صوفي مهتاب تَمراڻي وارو
“ميجر، صوفي مهتاب جو نالو ورتو.”
“ڪا اهڙي ڳالهه ضرور ٿي آهي، جنهن ڪري ميجر جي منهن مان نفرت ٽمي پئي ۽ ان ڳالهه جو تعلق صوفي مهتاب سان آهي.” فيروز وراڻيو.
ميجر ڄاڻين واڻين اسان سان ائين ڳالهايو، هن جو مقصد اسان کي خبردار ڪرڻ هو ته جيئن اسين صوفي مهتاب کان پري رهون. هن پنهنجي بزدلي جو اظهار ڪيو. هن جي چهري جو خوف نمايان هو. حالانڪ ڪو به فوجي ڪابه ڳالهه سويلن سان شيئر ناهي ڪندو. پر هن صوفي جو نالو کڻي اسان کي ڄڻ ان کان پري رهڻ جو چتاءُ ڏنو”
ميجر ، “دهرين واري نظام جي به ڳالهه ڪئي” سنگهار چيو.
“اها ڳالهه جيڪا هن زور ڏئي چئي ته، اهڙو ماڻهو جيئرو ڇو آهي. جنهن جو مطلب صاف هو ته صوفي مهتاب ڪا اهڙي پيش قدمي ڪئي آهي، جيڪا هن نظام خلاف آهي. صوفي کي مان تڏهن کان سڄاڻان جڏهن هن پر چم لاءِ پنهنجا شاندار مضمون موڪليا، هنجي لکڻين ۾ سادگي ۽ ماڻهن تي اعتبار آهي. هن جي شخصيت درويشن جهڙي ۽ خيالن ۾ پڪو پورهيت راڄ جو حامي. هي واحد ماڻهو آهي جنهن پنهنجي ڳوٺ تمراڻي ۾ سوشلسٽ طرز جي “ڪميون رواج” تي ڪم ڪيو. جيڪو موجوده دور جو وڏو مثال آهي. هن سان منهنجي آخري ملاقات سال اڳ هارين جي ڪنهن جلسي ۾ ٿي.”
“ اسان کي معلوم ڪرڻ گهرجي، ته حقيقت ڇا آهي ؟ فيروز دوستن کي چيو ،
صوفي مهتاب هڪ وفادار ۽ هميشه انصاف لاءِ وڙهندڙ شخص آهي. جنهن پنهنجي پوري حياتي ان مقصد مٿان قربان ڪئي. منهنجي راءِ آهي ته پاڻ صوفي مهتاب سان ملندا هلون.
صوفي مهتاب جو ڳوٺ تمراڻي هتان کان ڪيترو پري آهي؟ فيروز، تيرٿ کان معلوم ڪيو.
“هتان کان 40، 50 ڪلو ميٽرن جي فاصلي تي آهي” تيرٿ وراڻيو.
“صوفي مهتاب پنهنجي ڳوٺ ۾ “ڪميون رواج” جا بنياد رکيا آهن ته، يقينن هي ڪا معمولي ڳالهه ناهي. سنگهار ڳالهائيندي چيو، هي وڏي بلند حوصلي جي ڳالهه آهي. صوفي مهتاب جي ڳوٺ تمراڻي هلڻ لاءِ سنگهار شهه مريد ۽ تيرٿ کان به راءِ معلوم ڪئي. ٻنهي دوستن جي به ساڳي راءِ آهي ته صوفي مهتاب جي ڳوٺ هلجي .
سڀني جي دل ۾ هڪ قسم جي خوشي اڀري.
سندن روح ۾ هڪ عجيب جوش هو.
تيرٿ، گاڏي کي تمراڻي طرف موڙيو.
سڀني جي چهري تي تمراڻي وڃڻ ڪري رونق اچي وئي هئي.
فيروز لاءِ هي لمحو ته بيحد قيمتي آهي، هي پنهنجي عزيز دوست، سان ملڻ وڃي رهيو آهي. جنهن لاءِ هن وٽ بي پناه محبت ۽ عزت آهي.
“تمراڻي” اگهم ڪوٺ کان ڏکڻ طرف 40 ڪلوميٽر جي فاصلي تي آهي. زندگي سان ڀرپور هن ڳوٺ جي دامن ۾ سنڌو جا پراڻا وهڪرا خشڪ ٿي ويل پيچرن جيان خاموش ستل آهن. سرنهن جي پيلي گلن جا فصل پري پري تائين مورن جي پنکن جيان جهومندا رهن ٿا. زمين مٿان هر طرف نم، ٻٻر، ۽ ٽالهي جا وڻ بيٺل آهن، شهر جي ارد گرد ننڍيون ننڍيون ڍنڍون جن جي شفاف لهرن تي دنيا جهان جا خانه بدوش پکي آڙي، نيرڳي، ڊگوش، ۽ سفيد ٻگهه پکين جون قطارون ولر ڪري لهن ٿا. هتي هنن جي گيتن کي هر ڪو ٻڌڻ وارو آهي. هتي هنن کي زندگي جا عڪس ڏسڻ لاءِ ملن ٿا. سفيد تيز سج جي روشني ۾ جرڪندڙ ڍنڍ جو پاڻي ڄڻ آواز ڏئي هنن کي سڏيندو هجي.
