۾هو طاقتور سان اَٽڪي به پوندو هو. هن جي مزاج ۾ بغاوت هئي. هن هميشه سماج کان بغات ڪئي.
رام نگر سنڌو درياءَ جي مٿئين وهڪري جي ڪناري آباد شهر آهي. هن شهر مٿان ديوتائن جي خاص مهرباني آهي. هتي سارين جو شاندار فصل ٿئي ٿو. ان جي خوشبو فضائن کي مَهڪائي ڇڏي ٿي. هن شهر جا ماڻهو شاعري ڪن. پڪا گهر اڏين. واپار ڪن ۽ ڳالهه ڳالهه تي هڪٻئي کي مارڻ لاءِ به تيار رهن ٿا. مونکي رام نگر جي ڪنهن ماڻهو ٻڌايو ته هڪ شام، سڌارٿ ڪن ڌرمي ويچارن بابت شهر جي ماڻهن سان اندر اوريو. جنهن ۾ هن ماڻهن سان ڌرم، سياست، ادب جي پراڻن ۽ نئين نظرين تي پڻ تفصيلي ڳالهايو. سڌارٿ ُپرسڪون لهجي ۾ کين چيو، ته ڌرم جو احساس رياست اندر موجود طاقتور طبقي کي سهارو ڏئي ٿو. هنن جا مفاد گڏجي وڃن ٿا، جڏهن ماڻهن جي آزادي ۽ خوشحالي جي ڳالهه ٿئي ٿي. مذهب دراصل زندگي گذارڻ جو علم آهي. انڌو عقيدو ناهي. مذهب جي سوال کان وڌيڪ آزادي جو سوال اهم آهي. جنهن کي مذهب جي نالي تي دٻايو ويو آهي. مذهب، بي حساب ذاتي ملڪيت رکڻ جو حق ڏئي، عوام کان حڪمراني جو حق کسي ٿو. زمين جي طاقت جي آڌار تي بي رحم مالدار، نسل در نسل حڪمران ٿين ٿا. تهذيبن جي ترقي لاءِ هاڻي علم جا در کولڻا پوندا. مولوين ۽ پنڊتن، خدا کي علم جي خلاف بيهاريو آهي. خدا ته هر وقت اسانجي اردگرد علم جي صورت ۾، پاڪ صاف شبدن جي صورت ۾، پورهيت جي هنر ۽ اعليٰ عمل ۾ موجود آهي. مزدور جا هٿ ئي ته خدا جي شاعري آهن. هاريءَ جو اوجاڳو ئي ته خدا جو حُسن آهي. خدا کي ان سياسي نظام ۾به ڏسي سگهجي ٿو، جنهن ۾ طبقا ختم ڪري زمين کي سڀ جي ملڪيت قرار ڏنو وڃي ٿو. خدا کي ڏسڻ لاءِ ته صرف احساس گهرجي.”
ان شام شهر جي امير زادن ۽ فرقي پرستن گڏجي سڌارٿ کي دهريو ۽ ملحد قرار ڏنو. مذهب ۽ روايتن جي انڪاري جي فتويٰ ڏئي ُملن ۽ ُمفتين هُن کي عبرتناڪ سزا ڏيڻ جو طئي ڪيو. هنن هڪ هجوم جي صورت ۾سڌارٿ کي پهرين پٿر هنيا. پوءِ هنن تشدد ڪري شهر جي چوراهي تي هُن جي جسم کي باهه ڏئي ساڙي ڇڏيو. اهو ڪيڏو نه ظلم آهي. زنده انسان کي ساڙڻ ڪا معمولي ڳالهه ته ڪانهي. انسان ته پنهنجي جسم تي ننڍڙي خراش به برداش ناهي ڪري سگهندو، هُنن منهنجي پٽ کي جئيري باهه ۾ جلائي ڇڏيو.
سڌارٿ ڪيڏو نه تڙپيو هوندو. رام جڏهن، سيتا جي اگني پرڪشا جو اعلان ڪيو هو، ته رام نگر مٿان گهري ڌنڌ ڇانئجي وئي هئي، ۽ هاڻ به رام نگر مٿان ٽي ڏينهن گهيري ڌنڌ ڇانيل رهي، ائين جيئن ڪو شهر گُهپ اوندهه ۾ ٻڏي ويو هجي. هري، جي ڏک جو اندازو هن جي نيڻن مان وهندڙ لڙڪن مان لڳائي سگهجي پيو. لڙڪ هن جي قابو ۾ نه هئا. هري وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، “مون سڌارٿ کي سمجهايو هو ته ماڻهو انڌا آهن. مرده روح آهن. انڌهياري راتين جي پوڄا ڪرڻ وارا آهن. هو پرکن کان غلام رهيا آهن. اهي تنهنجي آواز کي نه سمجهي سگهندا نه ٻڌي سگهندا. هنن وٽ سمجهه کان وڌيڪ مايا جي اهميت آهي. هي علم کي تماشو سمجهن ٿا.” هري، جي اندر کي ڪا شيءَ ڄڻ سخت تڪليف پهچائي رهي هئي. هن پنهنجو پٽ وڃايو هو. جنهن سان هن جي تمام وڏي محبت هئي.
