ڪاڏي وئي جنت الفردوس
فيروز، صوفي مهتاب جي غير موجودگي تي سوچي ٿو. هو ته هر لمحي کي معنيٰ ڏيڻ وارو شخص هو. تحريڪن ۾ فرد جي ڪيڏي اهميت ٿئي ٿي.
خدا جا فيصلا هڪ راز جيان آهن. هن چيو.
شهيد صوفي مهتاب پاڻ کي خدا جي حوالي ڪيو. هن پنهنجي سِر کان وڌيڪ خدا جي ڪلام کي مان ڏنو. هن اهو نه ڏٺو، ته خدا جو ڪتاب ڪهڙي ماڻهوءَ جي هٿ ۾ آهي. هن لاءِ اهو اهم به نه هو. هن وٽ پاڪ، صاف يقين هو. قرآن جي اچڻ کانپوءِ هن وٽ امن لاءِ پيش قدمي نه ڪرڻ جو ڪو ُعذر نه هو. هن کي وڃڻو هو، اهو ئي هن لاءِ طئي ٿي چڪو هو. مونکي ياد آهي جڏهن مون آخري ڀيرو صوفي مهتاب جي گهرين روشن اکين ۾ نهاريو هو. ته هن جي اکين ۾مون عجيب مستي ڏٺي. منصور حلاج جي اکين جهڙي،. جيڪو موت کي “محبوب” چئي مخاطب ٿيندو هو.
شهيد صوفي مون ڏانهن نهاري مونکي چيو هو، “فيروز توکي ڇا ٿي ويو آهي؟ پنهنجي من کي قابو ۾ رک، يقين ۽ ڀروسي کي پنهنجي اندر محفوظ رک. ملول نه ٿي، اهڙي حالت ۾ سر ڏيڻ به ته خدا سان احتجاج ڪرڻ جي برابر آهي.”
“دنيا جا سمورا اهڙا انسان جيڪي فقط پنهنجي آدرش لاءِ ماريا وڃن ٿا. دراصل اهي هڪ قسم جو احتجاج ڪري رهيا هوندا آهن. پنهنجي خدا سان”
احتجاج جو هي طريقو عجيب آهي. جنهن ۾ نهٺائي ۽ ادب ڀريو، انڪار آهي. خدا جي اهڙي دنيا ۾ رهڻ کي کان انڪار. اهڙي دنيا جنهن جي چوڌاري غم، افلاس، ظلمت ۽ رنجيدگي ٿي هجي. اهڙي دنيا کان بهتر آهي، ته اسين پنهنجي مرڪز ۽ مدار ڏانهن واپس وڃون. مخدوم بلاول پاڻ لاءِ خود فيصلو ڏنو، ته هن کي گهاڻي ۾ پيڙهيو. اهو به هيٺان کان، ته جيئن هو پنهنجن هڏن جي ٽڙڪڻ جو آواز ٻڌي سگهي. اهو به ته پنهنجي رب سان هڪ احتجاج جو طريقو هو. پنهنجي مقصد ڏانهن تنها وڃڻ ۽ پنهنجو سِر ڏئي چوڻ ته “مونکي تنهنجي اهڙي دنيا نه ٿي گهرجي”
شهيد صوفي وقت ۽ جذبات کان اڳتي بيٺل شخص هو. جيتوڻيڪ اسين اهڙي احتجاج جي طريقي کي عقيدي جي سر بلندي سمجهون ٿا، پر اهو طريقو پنهنجي روح ۾ باغيانه، انقلابي ۽ هڪ طرح سان لازوال آهي.
پريس ڪلب جي مختصر ڪمري ۾ فيروز، تيرٿ ، رستم ، ۽ مقامي صحافي ويٺل آهن ۽ نذير جي معاملي تي ڳالهائي رهيا آهن. هنن مان ڪجهه صحافي دوستن جو رايو هو ته جمهوري سرڪار تي دٻاءُ وجهڻ گهرجي، ته جيئن نذير جو ڪيس عدالت ۾ هلي سگهي.
“سرڪار ان معاملي ۾ ڪا به مدد نه ڪندي” فيروز وراڻيو، سرڪار کي نذير جي آزادي کان وڌيڪ پنهنجي حڪومت جو فڪر آهي.”
ان دوران ڪجهه نوان دوست به ان ڪچهري ۾ شامل ٿين ٿا.