“اسان کي صوفي مهتاب جي باري ۾ ڪجهه ٻڌاءِ” سنگهار، فيروز کي چيو،
“پهرين مان هن کي عام صوفي مسلڪ جو سادو، سٻاجهو انسان سمجهندو هوس” فيروز ٻڌائڻ لڳو، خدا جي معرفت تي يقين رکندڙ، انسانيت سان پيار ڪندڙ.
پر پوءِ هن جي اندر هڪ ٻيو انسان به مون ڏٺو. آزادي پسند، ويڙهاڪ، قدرت جي فطري رنگن سان مهڪيل. جنهن پنهجي دل ۾ مجبور، محڪوم ۽ ڌتاريل ماڻهن جي درد کي محسوس ڪيو. جنهن لاءِ هن پنهنجو سڀ ڪجهه وساري، زندگي جون سموريون آسائشون ختم ڪري ڇڏيون.
جلدي ئي هن ماڻهن جي پيڙا کي ڄاڻي ورتو، ته ملڪ جا حڪمران جاگيردار، سردار هارين کي ڪا اهميت ئي نه ٿا ڏين. انهن جي سموري پيداوار جا مالڪ ٿي، ائين ٿا ڏيک ڏين ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ناهي .
صوفي مهتاب هارين جي حقن لاءِ شانائتي ويڙه وڙهڻ جي ابتدا ڪئي ۽ ڪيترن ئي هارين کي پنهنجي ڳوٺ جي زمين تي آباد ڪري، “ڪميون رواج” جي ابتدا ڪئي.”
دوستو! “هَن ۾ يقينن ڪا خاص ڳالهه آهي، هو پنهنجي ذات ۾ ڪجهه ائين آهي جو ماڻهو هن ڏانهن، هنجي ڳوٺ ڏانهن ڇڪيا آيا ٿي، هندو توڙي مسلمان هن جي ظاهري ڏيک ويک کان هٽي ڪري، هنجي من جي سڀاءُ، هنجي، جرعت، ستايل ۽ ڪمزور ماڻهن لاءِ عزت ۽ پيار ڏسي هن جي گرد پروانن جيان جمع ٿيندا ويا، منهنجي خيال ۾ دنيا ۾ ڪي اهڙا ماڻهو به هجن ٿا جيڪي پاڻ لاءِ ته اجنبي هوندا آهن پر ٻين ڪيترن ماڻهن لاءِ آٿت ۽ دنيا جي تاريڪين ۾ روشني ڏيکارڻ وارا هوندا آهن، “هنن مان ئي ۽ هنن جو”
“ڪميون رواج” جنهن جي ابتدا هن پنهنجي ڳوٺ کان ڪئي. هن وقت ڪهڙي مرحلي ۾ آهي ان جي خبر ته هاڻ تمراڻي پهچڻ کانپوءِ ئي پوندي .
تمراڻي ڳوٺ، طرف ويندڙ ڪچي رستي جي ٻنهي پاسن کان نم جا وڏا وڏا وڻ بيٺل آهن. وڻن ڪري زمين جو حسن نکرجي ويو آهي. زندگي جا هي رنگ تمراڻي جي ماڻهن جي عظيم داستان ٻڌائي رهيا آهن. هي ساوا نيرا پيلا فصل دراصل سنڌ جي ان سڀيتا جو اهڄاڻ آهن، جيڪا صدين کان هن زمين تي قائم آهي.
جڏهن باقي دنيا جي تهذيبن جا ماڻهو ساڳي دور ۾ اڄان غارن ۽ جهنگلن ۾ رهندا هئا ته سنڌ جي ماڻهن وٽ شهري رٿا بندي جو فن هو، زمين کيڙي ان اپائيندا هئا، پڪن گهرن ۾ رهندا هئا، بنا ڪنهن تفريق، فرقي ۽ طبقي جي هڪ جمهوري اوائلي اشتراڪي نظام هيٺ گڏ رهندا هئا، زندگي جو پورو حساب ڪتاب رکندا هئا.
“ سنڌ” دنيا جي بلند ترين ترقي آفته تهذيب آهي، ماڻهو وڌيڪ سک ۽ آرام سان رهڻ جا عادي آهن، هي زندگي مان لطف اندوز ٿيڻ ۽ ان مان خوشي حاصل ڪرڻ ڳائڻ وڄائڻ جا عادي آهن، هي جڏهن چون ٿا ته محبت ڪريو ته انجي معني وڙهو نه، هي تهذيب آسودي ۽ خوشحال آهي، هن تهذيب وٽ جهڳڙڻ لاءِ وقت ڪونهي ۽ محبت لاءِ تمام گهڻو وقت آهي.