سنگهار، آهستي اٿيو هري جي ڪلهي تي هٿ رکندي چيائين، “هر شخص سڌارٿ نه ٿو ٿي سگهي، هو خاص هو سڀ ۾ خاص. هن جو جنم وري لازم ٿيئڻو آهي، ڇو ته دنيا ۾ اڃان ڏک ۽ ظلم موجود آهي.”
ڪاليداس اڃان ستو پيو هو، هن کي ننڊ اچي وئي هئي.
هري، شديد ڏک ۾ پنهنجون اکيون بند ڪري ڇڏيون هيون.
“هر وڏو آدرش ۽ هر وڏو انسان ائين ماريو ويندو آهي.” سنگهار، هري کي آٿٿ ڏيندي چوي ٿو. “اسين تو لاءِ اجنبي ضرور آهيون، پر دنيا ۾ ڪجهه رشتا روح جا هوندا آهن. جيڪي ئي لازوال هجن ٿا. سڌارٿ جي ڏک توکي ضرور ڪمزور ۽ بي حد ڏکارو ڪيو آهي. اسين به سڌارٿ جي واقعي ڪري سخت تڪليف ۽ ڏک ۾ گهيريل آهيون. ان ڏک ۽ ڪاوڙ جي باوجود اسانکي تنهائي ۽ اڪيلائپ مان پاڻ کي ٻاهر ڪڍڻو آهي. ڇاڪاڻ ته ڏک ذهني اخلاقي ڪمزورين کي به جنم ڏئي ٿو. آزادي ماڻهن ۾رهي ڪري ئي حاصل ڪري سگهجي ٿي. سڌارٿ جي زندگيءَ جو به اهو ئي مقصد ۽ اهو ئي خواب هو.”
ڪاليداس جاڳي پوي ٿو.
ڪيئن آهي طبيعت.....؟ تيرٿ، ڪاليداس کان ُپڇي ٿو.
“مونکي ڪجهه گهڙين لاءِ گهري ننڊ اچي وئي” ڪاليداس وراڻيو. ڪيترن ڏينهن کانپوءِ مان اڄ سمهي سگهيو آهيان ۽ بخار به گهٽيو آهي. مان اُٿي هلڻ چاهيان ٿو.” ڪاليداس اُٿي بيهي ٿو تيرٿ ۽ سهارو ڏيس ٿو. تيرٿ، ڪاليداس سان پنهنجو ۽ پنهنجي دوستن جو تعارف ڪرائي ٿو.
تيرٿ کان ُپڇي ٿو، “توهان ڪيڏاهن ٿا وڃو”؟ ڪاليداس، تيرٿ کان ُپڇي ٿو،
“اسين پنهنجي دوست نذير جي شهر اگهم ڪوٽ پيا وڃون، جنهن کي بغاوت جي ڏوه ۾ گرفتار ڪيو ويو آهي” تيرث وراڻيو
“بغاوت ڪو ايڏو وڏو جرم آهي ڇا”؟ ڪاليداس سوال ڪيو
منهنجا دوست! “اهو جرم نه، پر عشق آهي. بي انتها محبت جو نالو، بغاوت آهي. جيڪي ماڻهو جيءَ جان سان پنهنجي زمين سان پيار ڪندا آهن اُهي باغي هوندا آهن. هنن وٽ ڌرتي جي حفاظت جو اُتم مقصد هجي ٿو. پنهنجي جان کان به وڌيڪ، باغي، موت سان وڙهندي نه ٿڪجن ٿا، نه جهڪن ٿا. بلڪه موت هنن اڳيان حقير ۽ معمولي هجي ٿو.”
