وجود جو هڪ حصو،پنهنجي ٻئي حصي کي تلاش ڪري وٺي ٿو
هڪ صدي اڳ جڏهن ديوتائن جو علم ماڻهن جي اُڃ اُجُهائي نه سگهيو ته ماڻهن درسگاهن ڏانهن رخ ڪيو، ته جيئن هو وڌيڪ ڄاڻي سگهن، ته ڪائنات ۽ زمين جي علم ۾ اهي ڪهڙيون شيون پوشيده آهن، جيڪي معلوم ڪرڻ کان رهجي ويون آهن.
هتي هنن تاريخ پڙهي. فلسفو پڙهيو. سياست، ٻولي ۽ ادب کي پڙهيو ۽ ان جي گهرائي کان واقف ٿيا.
فلاسافي شعبي جي شاگردن سنڌ جي تاريخ کي پڙهندي، اهو سمجهيو، ته سنڌ جي قديم تاريخي عهد ۾ سنڌ مٿان جيڪي آفتون آيون، عربن، مغلن، تاتارين، ڪلهوڙن ۽ انگريزن جي روپ ۾، انهن خلاف ڪا تاريخي مزاحمت نه ڪرڻ جا ٻه سبب هئا، هڪ ته سنڌين جو “تارڪ الدنيا” وارو مزاج، جيئن ته سنڌ خوشحال هئڻ ڪري سنڌي لوڪ کي ڪڏهن ضرورت ئي محسوس نه ٿي، ته ڪنهن ٻي سرزمين تي هلان ڪري ان تي قبضو ڪن، هنن جي پنهنجي زمين هنن کي ايترو ڪجهه ڏئي رهي هئي، جو هنن ان ڳالهه جي ڪڏهن ضرورت ئي محسوس نه ڪئي ۽ ٻيو سبب ته هي جنگجو به نه هئا. خوشحالي جي اها ئي ته ڪمزوري هجي ٿي. ته اتان جون قومون جنگجوئن جي ڀيٽ ۾ صلح پسند هونديون آهن. هن خيال تي گهڻو ڳالهايو ويو، ته پراچين دور جون اُهي قومون جيڪي مهذب هيون، جن وڙهڻ، حملوڪرڻ ۽ قتل ڪرڻ جي ڀيٺ ۾ ٻولي، ادب، موسيقي، رقص، سفر، آرٽ، ۽ فن تعميرات ۾ ترقي ڪئي پوءِ اُهي ڪاڏي گم ٿي ويون. هنن جي معاشي تباهي پويان ڪهڙا محرڪ ۽ ڪهڙيون قوتون هيون. انهن جي معاشي وسيلن، زمينن ۽ گهرن تي قبضي ڪرڻ وارين قومن پوءِ انهن سان ڇا ڪيو ۽ اڄ به ايڪويهين صدي ۾ انهن قومن جي سياسي، سماجي بيهڪ ڪهڙي آهي؟ هاڻوڪيون درسگاهون شايد ان سوال جو جواب ڏئي سگهن.!
ڪراچي يونيورسٽي جو فلاسافي ڊپارٽمينٽ، جتي زندگي ساوڻ جي بارش به آهي، ته طويل واري جو صحرا به. هتي ڪنهن جي به تابعداري کان سواءِ پوري حياتي علم حاصل ڪرڻ لاءِ وقف ڪري سگهجي ٿي. اٿينس جو سقراط چوندو هو ته،
“فلسفي جي علم کانسواءِ بني نوع انسان جي ڏکن ۽ تڪليفن جو خاتمو نه ٿو ڪري سگهجي”
بلڪل ساڳي طرح هتي به اهو معلوم ڪيو ويندو آهي، ته تهذيبن ۽ قومن جو عروج ۽ زوال انهن جي اقتصادي تاريخ ۾ تلاش ڪرڻ گهرجي يا انهن جي جسماني ۽ ذهني ڪمزورين ۾ ۽ اهڙا ئي سوين سوال فلاسافي ڊپارٽمينٽ جي شاگردن کي پنهنجي سحر ۾ آڻين ٿا. بهرحال درسگاهون واقعي به عظيم هجن ٿيون. انهن کان رخصت ٿيڻ مهل، انسان جي اندر هڪ عجيب خوف ۽ هلڪي اداسي جو احساس ضرور ٿئي ٿو. اهڙي اداسي جيئن ڪو اولاد پنهنجي امڙ کان موڪلائي جنگ جي ميدان ۾ ويندو آهي. يونيورسٽي ڇڏڻ کانپوءِ ماڻهوءَ کي واقعي به جنگ جي ميدان ۾ ئي ته وڃڻو هوندو آهي. هي فرسوده سماج، هڪ قسم جو ميدان جنگ ئي ته آهي. هن جي مقدس در کان ٻاهر ويندي سچ پچ ُمڙي ُمڙي ڏسڻو ئي پوندو آهي.