پاڪستان، هن آسودي تهذيب جو سڀ ڪجهه تباه ڪري ڇڏيو، جنهن جي ڪا تهذيب ڪانهي.
تيرٿ گاڏي جي رفتار گهٽائي ڇڏي. سامهون صوفي مهتاب جو ڳوٺ آهي.
سنڌو ڪناري پراچين سنڌ جي را ڄ ڌاني موهن جي راجه پروهت پنهنجي شهر جي تعمير وقت جن بنيادي ڳالهين جو خيال رکيو هو، ان ۾ اناج جي حفاظت واسطي گدام، پڪين سرن جا هوادار گهر، غسل جا اجتمائي تلاءُ، پاڻي جي نيڪاس لاءِ پڪيون ناليون، تازي پاڻي جو انتظام، رهائش جو معيار سڀ لاءِ هڪجهڙو، هنر مند لاءِ عزت ۽ ڏاهي لاءِ مان، زمين ماءُ جي رتبي برابر، موسيقي هنن جي زندگي ۽ راڳ هنن لاءِ ڀڳوان، ڳائڻ، نچڻ ۽ هڪٻئي جو احترام ڪرڻ، برابري جي بنياد تي سڀني کي هڪ جيترا حق ڏيڻ، هن جي فرض ۾ شامل هو. موهن، جي ادب، فن ۽ تجارتي اقصادي علم جو ذڪر قديم ويدن ۾ موجود آهي. هي طلسماتي شهر جنهن کي ڏاهي پروهت راجه سنڌو ڪناري انتهائي دانشمندي سان آباد ڪيو. تقريبن هزار سال تائين امن، سلامتي، سنگيت، انساني برابري جي بنياد تي قائم رهيو. هن شهر جي ايڏي وڏي عرصي تائين قائم رهڻ پٺيان سماج جو معاشي اقتصادي برابري تي ٻڌل نظام هو. جنهن۾ عام ماڻهو ۽ حڪمرانن جي وچ ۾ ڪو خاص طبقاتي فرق نه هو.
فيرز ۽ ساٿي جيئن هن ڳوٺ ۾ داخل ٿيا ته هن ڳوٺ جي بناوٽ سنڌ جي پراچين ڳوٺن وانگر ئي هئي.
ٻه تاڪيا ويڪرا ڪشاده دروازا جن تي اڪريل چٽسالي، ڪچين ڀتين تي بهه ۽ گاري جو ليپو، سهڻيون ۽ سدائي ۾ ٺهيل اوڏڪيون ڀتيون، ماڻهو جي قد کان ڊگها گهرن کي ورايل لوڙها، جن تي سڪائڻ لاءِ رکيل ُٽڪ واريون رليون. ليپيل ڪشاده آڳنڌ، ڪاٺ جي ڪلن تي ٻڌل ٻاڪرو ۽ ماهيو مال ۽ رکي رکي انهن جي چڙن جاآواز. ڀر ۾ ويٺل ٻار جو اوچتو ٻاهر ڊُڪڻ ۽ ان پويان ماءُ جا سڏ. گهر مٿان ڇانورو ڪري بيٺل نم ۽ سرنهن جا گهاٽا وڻ جن تي ڪانو، ڪٻر، طاطا، جهرڪين سميت ڪبوتر کن پل لاءِ آيا ٿي وري فضائن ۾ گم ٿي ويا ٿي. ڪچا ڪشاده رستا جن مٿان ڏاند گاڏين جي ڦيٿن جا نشان ڪنهن ڪاغذ تي لڪيرن جيان لڳا ٿي. پري کان ڌوڙ اڏائيندڙ ٻارن جون ٽوليون بي خبري جي جنون ۾ ڊوڙيون پائيندا هڪ گهر کان ٻئي گهر وڃي رهيا هئا. گول چهرن، چمڪندڙ ڪارين اکين، جاڙن ڀرن، ويڪرن ڇاتين وارا سنڌي نوجوان. ڳوٺ آيل اجنبين کي حيرت سان ڏسڻ لاءِ بيهي رهيا هئا. هنن جي چهرن مان اعتبار ۽ پختو يقين ٿي نظر آيو، آهي ۽ هر طرف عجيب رونق ڦهليل هئي. جيڪا عام طور ايماندار ماڻهن جي چهرن تي هوندي آهي.
اهڙا ماڻهو جن پنهنجن هٿن سان زمين تي وڻ لڳايا، فصل پوکيا، پاڻي کي پنهنجي ٻڪ ۾ ڀري چميو، پيتو، چهري کي لڳايو، آسمان جي پکين کي عزت ڏني، زمين ڏانهن موٽي وڃڻ جي خيال کان ان جي هستي، مان ۽ مرتبي اڳيان سر نوايو.