“نذير ڪنهن جي خلاف بغاوت ڪئي آهي؟” ڪاليداس سوال ڪيو
تيرٿ، “طاقت ۽ استحصال خلاف. جنهن کي بدبخت حڪمران هميشه جاري رکڻ چاهن ٿا. نذير جو خيال آهي، ته سنڌ جي ترقي ۽ آزادي آڏو موجوده طبقاتي نظام وڏي رڪاوٽ آهي. سنڌ پنهنجي سڀيتا ۾ سدا آزاد ۽ خوشحال رهي آهي. انگريزن جي اچڻ کانپوءِ سنڌ جي زمين انعام ۾ جاگيردارن جي حوالي ڪئي وئي، جن وڏي پئماني تي ڦرلٽ ڪري سنڌ مٿان پنهنجي سياسي ، معاشي ۽ انتظامي جڪڙ مضبوط ڪئي. جڏهن ته محنت ڪش هاري، پورهيت پورو پورو ڏينهن محنت ڪرڻ جي باوجود زندگيءَ جي بنيادي ضرورتن کان محروم آهي. دنيا ۾ سياسي انقلابي پروگرام ۽ نظريه اچڻ کان اڳ استحصال جي سمورين شڪلين کي خدائي فيصلو چئي، حڪمران، پنڊت ۽ مولوي ماڻهن کي خاموش رهڻ جو چوندا هئا. غربت کي ماڻهوءَ جو مقدر سمجهي ماڻهن کي مرڻ تي مجبور ڪيو ويندو هو. نذير استحصال جي انهن سمورن طريقن ۽ طاقتن خلاف بغاوت ڪئي. هن ماڻهن کي سياسي آزادي جو پروگرام ڏنو. اُن آڌار ڳوٺ ڳوٺ ۽ شهر شهر سفر ڪيو. هن عوام کي سجاڳ ڪيو ۽ جاڳايو ته زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ جو ڪجهه به آهي، اهو توهانجو آهي. جنهن تي غاصب حڪمرانن قبضو ڪيو آهي. اٿو ۽ خدا جي زمين تي برابري وارو نظام قائم ڪيو.”
تيرٿ ڪجهه گهڙين لاءِ خاموش ٿي وڃي ٿو.
خوبصورت نيرڳي پکين جو قافلو ٽيڙي قطار ۾ هُنن جي مٿان سريلا آواز ڪندو گذري وڃي ٿو. پري ڪي بادل وسڻ جا ويس پيا ڪن. رکي رکي ٿڌي هوا جو جهوٽو اگهم ڪوٽ کان پئي آيو. پري کان جهنگلي تترن جي ٻولڻ جا آواز ٻڌڻ ۾پئي آيا، جن جي صدائن ۾ ساوڻ جي اچڻ جي خوشي به هئي ته سوڪهڙي جو درد به هو. جهنگلي ٻوڙن جي اوٽ مان ُمور جا ٽهوڪا ٿي ُٻريا. هُن محسوس ڪيو ٿي ته اسين گول دائري ۾ ويٺا هُن ڏانهن ڏسي رهيا آهيون. هن جا رنگين پَر اُس ۾ چمڪي رهيا هئا. هنجي پَرن جي چمڪ پوري فضا کي مسرور ڪري ڇڏيو هو.
ڪاليداس جي من ۾ انيڪ سوال هئا. جن تي هو تيرٿ سان بحث ڪرڻ کانئس سِکڻ ۽ سمجهڻ چاهي پيو. هو پنهنجي ڀاءُ سڌارٿ جو روپ هنن ۾ ڏسي رهيوهو. هُن کي تيرٿ جي روپ ۾ ڄڻ ته آٿٿ ڏيندڙ، پيار ڪندڙ ۽ سمجهائيندڙ سڌارٿ مليو هو. هُن پنهنجي ڀاءُ سڌارٿ جي غير موجودگي ۾ پاڻ کي شديد اڪيلو ۽ خوفزده ٿي ڀانيو. هنن دوستن، هُن کي جيئڻ جو اتساه ڏنو. زندگي کي نئين طرح سان ڏسڻ جي روشني ڏني. هن جي من ۾آيو، ته هو تيرٿ ۽ سندس دوستن کان زمين جي علم، مذهب ۽ سماج جي باري ۾ سوال ڪري ۽ ڪنهن نتيجي تي پهچڻ جي ڪوشش ڪري. پنهنجي ڀاءُ جي واقعي کانپوءِ هن کي موجوده سماج کان سخت نفرت ٿي وئي هئي. هن شاعري ڪري پنهنجي من کي بهلائڻ گهريو ٿي. پر سڌارٿ جي شهادت کانپوءِ هن کي ڄڻ سڀ ڪجهه فضول ۽ بي معني لڳو ٿي. هن کي بارش جون بوندون جسم ۾ تيرن جيان لڳيون ٿي. قدرت جا رنگ، بي رنگ لڳا ٿي. خدا جي دنيا ۾ ڪيڏو ظلم۽ ڪيڏي نفرت آهي. اُهي سوال، هُن کي دنيا تياڳڻ ۽ خودڪشي ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري رهيا هئا، هنن دوستن جي ملاقات هن لاءِ زندگي جي ابدي روشني بڻجي آئي هئي، جيڪا وهندڙ نديءَ جيان پرشور، تروتازه ۽ مهڪندڙ هوا جي جهونڪي جيان هئي.