فلاسافي ڊپارٽمينٽ، جنهن جي سيمينار روم ۾دوستن جي وچ ۾ گفتگو جاري هئي. منصور پرجُوش انداز ۾ سياسي گفتگو ڪري رهيو هو. سنگهار ۽ ارميل هِن جي ڀر ۾ ويٺل آهن. تيرٿ، شهه مريد ۽ فيروز جي داخل ٿيڻ تي، هِن پنهنجي گفتگو کي ڪجهه گهڙي لاءِ روڪيو.
“اسان توهانجو ئي انتظار پيا ڪيون” منصور هنن ڏانهن ڏسندي چيو.
اُڪير سان سڀني هِنن سان هٿ ملايو. منصور گفتگو وري شروع ڪرڻ کان اڳ چيو، هتي ڪافي نوان دوست آيل آهن جن جي زندگي جا انوکا تجربا ۽ حقيقي زندگي جون عجيب اسٽوريز آهن، جيڪي سچ پچ ُٻڌڻ جهڙيون آهن. توهان يقينن ُٻڌڻ چاهيندا، سڀني دوستن چيو، بلڪل بلڪل .
منصور، پنهنجن ڪامريڊ ساٿين جو تعارف شروع ڪيو .
سنگهار جنهن کي اسين سڀ سَڃاڻون، اسانجو مهربان دوست ۽ ميڊم ارميل جو پيارو جيون ساٿي. هن جو تعلق به پڙهائڻ سان آهي. هن پنهنجي جيون کي اعليٰ مقصد جي حاصلات لاءِ وقف ڪيو آهي. سياسي تحريڪن ۾ هن جو ڪردار رهنما وارو آهي. استادن جي ايسوسيئيشن سان لاڳاپيل پارٽي ڪامريڊ ۽ محبتي انسان آهي.
ميڊم اُرميل جنهنجي آفيس ۾ ويٺا آهيون. هن هميشه ائين چاهيو آهي، ته پارٽي ۽ فلسفو ماڻهن سان گڏ گڏ سفر ڪن. هن جي اها ڪوشش آهي ته فلسفي کي عام ماڻهو لاءِ سادو ۽ سمجهه ۾ اچڻ جهڙو ڪجي. اهو فلسفو ڪهڙي ڪم جو جنهن ۾ماڻهوءَ کي پنهنجي دکن ۽ سکن جي جهلڪ ئي نظر نه اچي. هن جي بقول، “فلسفي جي اعليٰ وصف، محنت جي قدر ۽ قيمت ئي معلوم ڪرڻ ڪونهي، پر ان آڌار فلسفي کي ڪمزورن ۽ محنت ڪش طبقي جو هٿيار به ٺاهڻ آهي، فلسفي جو سادو اصول حقيقت ۽ سچائي جي تهه تائين پهچڻ سان گڏ صحيح عمل ۽ صحيح آگاهي جو نالو به آهي.” ارميل، فلسفي ۾ سياسي انقلاب جي ڳالهه ماڻهو کي تراشڻ سان منسلڪ ڪري ٿي.
روشيا، ارميل جي ڊپارٽمينٽ ۾ پڙهندڙ آخري سال جي شاگرد، نهايت ذهين همت ۽ جرئت واري. ڪجهه ڏينهن اڳ بنياد پرستي جو سياسي روپ جي عنوان سان هن جو شاندار ليڪچر اسان سڀني ٻڌو هو. ان کانپوءِ عورتن جي آزادي ۽ ٻين انيڪ اشوز تي هن جا آرٽيڪل نهايت شاندار آهن. هن جي خيال ۾ عورت جي محرومي انجي پنهنجي ذات جي ڪري ڪونهي. پر فرسوده روايتن، رسمن ۽ سماجن ڪري آهي. هتي رام جي ڀيٽ ۾ سيتا کي اگني پرڪشا مان گذرڻو پوي ٿو. صدين جون رسمون جيڪي مردن پنهنجن مفادن لاءِ جوڙيون، عورت کي هميشه ان مٿان قربان ڪيو ويو آهي. روشيا جي بقول، “خود پسند عرب، نياڻين کي جيئري دفن ڪري دراصل پنهنجي سڃاڻپ ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. عرب جي محمد هنن کي نئين طرح سان زندگي گذارڻ جو رستو ڏنو.” روشيا جو اسانجي درميان هجڻ ۽ هنجي راءِ اسان لاءِ سڀ کان قيمتي آهي.