“ اهڙا ماڻهو خاص هجن ٿا”
تيرٿ، ڪنهن نوجوان کان صوفي مهتاب جي رهائشگاه جو معلوم ڪري ٿو.
“سائين هو هن طرف اوڀر کان سڌو، ڪاٺ جو وڏو در نظر ايندو در تي ماڻهو هٿيارن سان بيٺل هوندا، انهن مان ڪنهن کان به صوفي جو پڇندو توهان کي ٻڌائيندو يا وري سائين سان ملائيندو.”
تيرٿ، گاڏي کي رستي جي پاسي بيهاري، پاڻ سڀ پيدل روانا ٿيا.
اوڀر طرف مڙندي هنن کي ڪاٺ جو وڏو در نظر آيو، جتي پهريدار ننڍين ننڍين ٽولين ۾ نظر آيا، جن جي هٿن ۾ ڪهاڙيون، لٺيون ۽ بندوڪون هيون.
فيروز ۽ ساٿين محسوس ڪيو ته تمراڻي ۾ نارمل صورتحال ناهي.
“اسين صوفي مهتاب سان ملڻ آيا آهيون” فيروز، پهريدارن مان ڪنهن هڪ نوجوان سان پنهنجو ۽ پنهنجي دوستن جو تعارف ڪرائيندي چيو
“سائين ڀلي ڪري آيا، منهنجو نالو احمد آهي اچو اندر اچو” نوجوان، هنن سان انتهائي نوڙت سان مخاطب ٿيندي چيو.
احمد دروازو کوليو، هي چانئٽ ٽپي اندر ٿيا، اندر بيٺل همراهه هنن ڏانهن وڌي آيو، احمد هن کي ٻڌايو ته صوفي جا مهمان آهن، سائين سان ملڻ چاهن ٿا، هي همراه هنن سان نهايت اڪير سان مليو.
“نوجوانن جي هٿن ۾ هٿيار آهن، ڪجهه ٿيو آهي ڇا؟” فيروز، احمد کان پڇيو،
سائين هي تياري آهي، ڏکي وقت لاءِ .” احمد چيو،
فيروز ۽ ساٿي، احمد سان گڏ ڪشاده آڳند ٽپي گاري سان ليپيل ٻن ڪشاده ڪمرن واري گهر ۾ داخل ٿيا، جنهن جي هڪ ڪمري ۾ ڪيترا ئي ماڻهو ويٺل هئا. هي جيئن اندر داخل ٿيا ته سامهون سفيد ڊگهو پهراڻ ڍڪيل، ڪلهن تائين ڊگها هلڪا ڪارا لڙڪيل وار، هلڪيون مڇون، هلڪي ڏاڙهي، ڊگهو قد ۽ سهڻي شبيهه واري ماڻهو ڏانهن اشارو ڪندي احمد چيو، سائين هو آهي صوفي مهتاب.
سائين، اچو احمد چيو، هي دوست ماڻهن کي ڪراس ڪندا احمد جي پويان پويان صوفي مهتاب جي ڀر ۾ وڃي بيٺا، احمد هنن جو تعارف ڪرائيندي صوفي مهتاب کي چيو سائين هي ساٿي اوهان سان ملڻ آيا آهن. صوفي مهتاب ڪند ورائي هنن چئني دوستن ڏانهن ڏٺو. هنجي نظر فيروز تي اچي بيهي رهي. هنجي چهري تي غير معمولي تازگي اڀري آئي. هن پنهنجون ٻاهون فيروز ڏانهن وڌائيندي چيو، “منهنجا عزيز مون پنهنجي روح کان توکي ياد ٿي ڪيو. هن گهڙي لاءِ مان خدا جو شڪر گذار آهيان، جنهن توکي منهنجي سامهون اچي بيهاريو آهي.” صوفي مهتاب چميون ڏيندو فيروز کي ڀاڪر پائي اچي مليو. صوفي سڀني دوستن سان ڀاڪر پائي مليو.
گهڙي کن لاءِ خاموشي ڇائنجي وئي.
خير خيريت معلوم ڪرڻ کانپوءِ صوفي مهتاب،
فيروز جوتعارف پنهنجن ويٺل ساٿين سان ڪرايو.
فيروز به پنهنجن ساٿين جو تعارف ڪرايو ۽ پنهنجي سفر جو مقصد بيان ڪيو.
“بارڊر سڪيورٽي فورس جي ڳالهين کانپوءِ اسين فيصلو ڪيو ته توهان سان ملندا اڳتي وڃون” فيروز ڳالهائڻ جي ابتدا ڪندي چيو، ڇاڪاڻ ته فورس جي ميجر جي ڳالهين مان اسان اهو اندازو لڳايو ته تمراڻي ۾ ڪجهه ٿي رهيو آهي.”
“ڇا! هتي ڪجهه مختلف ٿي رهيو آهي؟” فيروز، صوفي مهتاب ڏانهن نهاريندي معلوم ڪرڻ واري انداز سان پڇيو،
“ها! منهنجا دوست، هتي مختلف ٿي رهيو آهي” صوفي مهتاب فيروز سان مخاطب ٿيندي چيو.