ڪاليداس، تيرٿ کان اهي سمورا سوال ڪري ٿو، جيڪي هُن جي من ۾ اُٿل ُپٿل پيدا ڪري رهيا هئا. تيرٿ، ڪاليداس ڏانهن مسڪرائي ڏسندي چيو، منهنجا دوست! “هنن سمورن سوالن کان اڳ اسين نظريي جي اهميت تي ڳالهايون، ته جيئن توکي بنيادي ڳالهه سمجهه ۾ اچي وڃي.”
“خيال، نظريا ۽ عقيده انسان جي دماغ اندر، نه ڪڏهن خود پيدا ٿين ٿا، نه وري آسمان مان لهن ٿا. تيرٿ، ڳالهائڻ شروع ڪري ٿو. دراصل اسانجي اردگرد جي حالات زندگي، جنهن ۾ قدرت جو نظام، جيئن زمين، درياءَ، سمنڊ، هارپو، جانورن جي پالنا ۽ موسمن جي تبديلي ۽ اُهي اوزار جن کي پوءِ انسان ايجاد ڪيو. انهن جي سهاري ۽ انهن جي استعمال سان انسان سماج اندر هڪ قسم جي تبديلي کي ڏسندي محسوس ڪيو. ان ڪيفيت، جنهن پوءِ نظرين کي جنم ڏنو. عام طور چيو ويندو آهي، ته شاعر لکي ٿو. ائين ڪرڻ لاءِ هو جذبي ۽ پنهنجن احساسن کان مجبور هوندوآهي، پر هن خيال کان ٿورو اڳتي شاعر هڪ وجود به آهي، گهڙيل ٺهيل هڪ جسم، جيڪو سماج ۾ رهي ٿو، جنهن کي کائڻ لاءِ اَن ۽ پائڻ لاءِ ڪپڙو کپي ٿو. زندگيءَ کي جيڪڏهن ان پسمنظر ۾ ڏسون ۽ شاعر کي اهي بنيادي شيون ميسر نه هجن ته ڇا ٿيندو؟ يقينن شاعر لاءِ زندگي بوجهه ۽ هڪ عذاب بڻجي ويندي.
اهڙي حالت ۾ ڏسجي، ته شاعر جي شاعريءَ واسطي مکيه جزو آهي، انجي ارد گرد جي دنيا. هيءَ زمين، انجي آزادي ۽ انهن جو هڪٻئي سان تعلق، جيڪو هن کي پاڻ متعلق پنهنجي جسماني واڌ ويجهه لاءِ خوراڪ، ڪپڙو، گهر ۽ سندس شاعريءَ متعلق خيال ڏئي ٿو. انسان جي محرومي، غربت، ظلمت، جيڪا رياست قائم ڪري ٿي، ان متعلق شاعر کي سوچڻ جي صلاحيت به ان دنيا مان ملي ٿي، جنهن ۾ هو خود رهي ٿو. ان حوالي سان انسان اول متاثر ٿئي ٿو پنهنجي ارد گرد واري زندگيءَ کان، اهڙي سماج کان، جيڪو پنهنجي اوچ نيچ ڪارڻ ماڻهن جي گهڻائي کي زندگي جي مسرتن کان محروم ڪري ٿو. اهڙي ريت پوءِ انسانن جي هڪ گهڻائي، طبقاتي نظام خلاف مزاحمت لاءِ تيار ٿي وڃي ٿي. جنهن کي وري نظريا معنيٰ خيز بڻائن ٿا.”
