عقلمند بيوقوف (سائين)
”جيڪو گهڻو عقلمند هوندو آهي نہ ٻچا.... اهو ئي دراصل عظيم ترين بيوقوف بڻجندو آهي.... پنھنجي عقل جو زعم سندس ٻيڙو ٻوڙيندو آهي.... سندس وجود جي ٻيڙيءَ ۾ اجائي يقين جو سوراخ آهستي آهستي شڪست جو پاڻي ڀريندو ويندو آهي.... خبر تڏهن پوندي آهي، جڏهن يقين جا پير پُسڻ شروع ٿيندا آهن.... عمل جي درياھہ ۾ ڪنارا ڏاڍو پرڀرا محسوس ٿيندا آهن.... واپسيءَ ۾ ڏاڍي دير ٿي ويندي آهي شھزادا.... سڄو ’وزڊم‘ ٻڏي ويندو آهي....“
وات سڀني جا ڦاٽي ويا هئا.... سائينءَ جو ليڪچر جاري هيو.... اڄ هنن جي ڳالھين ۾ عجيب تُرشي هئي.... ڪوڙاڻ ڏاڍي پري کان محسوس ٿي رهي هئي....
”انگريزيءَ ۾ پڙهندا آهيون تہ ايڪسيس آف ايوري ٿنگ از بئڊ... (Access of every thing is bad) هاڻي انگريز جو فرمان سمجهہ ۾ اچيوَ ٿو... سنڌي سمجهہ ۾ نہ ٿي اچيوَ؟... جڏهن بہ ڪنھن شيءِ ليڪو لتاڙيو.... معنيٰ خرابي شروع ٿي.... شديد محبت نفرت ۾ مٽجندي دير ئي ڪونہ ڪندي آهي مٺا... ۽ ساڳي حالت وري شديد نفرت سان ٿيندي اٿوَ.... ڪير.... ڪنھن مھل.... ڪٿي اڻوڻندڙ مان وڻجندڙ بڻجي وڃي؟ .... ڪا خبر ناهي پرين.... ڪابہ شيءِ.... ڪابہ سوچ، ڪوبہ عمل اضافي ٿيڻ شروع ٿيو، معنيٰ عمل جي اصلي خزاني لڏو پٽڻ شروع ڪيو....“ ڳالھہ سمجهائيندي، هنن جي نگاھہ، ڪنھن هڪ مرڪز تي نٿي بيٺي.... هڪ هڪ شاگرد ڏانھن نھاريندي، هنن پنھنجو گردان جاري رکيو هو....
”۽ جيڪي ٻين کي بيوقوف ٺاهيندا آهن، اهي دراصل پاڻ بيوقوف هوندا آهن.... ۽ پنھنجو پاڻ کي هڪ دفعو وري آزمائڻ گهرندا آهن.... ٻئي بي وقوف جي چڪاس دراصل پنھنجي آزمائش جو دروازو کوليندي آهي.... ٻئي جي علم وعقل جي ماپي سان، اوهان پنھنجي عقل جي پرک ڪندا آهيو ۽ شرمسار ٿيندا آهيو....“
”اهو ڪيئن سائين..!“ ڪنھن ڪُنڊ مان هڪ شاگرد جي سوال ڪَرُ کنيو. ”جيڪو ٻئي کي بيوقوف ٺاهي وڃي، اهو تہ خوش ٿيندو نہ.... ڪن شرمسار ٿيندو؟ ....“ سائينءَ ڏانهس نھاريو ۽ وڏو ساھہ کنيو.
”منھنجي ڳالھہ غور سان ٻُڌ ٻچا.... جيڪو ٻئي کي بيوقوف ٺاهڻ ٿو گهري، سو دراصل ڪجهہ تہ داناءُ هوندو نہ.... ڪجهہ تہ ڪڻا هوندس، جيڪي هو سمجهندو هوندو تہ سامھون واري ۾ ڪونہ آهن.... ايئن آهي يا نہ....؟“ سڀني هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو تہ هنن ڳالھہ جاري رکي، ”هاڻي انھن ڪڻن کي مُٺ ۾ جهلي، هو سامھون واري کي بيوقوف ٺاهي ٿو ۽ گدگد ٿئي ٿو.... ڪاميابي سندس قدم چمي ٿي ڇاڪاڻ تہ هُو هوشيار آهي تہ اتي ئي سندس هوشيار ’اندر‘ رڙ واڪو مچائيندو تہ جنھن هٿيار سان تو سامھون واري کي ماريو آهي، اهڙو تہ وٽس ڪجهہ هو ئي ڪونہ.... بلڪ هو تہ جھڙو خالي هٿين هو.... هاڻي هيءَ فتح ڪھڙي ليکبي؟ هاڻي اتي اچي اهو سڄو ذائقو ڪسارو ٿي ٿو وڃي.... جيت، هار بڻجي ٿي وڃي.... پر انھن لاءِ ضروري آهي تہ اندر ۾ ’اندر‘ سلامت هجي....“
”مطلب.... جي اندر سلامت نہ هجي تہ سائين اهو سڀ سمجهہ ۾ نہ ايندو....؟“ ڪنھن همٿ ڪئي، سوال داغي ڇڏيو.