“هنن اسان جي جيئڻ جا سمورا رستا بند ڪري رکيا آهن” صوفي مهتاب وراڻيو، ڪافي صبر ڪيو ته شايد موجوده حڪمران قدرت جي فطري ۽ انساني تقاضائن کي سمجهن، انسانن لاءِ پنهنجي دل اندر رحم آڻين. انهن کي انسان سمجهندي انهن جي حقن جو خيال ڪن. پر مون ڏٺو ته هو پورهيت، هارين ۽ سادن ماڻهن کي لٽڻ کانپوءِ صرف زنده رهڻ جيترو موقعو ڏئي رهيا آهن. فقط ان لاءِ ته جيئن وڌيڪ دولت، اناج پيدا ڪندا رهن.”
“مون پنهنجو پاڻ کي ان مقصد لاءِ تيار ڪيو”
“ پنهنجي زمين تي ڪميون رواج جو بنياد رکيو”
“منهنجو ماڻهن تي يقين هو،”
“مون پنهنجو سڀ ڪجهه انهن اڳيان پيش ڪري ڇڏيو”
“ٻن انسان جي وچ ۾ ملڪيت لڪير پيدا ڪري ٿي مون اها ڊاهي”
“ماڻهن منهنجي روح جي سچائي کي قبول ڪيو”
اها ڪا منهنجي ڪرامت ڪانهي، اعتبار هو.”
“مون صرف انهن جي پيڙا کي سمجهي مرحم رکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.”
اسان پنهنجي پيداوار “ڪميون ڀانڊاري” ۾ جمع ڪيون ٿا. ان مان ڳوٺ جي سمورن خاندانن جي ضرورت پوري ٿئي ٿي. جيڪو اناج بچي ٿو وڪڻي باقي ضرورتون پوريون ڪريون ٿا. اسانجي زرعي پيداوار ۾ هر ڏينهن اضافو ٿي رهيو آهي.
اسين هتي پنهنجي مرضي واري زندگي گذاري رهيا آهيون. انسان کي زنده رهڻ لاءِ رڳو ان ۽ پاڻي ئي ته نه گهرجي. “عزت ۽ محبت جي ڪا قيمت نه ٿي هجي” انسان جي روح کي جيڪو گهرجي هتي عزت سان ملي ٿو ته پوءِ هو ماڻهو، ڪميون رواج کي پنهنجي پوري طاقت سان قائم رکڻ چاهن ٿا. ايتري قدر جو جيڪڏهن “ڪميون رواج” کي قائم رکڻ لاءِ پنهنجي زندگي جي قرباني ڏيڻي پوي ته شايد ان کان به نه ڪيٻائن. اسان سڀ لاءِ “ڪميون رواج” جو اعلا مقصد اسان مان هر ماڻهو جي زندگي کان ڏهوڻ تي وڌيڪ اهم آهي. اسان آزادي جو جيڪو رستو ڳولي ڪڍيو، اهو بلڪل سادو ۽ مقامي حقيقتن جي آڌار قائم آهي.
هن علائقي جا حڪمران، جاگيردار، انهن جا گماشتا، اسانجي خلاف سازشون ڪري رهيا آهن ۽ وفاقي سرڪار سان ملي اسان تي چڙهائي ڪري مارڻ، ختم ڪرڻ جو سوچي رهيا آهن.
انهن جو جيڪڏهن اهو ئي ارادو آهي ته پوءِ اسين به پوئتي هٽڻ وارا ناهيون، اسان پاڻ کي ڏکي آزمائش لاءِ تيار ڪري رهيا آهيون.
“ اسان لافاني زندگي جا قائل ٿي ويا آهيون” ائين جيئن زمين، آسمان، پاڻي، لافاني آهن، هي اسانکي دهريو چئي ماڻهن کي اسانجي خلاف ڀڙڪائن ٿا. انجي باوجود ڪميون رواج طرف ماڻهو کچيا اچن ٿا. “ڪميون رواج” دهريت جو سوال ناهي، پر سڀني ڳالهين کان مٿي هي آزادي، انصاف ۽ برابري جو سوال آهي.