“تمراڻي ڪميون رواج جي طور طريقي مان صوفي مهتاب کي شهرت کانسواءِ ڇا حاصل ٿيو؟ فيروز کان ڪنهن صحافي سوال ڪيو، منظم رياست خلاف تحريڪون ائين ته ناهن هلنديون. ڪميون رواج کي صوفي مهتاب جي ايڊونچر کان وڌيڪ ٻيو ڇاٿو چئي سگهجي؟”
“تمراڻي ڪميون تحريڪ جو بيشڪ پنهنجو طور طريقو هو. فيروز، جواب ڏيندي چيو، رياست جي حفاظت ڪرڻ وارن داغدار ماڻهن خلاف هي ڪو مشيني طريقو نه هو. هي خالص ڀروسي ۽ يقين تي ٻڌل تحريڪ هئي. ڀروسي ۾ وڏي طاقت هجي ٿي. ڀروسو دل ۾ پنهنجو پاڻ انقلاب ۽ تحريڪن لاءِ خيال اُڻي ٿو.”
“پاڪستان ٺهڻ جي پويان قومن جي آزادي وارو مقصد هو ڇا؟ فيروز، کام ڪنهن ٻئي صحافي سوال ڪيو،
“منهنجي خيال مطابق نه هو.” فيروز چيو، “هي پاڪستان اهڙو الحاق آهي جيڪو جاگيردارن، نوابن، سردارن ۽ انگريزن جي مرضي سان ٿيو. هن کي هاڻي بچائڻو آهي ته قومن کي پنهنجن وسيلن ۽ حقن سميت خود اختياري جو حق ڏيڻو پوندو. پاڪستان پنهنجي جنم کان ڪرائسز جو شڪار آهي. انجا سبب به پاڪستان جي بنياد ۾ ڳولڻا پوندا.”
حڪمران چون ٿا، ته جمهوريت ۾خود مختياري جو حق موجود آهي، صوبن جون پنهنجون اسيمبليون آهن؟ ڪنهن نوجوان سوال ڪيو.
“جڏهن پاڪستان ۾ رهندڙ قومون پنهنجن وسيلن جون خود مالڪ ٿيڻ جو سوال ڪن ٿيون ته هي رياست ۽ انجا دفاعي ادارا انهن کي ڪچلڻ لاءِ ڪنهن به حد تائين وڃڻ لاءِ تيار آهن” فيروز جواب ۾ ڳالهايو، جنهن جو مثال ڪميون رواج ۽ نذير جي گرفتاري آهي.
“ سنڌ جي قديم ۽ شاندار تهذيب لاءَ هن وقت تمام گهڻا چئلنج آهن. مقابلي واري رفتار ۾ سنڌ جو قديم باشندو پوئتي رهجي ويو آهي، توهانجو ڪهڙو خيال آهي؟” صحافي سوال ڪيو ،
“سنڌ جو قديم باشندو واقعي به مشڪل ۾ آهي” فيروز وراڻيو، انجو بنيادي سبب ته هن جي پوري زندگي هڪ خاص هنر “هارپي” سان لاڳاپيل رهي آهي. هنن ننڍا ننڍا ڪاروبار به ڪيا، سنڌي هندو جي مائيگريٽ ڪري وڃڻ کانپوءِ ته سنڌين ۾ ڪاروباري ڪلاس ئي ختم ٿي ويو. جنهن کي ٻين قومن اچي ڀرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هي سنڌي قوم جو ڪمزور پهلو آهي. غير هموار ترقي ۽ فوجي حڪومتن جي نتيجي ۾ جيڪو ڪلاس پيدا ٿيو آهي. ان کي ڪا پرواهه ئي ڪانهي ته انهي هنرمند ڪلاس جو ڇا ٿيندو. جيڪو سنڌ ۾ وڏي اڪثريت رکي ٿو.”
پاڪستان، مسلمانن جي اقتصادي مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويوهو، ان تاثر کي توهين ڪيئن ٿا ڏسو؟ هڪ صحافي سوال ڪيو.
“ممڪن آهي ڪجهه ماڻهن جو اهو خيال هجي” فيروز وراڻيو، پر حقيقت ۾ پاڪستان مسلمانن جي اقتصادي صورت بهتر ڪرڻ بجاءِ انهن کي اقتصادي، ذهني ،جسماني ۽ روحاني غربت ۾ وڃي اڇليو آهي اسيمبليون ته رياست جي جبر کي وائيٽ واش ڪرڻ لاءِ آهن”
پاڪسان ٺهيو، ماڻهن سمجهيو هاڻي سڪون ۽ آرام جو وقت آهي، عزت سان رهڻ لاءِ زمين آهي ۽ ڪشادو آسمان آهي. هن پاڪستان لاءِ ماڻهن جيڪي تڪليفون ڏٺيون اهي هاڻي سک ۽ شانتي ۾ تبديل ٿي وينديون. هي مسلمانن جو هي آزاد وطن آهي. جنهن جي زمين زرخيز ۽ فصل شاندار آهن. هن ديس جي پيداوار ۽ خوشحالي انهن لاءِ ڪافي آهي. درياءَ آهن سمنڊ آهي ۽ چار موسمون آهن جيڪي هن ملڪ لاءِ نعمت آهن. هي ملڪ ته جنت فردوس آهي.