“انساني سماج ڇا آهي”؟ ڪاليداس ڪجهه سوچيندي تيرٿ کان پڇيو،
تيرٿ، وراڻيو، “سماج، دراصل مختلف طبقن ۽ انهن جي وچ ۾ باهمي تعلق جو نالو آهي. هي رشتا ۽ طبقا انسان جي مجموعي زندگي مان پيدا ٿيندا، ٺهندا ۽ ڊهندا آهن. مثلن، خيال کي پيش ڪرڻ جو تعلق فلسفينا آهي ۽ مذهب جو تعلق عقيدي سان. اُهي عڪس آهن، جن مان انسان جي تعمير ٿئي ٿي. انهن خيالن ۽ نظرين جي مدد سان انسان پنهنجي معاشريءَ ۽ سماج کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، انجو علم حاصل ڪري ٿو ۽ ان کي عمل ۾ آڻي ٿو، شاعري ڪري ٿو، پنهنجا ويچار فلسفي جي صورت ۾ پيش ڪري ٿو ۽ انهن نظرين آڌار رياستون به وجود ۾ اچن ٿيون. هاڻي جهڙي شڪل ۽ صورت طبقن جي هوندي، اهڙي ئي قسم جا خيالات ۽ عقيده هوندا. سماج جي رهڻي ڪهڻي به انهن طبقن جي آڌار هجي ٿي. قديم قبائلي سماج جا عقيده ۽ غلامانه دور جا نظريه، جاگيردارانه سماج جا نظريه، جديد سرمائيدارانه دور جا نظريه ۽ اشتراڪي نظام جا تصور. ماڻهن جي مختلف حالات زندگيءَ ۽ پنهنجي طبقاتي بيهڪ ڪري مختلف آهن. جڏهن سماج ۾ تبديلي رونما ٿئي ٿي ته تڏهن، ماڻهن جي حالات زندگي ۾ تبديل رونما ٿئي ٿي. جيئن ڏاٽي هٿوڙي ڦيٿي جي ايجاد دنيا ۾، نون اوزارن جي سگهه ۽ صلاحيت پيدا ڪئي. جنهن سان سرمائيداري کي عروج مليو، سرمائيداري کي عروج ملڻ سان انسان ۾ سياسي سماجي ثقافتي ۽ ذهني ترقي ٿي، انسان قديم غلامانه جاگيردارانه سماج مان آزاد ٿي سگهيو، جنهن سان سماج اندر نوان طبقا وجود ۾ آيا.”
تيرٿ ڪجهه گهڙين لاءِ خاموش ٿي وڃي ٿو. هن وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، “تاريخ ۾ اوزارن جي تبديل ٿيڻ سان، جيڪي سماج قائم ٿيا، تن ۾ اهم ڪردار ته پورهيتن جو هو. جن سماج کي اوزارن جي استعمال سان نئين شڪل ڏني. ان سان صاف ظاهر آهي، ته سماج ۾ تبديلي جي اهم ترين قوت به محنت ڪش طبقو آهي، جنهن جي پيداوار، هنر، تجربي ۽ نئين اوزارن جي ايجاد ۽ استعمال ڪرڻ جي صلاحيت سبب، سماج اندر تبديليون رونما ٿيون ۽ انسان جو مرحليوار بلندي طرف ارتقا ٿي. ان ڪري اها ڳالهه سمجهڻ گهرجي، ته تاريخي ارتقا حقيقت ۾ فوجي جنرلن، جاگيردارن، نوابن، بادشاهن ۽ سرمائيدارن جي ڪري نه، بلڪه محنت ڪش انسانن جي اجتماعي محنت ۽ صلاحيت جو نتيجو آهي.
ڇا اهو خيال درست آهي ته هڪ پورهيت پوري حياتي، پورهيت ئي رهي ۽ هڪ سرمائيدار پوري حياتي سرمائيدار ۽ دولت مند ٿي رهي ۽ پوري حياتي پورهيت جي محنت تي امير کان امير تر ٿيندو وڃي! جيئن مسيح يا اسلامي اصلاح پسند چون ٿا، ته دراصل ملڪيت ۽ رياست خدا جو انعام آهي، ته آخر اهو انعام بغير محنت جي ان طبقي کي ڪيئن حاصل ٿيو؟ جڏهن ته دين اسلام ۾ ته پورهيت کي خدا پنهنجو دوست سمجهي ٿو. دراصل هتي مفادن جو معاملو اچي وڃي ٿو. ملڪيت جو مفاد دراصل رياست کي جنم ڏئي ٿو. طبقاتي رياستون ئي ملڪيت ۽ طبقن جي فرق کي متعن ڪن ٿيون. معلوم ٿئي ٿو، ته ان رياست ۾ پورهيت وٽ ڪابه ملڪيت ڪانهي ۽ جو آهي ان تي ان جو ڪواختيار ڪونهي. سرمائيدار وٽ ملڪيت آهي، جنهن کي هي وڌائي ٻيڻي ڪري ٿو. جنهن جي حفاظت لاءِ هن فوج ۽ هٿيار گڏ ڪيا آهن. زمين ازل کان خدا جي ملڪيت آهي ته پوءِ پيداوار جي وسيلن، ڪارخانن، صنعتن ۽ زميني وسيلي جا مالڪ چند ماڻهو ڇو آهن؟
انصاف جي تقاضا اها آهي، ته جيئن زمين ۽ انجا وسيلا ڪنهنجي ملڪيت ناهن، خدا جا آهن، ته انهن تي حق به ڪنهن فيوڊل ۽ سرمائيدار جو ٿي نٿو سگهي، اهي سڀ اجتمائي ملڪيت ٿيڻ کپن”
“اهو ڪيئن ممڪن آهي”؟ ڪاليداس معصوميت مان پڇيو.