سامهون ويٺل شهه مريد هي روهي چولستان جو ماٺيڻو شاعر پنهنجي زندگي جو وڏو حصو سفر ۾ گذاري ٿو، ان ڪارڻ ئي هن جي طبيعت ۾خاموشي ۽ رومانس رچيل آهي. هن وٽ نه لفظن جي ڪمي آهي، نه ئي خيالن جي. هي پنهنجي ديس جي غمن ۽ ڏکن کي شاعري ذريعي بيان ڪري ٿو. بلڪه ان کي هن پنهنجو هٿيار ٺاهيو آهي. سڌي ڳالهه چوڻ ۽ سمجهڻ وارو هي دوست ڪامياب ۽ ناڪام زندگي تي، نه ڪڏهن خوش ٿيو آهي، نه ڪڏهن رنج. هر حال ۾ خوش رهڻ ۽ ڪڏهن ڪڏهن اندر ۾ سڏڪا ڀري روئڻ ۾، خوش رهڻ وارو، هي ماڻهو، ان ڪارڻ ئي ته اسانجو دوست ۽ ڪامريڊ آهي .
شهه مريد، جي ڀر ۾ ويٺل تيرٿ پارڪر، هي عام رواجي انسان، اوچتو سڀ لاءِ خاص ٿي ويو. هن جي زندگي ۾ تبديلي ائين آئي، جنهن جو هن کي به اندازو نه هو. پارٽي جوائن ڪرڻ کان اڳ هن انسانن جي آزادي کي ناممڪن ٿي سمجهيو. هن جي نزديڪ انسان سدا کان قيد آهي. مذهب جي نالي ۾ نسلن، قومن ۽ طبقن جي نالي ۾، هنجو آزادي ۽ انقلاب مٿان وشواس نذير جي ملاقات کانپوءِ ٿيو. هنجو ڄڻ ٻيو جنم ٿيو. هن کي ڄڻ رستو ملي ويو ۽ پوءِ هن دير تائين سمهڻ ڇڏي ڏنو ۽ مسلسل ڪيترن ئي راتين تائين جاڳڻ جي پاڻ ۾ عادت وڌي. هاڻ هن جو غريب ۽ مالوند، پورهيت، ڪمزور ۽ وساريل ماڻهن سان اٿڻ ويهڻ آهي. هي دنيا جي نظرين تي نوجوانن سان بحث ڪري ٿو. هن جي زندگي ۾، خوشگوار تبديلي تي هر ڪوئي حيران آهي. جڏهن ته هن جا والدين هن جي اوچتي سرگرم پارٽي ورڪر ٿيڻ ڪري اهو سمجهڻ کان قاصر آهن، ته هي ائيڻ ڪيئن ٿي ويو. حالانڪ تيرٿ مونکان عمر ۾ ننڍو هئڻ جي باوجود، هن جون ڳالهيون گهڻيون گهريون، چُڀندڙ ۽ انقلابي آهن. تيرٿ، آزادي جي لڙائي ۾ هاڻ سڀ کان اول بيٺل آهي. هميشه مسڪرائيندڙ ۽ خوش شڪل تيرٿ کي، پنهنجي سهڻي صورت تي ناز هو ۽ شايد هاڻ به آهي. هي جڏهن شهر نئون ڪوٽ جي سير لاءَ نڪرندو آهي، ته هر شهري ساڻس ڳالهائڻ چاهيندا آهن.اُتان جا ماڻهو سچ پچ هنجو قدر ڪندا آهن. هن جي هلڻ سان پوري فضا مهڪي پوندي آهي ۽ هر شيءِ ڄڻ ته زنده ٿي پوندي آهي. ڪامريڊ نذير جي صحبت هن سهڻي مورت کي نئين طرح سان گهڙڻ، ٺاهڻ شروع ڪيو. تيرٿ جي ذهني صلاحيت جو ڪو مثال ڪونهي. هارين جي حقن جي تحريڪ هجي يا نوجوانن جي ڪا انجمن، هي هر تحريڪ ۾ شامل آهي. هن کان مون هميشه سِکيو آهي، هن وٽ ڌرم جي شاندار تشريح آهي. هن جو خيال آهي ته، “ذات حقيقي جي ڪا صورت ڪانهي” هي دراصل ادراڪ، بصيرت ۽ آگاهي جو نالو آهي. اهڙي مصور جو نالو آهي، جنهنجي برش جا شاندار رنگ هر طرف ڪائنات ۾ پکڙيل آهن. هن جي رنگن جي ڪا حد ڪانهي. انسان ان جي حد مقرر ڪري، هن کي پنهنجن فرسوده خيالن ۾ قيد ڪرڻ چاهي ٿو. پر اهو ممڪن ناهي.