“هي خدا جي جاوداني ۽ لافاني سچائي جو سوال آهي”
صوفي مهتاب، پنهنجن ساٿين، سان مخاطب ٿيڻ لاءِ اٿي بيٺو،
“هي شخص تيز اس ۾ هوا جي ٿڌي جهونڪي جيان آهي، صوفي مهتاب فيروز ڏانهن نهاريندي چيو، هن وٽ زندگي کي ڀرپور جيئڻ جو ڏان آهي، مان هن سان جڏهن پهريون ڀيرو مليو هوس ته هن ۾ مون پنهنجو عڪس ڏٺو. هن کي پنهنجو پاڻ تي ڀروسو ۽ يقين آهي. پرچم جي آفيس ۾ هي رڳو صحافي ناهي پر سوز سلوڪ وارو بهادر ۽ جرعت مند انسان به آهي. جيڪو پنهنجي روح جي خواهشن جي ابتڙ بلڪه انهن کي ترڪ ڪرڻ وارو ۽ مڪمل آزادي تي يقين رکڻ وارو آهي. حقيقت هي آهي ته، هر طرح جي غلامي بدبودار هجي ٿي. آزادي تازي هوا وانگر ٿئي ٿي بيحد مسرت ڀري. جيڪي ماڻهو پنهنجي اردگرد جي زندگي سان پيار ڪندا آهن انهن وٽ غير جو وهم خوف ۽ موت بي معني ٿي وڃي ٿو.
توهان سڀني ريڻ نديءِ جي وهڪري کي ڏٺو هوندو. جنهنجي گهرائي ۾ موسيقي به آهي اُتم رقص به آهي. توهان پاڻي جي سطح کي ڪڏهن به هموار سڌو نه ڏٺو هوندو. بلڪل ائين ئي ڪوبه ماڻهو هڪ جيتري سڌي زندگي نٿو گذاري سگهي. زندگي ۾تحرڪ آهي ان ۾ پاڻي جون لهرون آهن. لاها چاڙها آهن. دراصل اها ئي زندگي آهي. هر لهر جي پنهنجي سڃاڻپ آهي. اسين سڀ خدا جي درياءِ، نديءِ ۽ سمنڊ جون مختلف شڪلون ۽ لهرون آهيون. هر لهر کي خود جيئڻ جو حق آهي ۽آزادي سان وري ان ئي لافاني پاڻي جو حصو ٿي وڃڻ آهي.
مان هر لهر جي وجود کي حقيقت سمجهان ٿو، جو هر لهر جو وجود سمنڊ لاءِ تحرڪ آهي، جيڪا زندگي آهي سمنڊ جي. انساني زندگي جو مثال به ائين آهي، هر ماڻهو پوءِ کڻي انجو تعلق ڪهڙي به ڌرم، ذات پات سان آهي پر انجو وجود سمنڊ جي لهر جيان حقيقت آهي. ان حقيقت کي مڃڻ جي ضرورت آهي ته هر موج جو سمنڊ هڪ آهي.
اسين مِٽي جا ٺهيل آهيون ته ان کي هڪ خاص شڪل ڏيڻ پٺيان به ته عقل ۽ محنت ڪار فرما آهي. صوفي مهتاب اتساه مان چيو. الله وٺ هي ٻئي شيون آزاد آهن،
زمين تي هي ٻئي شيون قيد آهن.
اسين خدا جي زمين تي عقل ۽ محنت جي آزادي جي ڳالهه به دراصل الله جي قانون تحت ڪيون ٿا. اسين عقل جي آڌار موسمن جو حساب رکي فصل پوکيون ٿا. محنت آڌار زمين کيڙي ان ۾ ٻج ڇٽيون ٿا، ته پوءِ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته انسان جي عقل ۽ محنت جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ رزق جو مالڪ ڪو ٻيو فرد واحد ٿئي.
بيگاڻي جا زميندار، حمل، واسع، شبير، نورمحمد اسان جا دشمن محض ان ڪري ٿيا آهن، ته جيڪڏهن خدا جي زمين تي خدا جو قانون نافظ ٿيو ته پوءِ هنن کي ڪير کارائيندو. هنن جي ڌن دولت ۽ بي جا ڌٻدٻي وارا خيال ته پنهنجي موت مري ويندا.”
منهنجا ساٿيو، “خدا جي هن ڪائنات ۾ انسان، خدا جي انتهائي عظيم مخلوق ۽ تخليق آهي، جنهن جا حق به مقرر ٿيل آهن ته ڪوبه ڪنهنجو حق نه کائي. هر ماڻهو ٻئي ماڻهو جي جذبن جو، آزادي جو، ڌرم جو ۽ ذات پات جو احترام ڪري. هر ماڻهو کي پنهنجي صلاحيت جي استعمال جي آزادي آهي.
پر هتي ته انسان پنهنجي طاقت کي ٻيڻي ڪرڻ لاءِ شرمناڪ حد تائين ڪري پيو آهي. زمين تي ڪوبه طاقتور ٿي نه ٿو سگهي. اسان زمين جا ڪمزور جيو آهيون. زمين تي اسين مسافر آهيون. مسافرن جي ڪابه ملڪيت دولت نه ٿي هجي.
ڏيئي ۾ جيترو تيل هجي ٿو اوستائين ٻري ٿو.”
صوفي مهتاب ڪجهه گهڙي لاءِ خاموش ٿي وڃي ٿو.
هو پنهنجي شائسته گفتگو طرف موٽي آيو، هن فيروز ۽ دوستن جي هتي اچڻ کي پنهنجي تحريڪ لاءِ انتهائي قيمتي موقعو چيو، هنن کي تمراڻي اچڻ تي ڀليڪار چيو .