هڪ لمحي پوري ماحول مٿان خاموشي ڇائنجي وئي. تيرٿ پنهنجي راءِ رکڻ کانسواءِ ڪاليداس کي چيو، “هن سوال جا هر ماڻهو وٽ پنهنجا جواب آهن،. مان تو ۾ ڪنهن به جوش ۽ جذبي کي پيدا ڪرڻ کانسواءِ چوان ٿو، ته تون پاڻ کان انهن سوالن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪر. مان جيڪو چوان اهو تون ڇو ڪرين. پر جيڪو تون پاڻ سمجهي ڪندين ته اهو ئي درست هوندو. جڏهن تو پنهنجو تعلق پنهنجي زمين سان جوڙيو، ته تڏهن زندگي جو پورو نقشو توکي سمجهه ۾ اچي ويندو.
انجي باوجود ڪجهه ڳالهيون توکي ُٻڌائڻ ضروري آهن. گذريل ڏهن سالن کان مون هر ماڻهوءَ کان اهو سوال ٻڌو آهي، ته توهان جيڪو چئو پيا، اهو ڪيئن ممڪن آهي؟ ڪڏهن ته مان خود حيران ٿي پاڻ کان ُپڇندو آهيان ته اهو ڪيئن ممڪن آهي؟ پر پوءِ مان پنهنجي يقين جي آڌار تي چوندو آهيان، ته اهو ممڪن آهي. اسانجي رويي ۽ سچي دل جي شرڪت سان.
دنيا ڪيترن ئي تاريخي واقعن ۽ مثالن سان ڀري پئي آهي. اُن لاءِ ڪو وقت مقرر ڪونهي. مون کي فرانس جو انقلاب ياد آهي، ان کانپوءِ روس جو بالشويڪ انقلاب. اهي اعتبار ڪرڻ جهڙا تاريخي واقعا آهن، جيڪي عوام جي سچي دل جي شرڪت سان ممڪن ٿي سگهيا. انقلاب ته دراصل فرسوده نظام کان نجات جو نالو آهي، جنهن کان هن وقت اسين سڀ متاثر آهيون.”
منهنجا دوست ڪاليداس! “تون ڪو عام ماڻهو ناهين. اسان مان هر ماڻهو خاص آهي. هر ماڻهو جا هٿ زندگي جي زمين تي گل به پوکين ٿا ته ڪنڊا به، تو پنهنجا هٿ کولي ڪڏهن غور سان ڏٺا آهن. تو انهن جي اهميت تي ڪڏهن غور ڪيو آهي. اهو عجيب ناهي، ته انهن هٿن، مندر جي مورتين کي گهڙي ٺاهي ماڻهن جي پوڄڻ لاءِ سجائي رکيو آهي. ماڻهو انهن مورتين ۾ پنهنجو نصيب تلاش ڪن ٿا. انهن مورتين کان پنهنجي جيون جي سفَلتا پنن ٿا. پر ان ماڻهن انهن پورهيت هٿن کي ڪڏهن به ناهي چميو، جن هن مٽيءَ کي پوڄڻ لائق بڻايو آهي. تنهنجا هٿ ته پوڄڻ لائق آهن. پر ائين ڪو نه ٿو ٿئي. هي سماج جهالت ۾ رهڻ جو عادي آهي. ان مان هنن هن کي ڪڍڻ لاءِ ڀڳوان بجاءِ انسان کي ڪردار ادا ڪرڻو پوندو.”
تيرٿ جي ڳالهين ڪري سمورن دوستن مٿان عجيب خاموشي طاري ٿي وئي هئي.