تيرٿ ائين به چوي ٿو ته، “خدا جي ڪنهن به تخليق، هوا، پاڻي، زمين، سج جي روشني ۽ چنڊ جي چانڊوڪي ۾ ڪٿي ڪا به تقسيم ڪانهي، ائين ناهي ته آسمان جي بارش هندو مذهب جي ُپرش مٿان الڳ رنگ ۽ رفتار سان پوي ٿي، ته مسلمان ُمومن مٿان الڳ رنگ ۽ رفتار سان.” تيرٿ جا اوچا ويچار هن جي ڏاهپ، انسان دوستي جا اعليٰ مثال آهن .
فيروز بهزاد، ابن ڏاڏن جي فرسوده رسمن خلاف بغاوت ڪرڻ کانپوءِ ڳوٺ ڇڏي شهر جو رخ ڪيو، تڏهن هن سان گڏ ڪو به ڪونه هو. هي پنهنجن دوستن، مائٽن ۽ ڳوٺ کي پوئتي ڇڏي آيو آهي. ڪراچي جي روڊن تي بي مقصد گهمندي ڦرندي هن جي روح کي هڪ ئي تلاش هئي، هڪ ئي سوال هو ته زندگي جي شور مان ۽ هن خوفناڪ انساني هجوم مان، هي پاڻ لاءَ ڪيئن جڳهه ٺاهي. شهر جي آواره ۽ رولاڪ زندگي ۾، هن کي صرف اَجهي ۽ ماني ڳڀي جي تلاش رهي. هن بي يارو مددگار کي پورو پورو ڏينهن بي حد تڪليف وارو سمنڊ جهاڳڻو پوندو هو. سخت محنت ڪرڻ کانپوءَ به زندگي هن کي بي سواد محسوس ٿيندي هئي. شهر جي لامحدود شور، ماڻهن جي روين، هن جي احساس کي جنجوڙي ڇڏيو هو. هي ناخوش هو، بي چين هو ۽ ُبکايل هو. اهڙي حالت ۾ ماڻهو ڪجهه به ڪري سگهي ٿو. هن جنهن سياسي پارٽي کي جوائن ڪيو، تنهن هن کي پسٽل هٿ ۾ ڏئي، پنهنجي ئي پارٽي جي ليڊر جو خون ڪرڻ جو حڪم ڏنو. هن لاءِ ائين ڪرڻ مشڪل هو. هن ڳوٺ ان ڪري نه ڇڏيو هو ته، ڏوهاري ٿي وڃي. هن جي طبيعت ۾ بغاوت آهي، پر ڏوهه ڪرڻ شامل ناهي. انسان جي وجود ۾ هڪ وقت شرافت رهڻي آهي يا وري وحشت. هڪ ئي وقت ٻئي شيون ناهن رهڻيون. انهن مان وري ٻه رستا نڪرن ٿا. هڪ رستو بزدلي ڏي وڃي ٿو ۽ ٻيو بهادري ڏي. فطرت جيئن ته هن کي بهادر ٺاهيو آهي. هن پاڻ کي اجازت نه ڏني، ته هي ڪنهن اهڙي ماڻهوءَ جو خون ڪري، جنهن هن جو ڪو ڏوه ئي ناهي ڪيو. هن پنهنجو پاڻ کي ڏوهن جي دنيا ۾ وڃائڻ نه ٿي چاهيو. اوچتو فيروز جي زندگي ۾ هڪ خوشگوار لمحو آيو، کنگهه ۾ ورتل هڪ پوڙهو امام علي هن جي سامهون اچي بيٺو. دل ۽ دماغ کي روشن ڪندڙ هن جي ڳالهين هن جي حياتي کي نئون روپ ڏئي ڇڏيو. هن صحافت جوائن ڪئي. اڄ هيءُ شهر جي مقامي اخبار جو صحافي ۽ ماهوار پروگريسو رسالي پرچم جو ايديٽر آهي.