ڪير ٻڌائي ڪاڏي وئي جنت الفردوس؟
هي خواب، ته اکين ۾ اچڻ کان پهرين ئي ختم ٿي ويا. هي پاڪستان ته هڪ دکي دل جو درمان به ٿي نه سگهيو. هي ملڪ ته ظالمن جو ديس نڪتو، جن پاڪستان جي زمين تي قبضو ڪري، حفاظت لاءِ فوج بيهاري آهي. جيڪا هم وطن ماڻهن مٿان گوليون هلائڻ وقت نه دکي آهي نه شرمسار. هنن پنهنجي ئي ملڪ جي مسلمان بنگالين جو قتل عام ڪيو. هنن سنڌ جي شاندار تهذيب ۾ جهاد کي پلانٽ ڪيو. 55 سالن کانپوءِ به پياري پاڪستان ۾ نه اسڪول آهن، نه اسپتالون. نه پيئڻ جو صاف پاڻي آهي نه آزادي جو ڪو احساس. نه علمي ادارا آهن نه علمي ماڻهن کي جيئڻ جو حق.
مان ائين سمجهان ٿو، هي پاڪستان انگريزن جو ٺهيل جاگيردارن لاءِ تحفو اهي، جيڪو هنن کي انگريزن جي طرفداري جي عيوض مليو. هن ملڪ مان، عوام کي ڪجهه به ناهي ملڻو.”
سياسي پارٽين به ته هن ملڪ ۾ ڪي خاص سٺيون روايتون قائم ناهن ڪيون. تيرٿ کان ڪنهن صحافي سوال ڪيو، ڪميونسٽ پارٽي به ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ اسلامي رياست خالص هندو ۽ خالص مسلمان واري اثر کان محفوظ رهي نه سگهي. اها لڙائي جي ميدان ۾ لهڻ کان اڳ روس ۽ چين واري تڪرار ۾ ورهائجي وئي. هاڻي ته هن جي ڪا ضرورت به ڪانهي. ان باري ۾ توهانجي ڪهڙي راءِ آهي، هڪ دوست جي سوال تي تيرٿ افسردگي جي ڪيفيت ۾ گفتگو شروع ڪئي.
“واري جي دڙن، تيز ۽ گرم هوائن وارونئون ڪوٽ منهنجو شهر آهي. تيرٿ پنهنجي وڻندڙ ۽ دک ڀري آواز ۾ گفتگو شروع ڪئي. جتي زندگي ڏاڍي تلخ آهي. هتي برسات جو انتظار ورهين تائين ٿيندو آهي. هتي جي ماڻهن جي چهرن جا رنگ پيلا ۽ جسم غذا جي ڪمي سبب ڪمزور آهن. هتي موت لاءِ دروزا کليل آهن. هتي گل صرف روهيڙي جو آهي ۽ فصل صرف ٻاجهر جو. هتي پاڻي لاءِ ميلن جو پنڌ ڪرڻو پوي ٿو. جيترا پاڻي جا کوه گهرا آهن، ان کان گهرا ماڻهن جي اکين جا خواب آهن. هتي اسڪول ۽ اسپتالون قديم کنڊرن جو ڏيک ڏين ٿيون. زندگي هتي خالي خوابن سان ڀري پئي آهي. عورتون ته ويچاريون خالي گهڙي جيان آهن. رنگ برنگي چنرين ۾ ويڙهيل، بي رنگ، ڪمزور ٿري عورتن جي چهرن جا سوين گهنج ڏسي به مان ڪڏهن پريشان نه ٿيس، پر پوءِ منهجي دنيا ئي بدلجي وئي. صاحب بصيرت ڪامريڊ نذير جي صحبت منهجي اندر نئين انسان کي جاڳايو. تنهن کانپوءِ ئي مون پاڻ ڏانهن ڏسڻ ڇڏي ڏنو. هي ماڻهو منهنجي دماغ مٿان طوفان جيان گذري ويو. منهنجي خوشقسمتي آهي جو اڄ مان جيڪا جنگ وڙهي رهيو آهيان ۽ جا زندگي گذاري رهيو آهيان، ان انسان ۽ انجي فڪر جو نتيجو آهي.
هڪ ڀيري نذير مونکي چيو، انسان جو چهرو ڪتاب جي ورق جيان هجي ٿو. پيغمبرن جا چهرا به ڪيڏا سڪون ۽ ٻاجهه ڀريا هوندا آهن. جيڪي ماڻهو انسان جي چهري کي پڙهڻ جي صلاحيت رکن ٿا. انهن جي نظر وري ڪنهن ٻئي طرف نٿي ُمڙي. هن مونکي چيو، تيرٿ جڏهن کان مون سنڌ جي چهري ڏانهن نهاريو آهي، اُن کي پڙهيو آهي، منهنجي نظر ڪنهن ٻئي طرف ُمڙي ئي نه ٿي.