ڪاليداس، حيرت مان سڀني کي ڏسي رهيو هو. هن پنهنجن هٿن کي غور سان ڏٺو. هن کي پنهنجن هٿن ۾ معمولي زخمن جا نشان نظر آيا. ان حقيقت کي ڄاڻيندي، ته هن جا هٿ زندگي اُڻين ٿا هنجون اکيون ڀرجي آيون، هن رڙيون ڪري روئڻ چاهيو پئي، ته جيئن وقت جي ڏکن جي بار کي حلقو ڪري سگهي. پر هو ائين ڪري نه سگهيو. هُن واري واري سان تيرٿ، شهه مريد، سنگهار ۽ فيروز جا هٿ چميا هُن پنهنجي بابا جا به هٿ چميا. هن کي ائين محسوس ٿيو، ائين ڄڻ هو خدا کي چمي رهيو هجي.
فيروز، ڪاليداس جي ڀر ۾ اچي ويهي ٿو .
“پنهنجي متعلق ڪجهه ٻڌاءِ” فيروز، ڪاليداس سان مخاطب ٿيندي چوي ٿو،
فيروز کي محسوس ٿيو ته ڏکن جو هي ستايل نوجوان پاڻ کي ڪافي تنها محسوس ڪري رهيو هو. وقت جي تلخين هن کي بي جان پٿر ٺاهي ڇڏيو هو. فيروز جي ڪوشش هئي ته هو ڪجهه ڳالهائي.
“مان سادو سودو انسان آهيان، ڪاليداس، هلڪي آواز ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو. جيڪو ورهايل آهي پنهنجي روح ۽ پنهنجي خيالن ۾. مان پاڻ کي ائين تلاش ڪندو رهان ٿو، جيئن صحرا ۾ اُڃايل هرڻ پاڻيءَ جي تلاش ڪري. هڪ ڀيري سخت بارش ٿي رهي هئي. مان زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو ان بارش ۾ پورو هڪ ڪلاڪ بيٺو رهيس. جيترو وقت بيٺو رهيس، دنيا کان بي نياز ٿي بيٺس. بي نيازي ۾ ڪيڏي راحت هئي! مان ان جي تشريع ڪيئن ڪيان. مان ڪو ايڏو پڙهيو لکيو ناهيان، پر مان ايترو چئي سگهان ٿو ته. منهنجو من جيئن پوءِ تيئن غمن جي غبار کان هلڪو ٿيندو ۽ هر شيءَ کان خالي ٿيندو ويو. ان ڪيفيت ۾ مان سالن تائين بارش هيٺان بيهڻ ٿي چاهيو.
جڏهن کان مان هن دنيا جي گهڻ چڪر جو حصو ٿيو آهيان، ان بارش لاءِ سِڪان ٿو. مون سوچيو، بي نيازي ۾ ڪيڏي راحت آهي، پر اڄ جڏهن توهان سان ملي توهان کي ڏٺو ۽ ٻڌو آهي، ته بي نيازي مان نڪري آيو آهيان. وقت جي باه ۾ جيڪو جسم جلي، سڙي رهيو هو. ان تي اڄ ڄڻ سمجهه، ڌيان ۽ عشق جي بارش پئي آهي.
زندگي جا مون گذاري پئي، مون وٽ انجي ڪا معنيٰ ڪانه هئي، مونکي خبر نه هئي، ته منهنجي دنيا ڪهڙي آهي. مان ته زمين تي پيش جي تڏي وڇائي، گهري ننڍ ڪرڻ ۽ صبح جو سوير اُٿي پنهنجا اُٺ ڪاهي، پکين جون ٻوليون ُٻڌندو، زندگي جا رقص ڏسندو، هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ پنهنجو وکر وڪڻي، واپس اچي پنهنجي ڀاءُ سڌارٿ کي پوري ڏينهن جا قصا ُٻڌائي، هنجي سمجهه ۽ عقل جو ڳالهيون ُٻڌي ُسمهي رهندو هئس. مان اڄ به هر روز ائين ڪندو آهيان، پر هاڻي مان اڪيلو آهيان. منهنجي گهر جو ڏيئو، جنهنجي روشني منهنجي زندگي هئي، وسامَي ويو آهي. مان ۽ سڌارٿ چانڊوڪين راتين ۾ ڀٽ تي وڃي پوري رات چنڊ ۽ ڌرتيءَ جي حسن کي ڏسندا رهندا هئاسين. سڌارٿ پنهنجي ُسندر مٺي آواز سان ميگهه ۽ پورنم ڳائيندو هو. هاڻي نه مون چنڊ کي ڪنڌ ورائي ڏٺو آهي ۽ نه ڪو ڏيئو آهي، جيڪو منهنجي من جي اونده کي روشن ڪري. مان سخت اونده ۽ خوف ۾ مبتلا ٿي ويو هوس، اڄ وري ڄڻ مان روشنائي ۾ اچي ويو آهيان. توهان مونکي پنهنجي خيالن جي روشنيءَ سان منور ڪيو. اُن حسين دنيا کان واقف ڪيو آهي، جنهن ۾ انسان جو قدر ۽ آزادي آهي. منهنجي گذارش آهي، ته هن سفر ۾ مون کي به پاڻ سان شامل ڪيو. مان توهانجو حصو ٿيڻ ٿو چاهيان.”