ارميل، جي پاسي ۾ ويٺل خاتون آرٽسٽ ڪامريڊ سائره پروين. هن جي هٿن ۾ رنگن جي بهار آهي. هي انسان ۽ قدرت ۾ توازن پيدا ڪرڻ لاءِ رنگن ذريعي ان جو اظهار ڪري ٿي. هن جو منتخب موضوع انسان ۽ قدرت جي حقيقي حُسن کي رنگن ذريعي بيان ڪرڻ آهي.
منصور سڀني جو تعارف ڪرائڻ کانپوءِ گهڙي کن لاءِ خاموش ٿي وڃي ٿو. هي بي حد مسرت ۽ صاف گوئي جي احساس ۾ گهيرجي ويو آهي.
“منصور، تو ته اسان سڀني جو شاندار طريقي سان تعارف ڪرايو، فيروز، منصور ڏانهن ڏسندي وراڻيو، “گهڻيون ڳالهيون ته اسانکي به ياد نه هيون. بي پناه محبت ۽ عزت لاءِ اسان سڀئي تنهنجا بي حد شڪرگذار آهيون. تو لاءِ اسانجي من ۾ عزت ۽ محبت هميشه ترو تازه رهندي.
منصور ڳالهائيندي چيو ته دوستو، هتي اسين گڏ ٿيا آهيون، ته اليڪشن جي مرحلي کانپوءِ جمهوري ادارن جي تشڪيل سان، سياسي تحريڪن کي پاڻ منظم ٿيڻ ۽ ڪنهن طرح پنهنجو جائزو وٺڻ جو موقعو ملي رهيو آهي، انجي اهميت کي ڏسندي پاڻ کي ڪجهه اهم فيصلا ڪرڻا آهن.منصور ميٽنگ جي مقصد تي ڳالهائڻ کانپوءِ سنگهار ڳالهائيندي چيو ته،
هي دور عالمي سطح تي تبديلين ۽ قومي آزادي ۽ سامراج مخالف تحريڪن جو دور آهي، منصور پنهنجو موقف رکيو، هن ئي دور ۾ سياسي تحريڪن جا سوال تبديل ٿيندي به نظر اچن ٿا، پاڪستان جي ملٽري شراڪت اقتدار تي مجبور ٿي آهي، جنهن جو بنيادي سبب، دنيا ۾ سرمايه دارانه نظام خلاف سخت مظاهمت آهي. ته ساڳي وقت ٽيڪنالاجي، دنيا کي هڪ گلوبل وليج جي صورت ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. جنگ هاڻ آمدني جو ذريعو ناهي ۽ نه وري اُن آڌار گهڻي دير تائين، قومن کي غلام رکي سگهجي ٿو. دنيا ۾ فوجي حڪومتن جو دور ختم ٿيڻ جي باوجود، پاڪستان ۾ فوجي آمريت جا امڪان هر وقت رهن ٿا. جنهن جو بنيادي سبب ڪمزور سياسي تحريڪون آهن. ان ڪري ضرورت ان ڳالهه جي آهي، ته سياسي ۽ انقلابي تحريڪن کي منظم ٿيڻ جو جيترو وقت ملي ٿو، ان کي استعمال ڪندي عوام تائين پهچڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي.”