”بلڪل.... ٻئي جي اصلي حالت سمجهڻ لاءِ، اندر جي ڳڙکي جو کلڻ ضروري هوندو آهي بابلا....“
”جي اهڙي ڳڙکي کليل هجي سائين.... تہ پوءِ ماڻھو، سامھون واري کي بيوقوف ٺاهيندو ئي ڇو....؟ اهڙي حرڪت ئي ڇو ڪندو....؟“ ڪنھن سوال پڇيو. ”ان ڪري جو اهو سڀ ’پوءِ ڍائپ‘ جي ڪري ٿئي ٿو.... ڍئو جهلڻ ڪا مذاق ڳالھہ ناهي هوندي ٻچا.... ڀلي پوءِ اهو ڇا جو بہ هجي. پئسو، صحت، ملڪيت، عقل، ڪجهہ بہ اضافي هجي تہ انھن جي واڌ کي هرڪو هضم نہ ڪري سگهندو آهي....“
”پر سائين.... صحت، ملڪيت ۽ پئسو تہ کڻي سمجهہ ۾ اچي ٿو. هي عقل ايئن ڪيئن ڪندو....؟“
”عقل ئي تہ ڪندو نادان.... تنھنجي خيال ۾ ڇا دولت، صحت ۽ ملڪيت بيوقوف ٺاهيندي؟.... اهو ڪم نجو پجو عقل جو آهي، اها حرڪت عقل کان سواءِ ڪير ڪري ئي نٿو سگهي!....“
ڳالھہ اپريل فول تان شروع ٿي هئي.... ڪنھن ڪٿي، ڪنھن سان ڪا مذاق مشڪريءَ ۾ حرڪت ڪئي هئي. اها حرڪت، ٿيندڙ کي ڏکي لڳي هئي.... پنھنجو پاڻ کي بيوقوف ٿيندي محسوس ڪيو هئائين.... ڏک جي لھر ويڙهيس تہ سائينءَ وٽ اچي نڪتو هيو، اتي سڀ موجود هئاسين. ڳالھہ ڪئي هئائين تہ ڄڻ ماٺ اچي ورايو هو.... ڳالھہ وڏي ڪانہ هئي. ذلت جو احساس وڏو هيو.... اتفاق سان ڪجهہ گهڙين ۾، اها حرڪت ڪندڙ بہ اتي اچي نڪتو هيو. سائينءَ سڀني سان خنده پيشانيءَ سان ملاقات ڪئي هئي، پر اڄ ذڪر ۾ ڄڻ هنن واڄٽ وڄائي ڇڏيا هئا.