ڪاليداس، خاموش ٿي وڃي ٿو. هن پنهنجي متعلق جيڪو ،ٻڌايو تنهن کانپوءِ ڄڻ سڀئي دوست هڪٻئي ڏانهن ڏسندا رهيا.
“يقينن اڄ کان تون اسان لاءِ اهم آهين.” سنگهار، ڪاليداس سان مخاطب ٿيندي چيو، توکي هاڻي گهڻو ڪجهه ڪرڻو آهي. جيستائين منهنجو خيال آهي، ته تون پنهنجي بابا سان گڏ واپس پنهنجي شهر وڃ . تنهنجو اهو ئي محور ۽ مرڪز آهي. توکي اتان شروعات ڪرڻ گهرجي. پنهنجي گهر کان جنهن سان تنهنجو ڪامل رشتو آهي. جيڪي تنهنجي چهري، تنهنجي سڀاءُ ۽ تنهنجي روح کان واقف آهي. تنهنجي اندر جي طوفان جو اسان کي احساس آهي، پر ان طوفان جو ڪنارو تنهنجو شهر آهي، جتي ئي توکي ماڻهن جي تعليم ۽ تربيت ڪرڻي آهي. توکي هاڻي کان ئي پنهنجي اندر ضبط، توازن ۽ سڪون پيدا ڪري. ماڻهن سان گڏ انقلاب لاءِ ڪم ڪرڻو آهي. ها، ائين ضرور ٿي سگهي ٿو، ته تون هاڻي پنهنجي بابا سان واپس وڃ ۽ ڪجهه ڏينهن کانپوءِ اگهم ڪوٽ اَچ، ته جيئن نذير سان به ملي سگهين ۽ اُتي ئي ڪي وڌيڪ فيصلا ڪري سگهون.”
مان ائين ڪندس، منهنجا مهربان محسنو!” ڪاليداس اداس پر ُپراعتماد لهجي ۾ چيو،
سڀئي دوست اُٿي بيهن ٿا. دوستن هري شنڪر ۽ ڪاليداس سان ڀاڪر پائي انهن کان موڪلايو، سڀني جون اکيون هن منظر تي ڀنل هيون. “اسين وري جلد ملنداسين” سنگهار، ڪاليداس ڏانهن ُمنهن ڪري چيو.
“ها، بلڪل جلدي” ڪاليداس جوش مان جواب ڏنو.
ڪاليداس، پنهنجي بابا هري شنڪر کي اُٺ تي ويهڻ جو چئي، مَهار پنهنجي هٿ ۾ جهلي. سنگهار ۽ سندس ڪامريڊ اڳتي سفر شروع ڪن ٿا. ڪاليداس گهڙي کن لاءِ پنهنجون اکيون بند ڪري سمورين ڳالهين ۽ پنهنجن محسنن کي پنهنجي دل ۽ دماغ ۾ محفوظ ڪري وٺي ٿو.
گاڏيءَ ۾ ڪجهه گهڙين لاءِ خاموشي ڇائنجي وڃي ٿي،
سنگهار، ولي محمد جي ڪافي جهونگارڻ شروع ڪري ٿو.
جُوڙي قلب بات رباعي، انسان ۾ سمايو
ڏسي ذات کي صفت ۾، مَلڪن ٿي سِر نوايو
آدم جو ويس پائي، آيو پاڻ کي لڪائي
مچ عشق جو مچائي، خود عشق بڻجي آيو
اصلئون اصل حقاني، يار تون لامقاني
منجهه رمز من تراني، ڏس تو رڪن جلايو
ولي محمد سنڀارج، ساٿي نه تون وسارج
پنهنجو پاڻ ۾ نهارج، صورت سان پيچ پايو .