تيرٿ، پنهنجي راءِ رکڻ جي اجازت گهري. هُن چيو دوستو! “يقينن اسان کي جمهوري ادارن لاءِ احترام آهي. باوجود انجي جو اسين سمجهون ٿا، ته موجوده اسيمبليون نه ئي زرعي اصلاحات لاءِ ڪم ڪنديون، نه ئي عوام کي تعليم ۽ صحت جون سهولتون ڏيڻ لاءِ ڪو قانون ٺاهينديون. هن ۾ حڪومت ڪرڻ جي سگهه ته آهي، پر مسئلن کي حل ڪرڻ جي صلاحيت ۽ طاقت ڪانهي. بلڪه هڪ طرح سان هن اندر ڪنهن زماني جي ريڊيڪلزم ختم ٿي وئي آهي. هنن جو هاڻ جمهوريت ئي معاشي پروگرام آهي. جيڪو ئي دراصل عوام سان دوکو آهي. اسان کي هن نام نهاد اسيمبلي جي حمايت بجاءِ ان تي مثبت تنقيد وارو رستو وٺڻ گهرجي ۽ نظرياتي طرح قومي آزادي جي تحريڪن سان گڏ بيهڻ گهرجي. سنڌ جي هاري ۽ عوام جو مسئلو، اسيمبلي ناهي. فيوڊل نظام، ۽ فوجي سرمايي جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ غربت آهي. هي اسيمبلي ميمبر، ته اسيمبلي اندر هڪٻئي سان رڳو چرچا ڀوڳ ڪن ٿا ۽ شام جو جوا کيڏن ٿا، شراب پيئن ٿا ۽ مجرا ڪرائن ٿا. هنن اسيمبلين جي ان کان وڌيڪ ڪا به اهميت ڪانهي.”
“تيرٿ جو پنهنجو نقطه نظر آهي، جيڪو درست به آهي ته اهم به. فيروز، تيرٿ جي ڳالهه سان سهمت ٿيندي چيو، پر ساڳي وقت ووٽ جو پراسز به جاري رهڻ اهم آهي. هي سوال ملڪ ۾ ڊگهي آمريت کانپوءِ اهميت اختيار ڪري ويو آهي.”
“هي ٻئي نقطه نظر يقينن اهم آهن” اُرميل ڳالهايو، حقيقت ۾ جمهوري سوال قومي آزادي جي تحريڪن جو ئي هڪ حصو آهي. پر مسئلو هي به آهي، ته قومي تحريڪون جمهوري سوال لاءِ گنجائش پيدا نه ٿيون ڪن. ان ڪري قومپرست تحريڪون فيوڊل مٿان کُلي تنقيد ڪرڻ کان پاڻ کي بچائي رهيون آهن. جڏهن ته ٻئي طرف ڪميونسٽ تحريڪ، قومپرست تحريڪ سان جمهوريت مخالف رويي ۽ رجحان ڪارڻ گڏ هلڻ لاءِ تيار ناهي. هي ٻئي رجحان بحث طلب آهن ته ڪميونسٽن ۽ قومپرستن وٽ ان متعلق ڪا واضع حڪمت عملي ڇو ناهي ۽ ڪهڙيون شيون ان ۾ رڪاوٽ بنيل آهن، جڏهن ته هنن ٻنهي سياسي تحريڪن کي گڏ هلڻ گهرجي.
“هر اها تحريڪ، جيڪا سامراج ۽ ان جي اتحادين کي ڪمزور ڪري ان ۾ شامل رهڻ گهرجي” سنگهار جو رايو هو، هي ٻئي رجحان سياسي رجحان آهن. جنهن پويان ڪلاس ڪانشسنيس جو معاملو آهي. قوم پرست تحريڪ کي طئي ڪرڻ گهرجي ته انجا طبقاتي مفاد ڪهڙي طبقي سان آهن. وڏيرو قوم پرست ته ٿي سگهي ٿو، انقلابي ڪڏهن به نه. بهرحال هي ٻئي رجحان آهن جن تي کُلئي دل سان ڳالهائڻ جي ضرورت آهي.
اڳئين هفتي جي ميٽنگ ۾ ان تي تفصيلي ڊرافٽ لکڻ جي ذميواري منصور جي حوالي ڪري، ميٽنگ ختم ڪئي وئي. دوست پنهنجا پنهنجا ڪانٽيڪٽ نمبر ڏئي، پنهنجن ڪمن ڪارن ۾ مصروف ٿي وڃڻ لاءِ اُٿن ٿا.