صوفي مهتاب، فيروز کي ڳالهائڻ جي گذارش ڪئي.
فيروز، صوفي مهتاب کي ڌيان ڏئي ٻڌڻ کانپوءِ جوش ۾ ڀرجي ويو هو.
“صوفي مهتاب جو شڪر گذار آهيان، جنهن مون بابت پنهنجا محبت ڀريا خيال، توهان آڏو پيش ڪيا. فيروز، ڳالهائيندي چيو، هي منهنجي زندگي جا قيمتي لمحا آهن. مان پوري فخر سان پنهنجي دل ۾ صوفي مهتاب لاءِ به ايتري عزت محبت رکان ٿو. ڪنهن به تحريڪ جي قدر قيمت ۽ انجي مقام جو تعين ان جي مقصد، فڪري رجحان ۽ صحيح عمل سان لڳائبو آهي. ان بنياد تي هن تحريڪ ۾ اهي سڀ بنيادي شيون موجود آهن، جنهن سبب هن تحريڪ ۾ عوام جو وڏو تعداد شريڪ ٿي رهيو آهي.”
فيروز پنهنجي ڳالهه کي جاري رکندي چيو، “صوفي مهتاب جي جدوجهد جو مقصد اسانکي ان ڳالهه جو احساس ڏياري ٿو ته عوام ئي تاريخ جا خالق آهي ۽ انسان ئي پيمانو آهي سمورين شين جو، اها ئي هڪ مڃيل حقيقت ۽ سچائي آهي.”
سچائي ڇاآهي؟ گوتم چيو، “شعلو ٿي وڃڻ، وري هن چيو پتنگ ٿي وڃڻ”
سچائي جي حقيقت دراصل اها ئي آهي جيڪا گوتم بيان ڪئي. پر جديد دور جو علم ان کي اهڙي معروضي حقيقت چوي ٿو، جيڪو بدلجندڙ حالتن ۽ ضرورتن جي نتيجي ۾ ظاهر ٿئي. جيڪو پوءِ انسان کي زندگي جي ڪيترن ئي حقيقتن کان واقف ڪري ٿو. گليلو چيو، “زمين گول آهي ۽ حرڪت ۾ آهي”
“ ڪائنات جو مرڪز زمين نه پر سج آهي” ته هن کي سڀ مارڻ لاءِ تيار ٿي ويا ته تون ديوتائن جي خلاف ڳالهائين ٿو، پر پوءِ وقت ثابت ڪيو ته گليلو صحي هو، اسانجي ارگرد جيڪو علم آهي ان جي نسبت اسانجي آگاهي انتهائي مختصر هجي ٿي . اسان ته ان مان ريت جي ذري برابر جيتري به آگاهي حاصل ڪري نه سگهيا آهيون.
گوتم ٻڌ کان ڪنهن پڇيو،
توهان مري رهيا آهيو؟
گوتم پنهنجن جهڪيل نظرن کي مٿي کڻي چيو.
“گذريل چاليهه سالن کان مون هڪ لمحي لاءِ به ائين محسوس ناهي ڪيو ته مان زنده آهيان، جنهن ڏينهن مون بصيرت، ادراڪ سان جيئڻ سکيو، “ ان ڏينهن مان مري ويس”
“جڏهن مون سمجهيو ته مونکي ڇا ڪرڻ گهرجي، تڏهن کان مان مري ويس.
پاڻ کي مارڻ کانسواءِ مان ڪجهه به نه ٿي ڪري سگهيس”
جنهن ڏينهن کان گوتم پاڻ لاءِ بصيرت، آگاهي ۽ اعلا ادراڪ واري رستي جي چونڊ ڪئي، ان ڏينهن کان خوف ۽ موت کان بي نياز ٿي ويو.
“هتي هنجي مري وڃڻ جو مطلب زندگي ۽ موت کان ماورا ٿي وڃڻ آهي. جيڪي ماڻهو پنهنجي حياتي کي فطرت جي حُسن سان جوڙي وٺندا آهن، سچائي لاءِ شعلو ٿي ويندا آهن، پنهنجي راهه خود سان تلاش ڪندا آهن.”
تمراڻي اچي اسين ائين محسوس ڪيو آهي ته،
“ اسين موت کان بي نياز ٿي ويا آهيون.
هتي هر ماڻهو کي جيئڻ جو فن اچي ويو آهي.”