”دولت ۽ صحت لاءِ بيوقوف ٺاهبو آهي ٻچا.... پر استعمال عقل ڪبو آهي.“ سائينءَ ڳالھہ جاري رکي. ”خير.... اهو سڀ جڏهن سمجهي ويا آهيون تہ هڪ ڳالھہ اڳتي بہ سمجهڻ گهرجي.... وچٿرو وجود، هر هنڌ فائدي ۾ رهي ٿو.... ڪنھن بہ ڳالھہ جي ڪا خاص شدت نہ هئڻ جي ڪري، مٿس اضافي ٻوجهہ نہ ٿو هجي.... توهان ڪڏهن ان ڳالھہ تي غور ڪيو آهي تہ مناسب ساز و سامان وارا وجود ئي ٽپي پار پوندا آهن.... کٽل يا وڌيل، ڪنھن نہ ڪنھن ڏچي ۾ رهندا آهن.“
”معنيٰ سائين....!“
”معنيٰ.... کٽل تہ هونئن ئي خساري ۾ آهي. پر گهڻو فائدو ڪو وڌيل کي بہ ڪونھي.... ڪڏهن ان ڳالھہ تي ڪونہ سوچيو اٿوَ تہ بي انتھا حسين ۽ بي انتھا ڪوجها وجود سدائين اڪيلا رهجي ويندا آهن.... اضافي حسن ۽ بدصورتي هڪ ئي ماپي ۾ ترن ٿا.... جيڪي وچٿرا آهن، سي الاءِ ڪٿان کان ڪٿي ٿا وڃي پڄن....“ هاڻي ڳالھہ عجيب پئي لڳي.... ميزان جي ان ڪٿا ۾ اسين سڀ الاءِ ڪٿان کان ڪٿي وڃي نڪتا هئاسين.... ”ڪوجهي کي ٻچا پنھنجو احساسِ ڪمتري ماريندو آهي ۽ سھڻي کي وري احساسِ برتري.... پھريون سمجهندو آهي تہ اهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي ۽ ٻئين جو خيال هوندو آهي تہ اهو ٿي نہ ٿو سگهي.... قصو ائين ئي هلندو رهندو آهي.... وقت ٻنھي کي اڪيلو ڪري اڳتي روانو ٿي ويندو آهي.... ان کي ئي اپريل فول سڏبو آهي شھزادا.... معيار جي جھان ۾، هر تاريخ اپريل جي پھرين هوندي آهي....“
ڳالھہ جي مام عجيب هئي.... سمجهہ کي چڪريون اچي ويون هيون.... ڪٿان شروع ٿيا هئاسين ۽ ڪٿي پُڳا هئاسين.... ”پر سائين.... جنھن کي اوهان وچٿرو ٿا سڏيو، ان ۾ بہ ٿورو ٿورو ڪجهہ تہ هوندو آهي.... ڪٿي ڪوجهائپ... ڪٿي سونھن... ان کي ڪٿي رکنداسين..؟“ مون همٿ ڪئي، الاءِ ڪيئن عرض ڪري ڇڏيم.
”انھن وجودن ۾ وري عقل، اندر جي دري کولي، ديدار ڪرائيندو رهندو آهي.... پنھنجي عام وهنوار واري سونھن سان گڏ.... يا ڪوجهائپ سان گڏ.... هو عام وهنوار وارو عقل رکندا آهن بابا.... عقل جا گاڏا ڀري ناهن گهمندا.... نہ ئي پنھنجي عقل تي کين ڪا وڏائي يا ڪو زعم هوندو آهي.... پنھنجي حال ۾ ئي مست مگن هوندا آهن، انھيءَ ڪري ٻيا سندن ڏنگائين کان بچيل هوندا آهن.... سامھون وارو بچيل هجي تہ دراصل پنھنجي دل جي دنيا سلامت رهندي آهي محمود....“
”پر سائين.... وجود جي ٻاهرين سونھن يا ڪوجهائپ بہ ڪو ٺاهي تہ ڪونہ ٿو.... اها تہ ڌڻيءَ وٽان ملي ٿي.... پوءِ ان ۾ ماڻھوءَ جو ڪھڙو ڏوھہ آهي؟“ هڪڙي شاگرد سڏ ورايو.... سائينءَ مرڪي ڏنو.
”ماڻھوءَ جي اصل سونھن، سندس اندر ٿئي ٿي شھزادا.... جيڪي تو مون جھڙا گهٽ حيثيت وارا، ميرانجهڙا وجود هوندا آهن، يا وري ڪو پري پيڪر، ماھہ رخ هجي.... انھن ٻنھي جي ٻاهرئين رخ تي اندر جي آرسيءَ جو عڪس لازم هوندو ٿئي.... جي عزت ڪرڻ جي سوچ هجي، سامھون واري جو مانُ، پاڻ کان مٿانھون رکڻ کي اوليت ڏجي تہ چھري تي ڏيئا ٻري پوندا آهن.... پر جي خيال پٽڪي لاهڻ جو هجي تہ هنن تي، اونداهيءَ جو اچڻ تہ لازم هوندو آهي ٻچا.... ڳالھيون ٻئي خراب هونديون آهن.... نہ گهٽ ٿجي، نہ وڌ.... ڇاڪاڻ تہ گهٽ ٿيڻ بدلي وٺڻ واري پاسي کڻي ويندو آهي ۽ وڌ ٿيڻ وري اڪيلو ڪري ڇڏيندو آهي. ٻنھي صورتن ۾ ڀلي ڪير ڪيتري بہ انفراديت ڳولي، انت ۾ ٻئي اڪيلا نظر ايندا آهن.“
(ڇپيل: آچر 8 اپريل 2007ع)