سائره، تيرٿ جي ڀر ۾ اچي هن کي ُٻڌائي ٿي ته، هن جا وڏڙا به دراصل نئون ڪوٽ جا آهن. بابا ٻُڌائيندو آهي، ته 65 واري جنگ ۾ هندوستان جي فوج، پاڪستان جي بارڊر ڪراس ڪري، چيلهار تائين اچي وئي. انجي اوسي پاسي جي ماڻهن مائيگريٽ ڪرڻ شروع ڪيو، اسان به ڪراچي آياسين.منهنجو جنم هتي ڪراچي ۾ ٿيو. بابا جي بقول ڪراچي جو معاشرو ترڪي، ايران، مصر، جهڙو ئي ايڊوانس ۽ مغربيت پسند هو. سياسي نظام پراڻي جاگيردارنه نظام تي بيٺل هئڻ جي باوجود تبديل ٿي رهيو هو. سنڌي موسيقي، آرٽ، ثقافت جا ادارا معاشرتي ترقي تي ڪم ڪري رهيا هئا. هنن جو معاشري جي ڀلائي ۽ ترقي ۾ شاندار ڪردار هو. فرقه پرستي نسلي متڀيد جو اڃان ڪو تصور ڪونه هو. سوشلزم جي صدا هر طرف کان اچي رهي هئي. ايشيا ۾ جاگيرداري ۽ يورپ ۾ سرمائيداري خوف ۾ وڪوڙجي وئي هئي ۽ پوءِ ڏسندي ڏسندي هڪٻئي جي پويان خوفناڪ واقعه ٿيندا ويا. فوجي راڄ قومن جي آزادي مٿان مسلط ٿيا. رُڪ اسٽيشن تي هندن جي رام اوتار ڀڳت ڪنور رام جو خون ٿيو. منزل گاه جو واقعو ٿيو. ڪميونسٽ پارٽي تي پابندي وڌي وئي. ڀٽو کي ڦاسي تي چاڙهيو ويو. مذهبي انتها پسند تنظيمن جي مالي معاونت ڪئي وئي. آرٽ، سائنس ۽ ثقافتي ادارن کي غير اسلامي قرار ڏئي بند ڪيو ويو. خوني واقعا ڪرائي، ڪراچي کي نسلي بنياد تي ورهائڻ لاءِ تنظيمون جڙي ويون.
مان توهان کي ٻڌايان تي ته فاشٽ ۽ آمرانه رياستون ڪيئن نه قومن جي سڄاڻپ ۽ قومن جو هڪٻئي ڏانهن برادارنه ۽ ثقافتي روين ۽ رشتن کي تباه ڪن ٿيون.
طلعت، منهنجي ٻالڪپڻ جي دوست ۽ منهنجي پاڙيسري اردو اسپيڪنگ آهي. هنجي شادي هالا جي سنڌي نوجوان سان ٿيل آهي. هن کي ٻه ٻار آهن، سنڌي ڳالهائن ٿا. هنن کي سنڌي ڳالهائڻ وارن جو ماحول مليو. هنن جا ٻار سنڌي ثقافت ۽ تهذيب جو اڻ ٽٽ حصو ٿي ويا آهن. هن جا ٻار جڏهن ڳوٺ کان ٿي اچن ٿا، ته عجيب راحت محسوس ڪن ٿا. هي ميون سان ڀريل باغ ڏسن ٿا، قسمين قسمين پکين جون ٻوليون ُٻڌن ٿا. مال چَرندي ۽ ڇيلن کي ڊوڙندي ڏسن ٿا، تلائن ۾ وهنجن ٿا. جوار جي ماني تي مکڻ ۽ ماکي جو ليپو ڏئي کائن ٿا ته هنن کي هي ٽيسٽ سڀ کان مختلف ۽ وڻندڙ لڳي ٿو. هي منظر هنن جي زندگيءَ مٿان عجيب سحر طاري ڪري ڇڏن ٿا. هر سال پنهنجي ماءُ سان اسرار ڪندي چون ٿا ته ڳوٺ هلون. اها انسان جي خصوصيت ٿئي ٿي، ته هو پاڻ کي قدرت سان هم آهنگ ڪري، انجو حصو ٿئي، هنجو ائين ڪرڻ قدرتي آهي. هي زندگي جا قيمتي پل آهن، جيڪي انسان جي معصوميت کي تازو ڪن ٿا. هيءَ جيڪا ماڻهن ۾ ويراني ۽ نسلي متڀيد آهي، قدرت کان پري وڃڻ ۽ لاتعداد خواهشن جي قريب رهڻ ڪري آهي. جنهن انسان کي، پنهنجي اندر کان ڀوري ڇڏيو آهي.