فيروز وڌيڪ چيو ته، “قدرت پاران اڻ گهڙيل صورت ۾ ملندڙ شين کي انسان پنهنجي عمل سان گهڙيو سنواريو. زمين کي سڌو ڪري، کيڙي ان مان فصل کنيا، ڪپهه مان ڪپڙو اُڻيو، مال پاليو، پاڻي کي آبادي لائق بڻائڻ لاءِ واه کوٽيا، بند ٻڌا، پنهنجي زرعي اوزارن جي علم ۾ ترقي ڪئي، شاعري ڪئي ۽ زندگي کي رقص جي صورت ۾ ڏٺو، اهڙي ئي سماج ۾ هڪ ٻيو طبقو يا گروه به موجود هوندو آهي جنهن کي مفت خوري جي عادت پئجي وڃي ٿي. جيڪو ڦرلٽ ڪري دولت جمع ڪري ٿو. اهي وقت جا حڪمران مير، پير ۽ زميندار آهن. هو مذهب جي تشريح به پنهنجي مرضي جي ڏئي رهيا آهن. هو پگهاردار مولوين کي رعايتون ڏئي پنهنجي مرضي جا واعظ ڪرائن ٿا.
پراڻن ڌرم شاسترن ۾آهي ته زمين ۽ انسانن مٿان طويل عرصي تائين بيشمار خدائن جو راڄ هو. هارين پورهيتن کي ڪائنات جي علم ۽ بصيرت کان محروم رکي انهن کي هميشه غربت، ذلت ۽ تڪليفده گناهن جي خوف ۾ مبتلا رکيو. ته جيئن انسان آزادي سان ڪو معني خيز عمل نه ڪري سگهي. آزادي سان سوچي نه سگهي.
خوف. پوءِ کڻي اهو دوزخ جو ئي هجي، انسان اندر ڪيترن ئي ڪمزورين کي جنم ڏئي ٿو. جيڪو پوءِ سدائين لاءِ رهي ٿو. اهو اسانجي اندر جو خوف ئي آهي جيڪو زميندار اڳيان اسان کي فرمانبردار رهڻ لاءِ مجبور ڪري ٿو. پوري حياتي ان لاءِ پورهيو ڪري، پاڻ کي بک ڏئي ٿو. حڪمرانن جي فضول خرچن لاءِ ٽيڪس ڏئي ٿو ۽ هر سهولت کان محروم رهي ٿو. انسان جي اندر جي خوف کي ختم ڪرڻ آسان ڪونهي. ڪنهن به تحريڪ جي ڪاميابي لاءِ خوف کان ٻاهر نڪرڻ لازمي آهي.”
هتي اسين دوست ڳالهائڻ کان وڌيڪ سکڻ آيا آهيون. مان مختصر هڪ ڳالهه ڪري اجازت وٺندس ته، “جيئن انسان غذا، لباس، گهر ۽ ٻين ضرورتون کانسواءِ زنده رهي نٿو سگهي. هي اهي شيون آهن جنهن لاءِ پورهيو ڪرڻو پوي ٿو. پنهنجي محنت ۽ صلاحيت تي ڀاڙڻو پوي ٿو،
محنت، دراصل سماجي ۽ انسان جي هڪ قدرتي ضرورت آهي. ان ضرورت آڌار هي مٿين شين جو انتظام ڪري ٿو. حقيقي طور تي ڏسجي ته اهو اصول سڀني تي لاڳو ٿيڻ کپي. ته خدا جي زمين تي هر ماڻهو محنت ڪري پنهجي غذا، لباس ۽ گهر جو انتظام ڪري. يا پنهنجي هنر جي بنياد تي ڪجهه ڪري. اهڙي صورتحال ۾ ته سچ پچ ڪوبه غريب نه رهندو. پر ائين ٿئي ڪونه ٿو. پورهيت سڀني شين کي پيدا ڪرڻ جي باوجود به محروم آهي. پيداوار جا ٻيا مالڪ ٿي وڃڻ ڪري هاري ۽ سندس اولاد جي حصي ۾ غربت اچي ٿي. حڪمران جيڪي روز به روز طاقتور ٿيندا وڃن ٿا. دراصل توهان ۽ اسانجي محنت ڪرڻ جي ڪري آهن. پر پوءِ تاريخ هميشه پنهنجو ڪم ڪندي رهندي آهي. اهڙي اونده واري دور مان ڪي قلندر ۽ رسول پيدا ٿين ٿا. صوفي مهتاب تاريڪ راهن ۾ چڻنگ پيدا ڪئي آهي، جيڪا ڪڏهن به نه وسامڻ گهرجي. هنجو توهان مٿان ويساه آهي. هي خود توهان مان آهي. هن جي بصيرت عشق کان شروع ٿئي ٿي، هي شهرت لاءِ نه عشق لاءِ وڙهي رهيو آهي. آزادي جو احساس هنجي وجود کي مڪمل ڪري ٿو “
گوتم ُٻڌ کان ڪنهن پڇيو ته نرواڻ جو مطلب ڇا آهي ؟
“شعلي جو جنم، پاڻ جلائي روشني پيدا ڪرڻ” هن چيو
جيڪا اندر جي بصيرت ۽ سچائي کانسواءِ ممڪن ناهي.”
فيروز، پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي، هن سڀني کي سلام ڪيو
دوستن سان گڏ ويهي رهيو.