مان نذير جهڙي ماڻهو انجي نظريي ۽ فڪر کي ڪيئن بي معني چوان، جنهن منهنجي زندگيءَ کي اوندهه مان ڪڍي روشنائيءَ ۾ آڻي بيهاريو. جنهن منهنجي دل ۾ نيڪي جي مشعل کي روشن ڪيو.
فرد، نظريو ۽ پارٽي، ائين ناهي ته بغير ڪنهن سبب جي پيدا ٿين ٿا. علم لاعلمي مان ظهور پذير ٿئي ٿو. دماغ کان تنگ ۽ دل کان بند ڳلين ۾ رهندڙ انسان کي آزادي جو ڪهڙو احساس. ان نتيجي ۾ ممڪن هو ته مان ڪوڙو، فريبي، چور، قاتل يا پڪو انتهاپسند بنجي وڃان ها، جيڪڏهن نذير منهنجي زندگي ۾ داخل نه ٿئي ها.
پارٽي جو ڪردار انقلابي پليٽفارم وارو هوندو آهي. هن معاملي ۾ اسانجي قسمت ڪا سٺي ڪانهي، هندستان جي ورهاڳي هر قسم جي بيماري لاءِ درکولي ڇڏيا. جنهن مان پارٽي به متاثر ٿي. هنجي جسم مان هڪ پاسي جي توانائي ويندي رهي. سماجي ۽ سياسي سوجهه بوجهه رکندڙ سنڌي هندو کي سنڌ مان نڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو ته هن مٿان ٻيو حملو چين ۽ ماسڪو رجحان جي صورت ۾ ظاهر ٿيو. 1971ع جي اليڪشن ۾ عوامي ليگ اڪثريت ۾ اچڻ کانپوءِ چائنا سرڪار، پاڪستان جي ڪميونسٽن ڏانهن بنگلاديش جي اشو تي هڪ پمفليٽ ليٽر جي صورت ۾ موڪليو. جنهن ۾ يحي خان جهڙي فوجي آمر جي حمايت ڪرڻ جي لائن ڏنل هئي. هن تي ڪميونسٽ پارٽي خاموشي اختيار ڪئي. جنهن بنياد تي پارٽي ۾ ٻه گروپ ٿي ويا. جنهن مان هڪ گروپ بنگلاديش سانحي جي سخت مذمت ۽ مخالفت ۾ جلوس به ڪڍيا. پارٽي صرف داخلي تضاد ڪري ئي تقسيم نه ٿي، پر خارجي بحران ڪري به تقسيم ٿي. مان مڃان ٿو ته اها ڪا سٺي روايت ڪانهي.
يار! ڪافي سنجيده گفتگو ٿي وئي آهي، چانهه پئجي.”
سارنگ، گفتگو کي ختم ڪرڻ واري انداز سان چيو.
ٻاهر هلڪي هلڪي بارش ٿي رهي هئي. فضا مٽيءَ جي ڌيمي ۽ وڻندڙ خوشبو ڪري مهڪي پئي هئي. هلڪي ٿڌي هوا ڪري ماحول ۾ يادن جا سوين ۽ هزارين گل ٽڙي پيا هئا. وڻن جي پتن مان ٽيپو ٽيپو ٿي ٽمندڙ بارش جو پاڻي زمين تي هلڪو آواز ٿي پيدا ڪيو. پکين ۾ عجيب چرپر اچي وئي هئي. هي آسمان ڏانهن اڏري وري تيزي سان زمين ڏانهن پيا اچن. هو ڄڻ آسمان ۽ زمين ٻنهي تي پنهنجن ننڍڙن پرن سان زندگيءَ جا نقش چٽن پيا. هو وڻن جي ٽارين تي رقص ڪن ۽ ٻولين ٿا ۽ لافاني جيون جا گيت ڳائن ٿا. فيروز هنن جي آزادي، هنن جي ادائن کي ڏسي عجيب سحر ۾ وڪوڙجي وڃي ٿو.
ُسهڻا سائين ڇا پيو سوچين؟ تيرٿ، فيروز کان پڇيو
“دنيا کي جي هنن معصوم پکين جي نظر سان ڏسجي ته پوءِ دنيا ڪيڏي نه پرسڪون ۽ ڪيڏي نه شاندار آهي.” فيروز، اطمنان سان تيرٿ کي چيو،
“جي ها ائين ته آهي” تيرٿ وراڻيو،
پاڻ کي سڀاڻي اگهم ڪوٽ لاءِ روانو ٿيڻ گهرجي، تيرٿ، فيروزکي چيو.
“جي ها منهنجو به اهو ئي خيال آهي” فيروز وراڻيو.