شهر بانو ڪراچي يونيورسٽي جي بهترين سنڌي ۽ اردو شاعره آهي. هن جي شاعريءَ جا ڏک سک پنهنجي وجود ۾شاندار گهرائي رکن ٿا. هر ماڻهو هنجي شاعريءَ کي پڙهي مسرتن سان ڀرجي وڃي ٿو. هي انقلابي ۽ رومانٽڪ روحن جي شاعره آهي. هن کي اردو ڳالهائيندڙن جي حلقي ۾ انتهائي عزت ۽ احترام جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو. مطلب ته فيملي ۽ خيالن جي هم آهنگيءَ جا نتيجا شاندار هجن ٿا. جنهن جو پوءِ خاتمو ٿي ويو ۽ ڏسندي ڏسندي سڀ ڪجهه تباهه ٿي ويو.
تيرٿ، سائره جي گفتگو کي ڌيان سان ُٻڌي رهيو هو.
“توهان سمجهو ٿا ته سنڌ هڪ ڀيرو ٻيهر Integration واري مرحلي مان گذرندي”؟ تيرٿ، پنهنجي ڌيمي انداز سان ڳالهايو،
“يقينن ائين ٿيندو. سائره دل جي جوش مان جواب ڏنو، جيستائين سنڌي ۽ اردو اسپيڪنگ رشتيداري ۽ اتحاد جي ڳالهه آهي، ته اهو يقينن ٿيئڻو آهي. ڇاڪاڻ ته هيءَ زمين محبت جي مٺاس سان ڀريل آهي. محبت ۽ خيال هتي شاندار معنائون رکن ٿا. محبت انسان کي هميشه قريب رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿي.
مهاجر، سنڌي، ۽ پوءِ ذات، مذهب. هي خيال جڏهن انسان جي دل مٿان قبضو ڪري وٺن ٿا، ته انسان انتقام ۽ حاسداڻي غصي ۾ ڀرجي وڃي ٿو. جيئن ته پاڪستان جي جنم کان وٺي هن وقت تائين هنن روين کي پاليو ۽ نپايو ويو آهي، جنهن سان ماڻهو جي نيڪي ۽ دانائي وارا مقصد سخت متاثر ٿيا آهن. جيستائين هن ديس جون قومون پنهنجي اندر ۾ هڪٻئي لاءِ محبت جي گنجائش پيدا ڪندي ۽ آزادي جي خيال کي روان دوان ڪندي، ان ۾ پنهنجي لازوال محبت ڀريندي، پنهنجي طبقي جي ويڙه وڙهندي، پاڪستان کي ان خيال کان آزاد نه ٿيون ڪرائن، اوستائين هي ملڪ اونڌي منهن پيل هوندو. نسلن ۽ قومن وچ ۾ هم آهنگي جو ڪم، سياسي، معاشي آزادي تي يقين رکندڙ پارٽيون ڪري سگهن ٿيون. جيئن ڪميونسٽ تحريڪ آهي. هن جو ڪو نعمل بدل ڪونهي. هي تحريڪ ئي قومن ۽ نسلن وچ ۾ هم آهنگي وارا رجحان پيدا ڪري سگهي ٿي. پاڪستان ۾ هن تحريڪ جو مسئلو انٽليڪچوئل سائيڪي جو آهي، هن کان ٻاهر هيءَ نڪري نه سگهيا آهن. جنهن ڪارڻ هر ڀيري هن ۾ گروپ ٺهن ٿا.”
“توهان انٽليڪچوئل سائيڪي جي ڳالهه ڪئي، اُن مان ڪيئن نڪرجي؟” تيرٿ سوال ڪيو.
“هي ماڻهو بي حد عظيم ۽ شاندار آهن، جن آزادي خاطر پنهنجو سک، آرام تياڳيو. پر هر انسان تياڳڻ ۽ حاصل ڪرڻ ۾ فرق ڪندو آهي” سائره ڪجهه گهڙين جي خاموشي کانپوءِ مختصر جواب ڏنو، تياڳڻ کانپوءِ ڪهڙي شيءِ حاصل ڪجي هنن ۾ ان ادراڪ جي سدائين ڪمي رهي آهي. ڪجهه شيون اسان جي مزاج جو حصو ٿي وڃن ٿيون، جيڪي پوءِ هميشه رهن ٿيون. اسان پنهنجا مزاج ان طرح ٺاهي ڇڏيا آهن، پنهنجي ذهنن ۾ مفروضا ٺاهي، انهن پويان ڊوڙندا رهياسين، اها اسان جي ڪمزوري آهي. توهان سان ملي خوشي ٿي. ڪنهن ٻئي ڀيري هن موضوع تي وڌيڪ گفتگو ٿيندي. ائين چئي، سائره، تيرٿ کان موڪلايو.