اندر جو آواز (زندگي)
اسحاق سميجي، ڪجهہ ڏينھن اڳ ڇرڪ ڪڍي ڇڏيا.... خوبصورت شاعريءَ جو ذڪر هلندي، هن پنھنجي اندر کي ويڙهيل ڪجهہ سٽون، وقت جي ريپر ۾ ويڙهي، ڪجهہ اهڙي نموني پيش ڪيون جو ڪجهہ لمحن لاءِ لڳو تہ سڀ ڪجهہ پنڊ پھڻ ٿي ويو آهي. ذڪر ڪيائين پئي تہ لاهور ۾، ذوالفقار عليءَ وٽ ڪجهہ لمحا ترسندي، سندس هٿ هڪ ڪتاب اچي ويو هو، جنھن جو سرو هيو ’ڪوئي اندرون در کڙڪاوي‘ ڪمال ڪتاب ۾ ٻيو سڀ ڇا هيو، اهو تہ پنھنجيءَ جاءِ تي، پر ڪجهہ سٽون جيڪي کيس ازبر ٿي ويون هيون، سي هي هيون:
”چنگي ڀلي اودي واج پڇاڻان،
نان دي سمجهہ نہ آوي
مائَي نِي.... ڪوئي اندرون در کڙڪاوي....“
سادي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪجهہ هينئن بيھندو صاحبانِ فڪر.... ”سندس آواز کي ٺيڪ ٺاڪ سڃاڻان.... بس.... نالي جي.... نانءَ جي خبر نٿي پوي.... امان.... ڪير اندران در کڙڪائي پيو....“ لمحا سراپجي ويا هئا، معزز خواتين وحضرات.... انھن سٽن ۾ عجيب موھہ هيو ۽ آهي. اها ڪيڏي نہ ڪمال حقيقت آهي تہ اسين پنھنجي اندر جي عڪس کي نٿا سڃاڻي سگهون. دعائون الاهي ٿا ڪيون تہ هي بہ خبر پوي ٿي.... هوءَ بہ خبر پوي ٿي، پر جي حق ۽ سچ سان دل تي هٿ رکي ڏسون تہ خبر تہ ٽڪو بہ نٿي پوي.... هاڻي جيڪڏهن پنھنجي خبر ئي نہ ٿي پوي تہ سامھون واري کي سمجهڻ جي دعويٰ تہ بنھہ بيڪار آهي، سڄو وقت ايئن ئي پيا ٿا گذاريون....
اسان جي اندر ۾ هڪ ’ڳڙکي‘ هوندي آهي صاحبانِ زمانہ.... جنھن ۾ وقت جو اولڙو ديدار ڪرائيندو آهي.... وهيل، واپرايل لمحا، جن کي اسين ’ماضي‘ سڏيندا آهيون، ان دريءَ تي ٺڪ ٺڪ ڪندا رهندا آهن. اهو اسان جي هٿ وس ۾ هوندو آهي تہ ڪنھن مھل اهي ’ڪواڙ‘ اهي ’پٽ‘ کولي اسان ڪنھن لمحي کي جهٽي، ان کي ريفرنس طور، حوالي طور ڪتب آڻيون.... جيڪڏهن نہ ڪرڻ چاهيون تہ بہ وس وارا هوندا آهيون ۽ جيڪڏهن حجت ڪجهہ گهڻي محسوس نہ ٿئي تہ سچ تہ اهو هوندو آهي تہ اسين انھن لمحن جو ڪو حوالو چاهيندا ئي ڪونہ آهيون.... اسان جون محبتون، نفرتون، احسان، مرادون، نامراديون، ڪلور، زيادتيون، شڪر ادائيون ۽ ناشڪريون، ڇا ڇا نہ ان دريءَ جي پٺيان وقت جي ان ڪمري ۾ بند آهي، پر اسان انھن سڀني کي بند رکڻ ئي پسند ڪندا آهيون.... نتيجي طور اها ٺڪ ٺڪ، اها ’دستڪ‘ آهستي آهستي دم ٽوڙيندي آهي، ياد جو پس منظر ڌنڌلو ٿيندو ويندو آهي.... اسين، پنھنجو پاڻ کي، پنھنجي اصلي هيئت کي وساري ويندا آهيون.... اندر جي ايوان ۾، يادگيريءَ جي قدمن جي ڪابہ آهٽ اسان جو ڌيان نہ ڇڪي سگهندي آهي. اسان پنھنجي مڳيءَ ۽ سرمستيءَ ۾ ۽ ڪجهہ هستي جي زعم ۾، لتاڙڻ، چيڀاٽڻ ۽ دور جديد ۾ استعمال ٿيندڙ اصطلاح ’ڪُچلڻ‘ جا سڀ هنر ڄاڻي وڻندا آهيون.... تان جو وري ڪٿي وقت جو وهڪرو اها دري زوريءَ کولائيندو آهي.... ڄاڻ سڃاڻ جا مرحلا وري طئي ڪرڻا پوندا آهن.... پر تيستائين الاهي دير ٿي ويندي آهي.... ۽ اهو ئي اهم سبب آهي عزيزانِ من.... جو اسان وٽ ’پنھنجو پاڻ‘ تمام گهٽ سلامت رهندو آهي.... جن وٽ رهيو ۽ جن پاڻ سڃاتو، سي تہ ’ڪمال‘ ٿي ويا سائين...
اشفاق احمد صاحب... زاويه ۾ فرمائين ٿا، ”هڪ دفعي، ٽيليويزن تي، جيڪو منھنجو باس هيو آغا بشير صاحب، تنھن مون کي گهرائي چيو تہ اسان وٽ جيڪو ڳائڻن جو شعبو آهي، اهو ڏاڍو ڪمزور آهي.... ڪو خاص ڳائڻ وارو ڪونھي.... بشير صاحب مون کي حڪم ڏنو تہ وڃي ڳائڻين جي گهرن تي انھن جا انٽرويو ڪيان.... جانچي پسند ڪيان ۽ پروگرام رڪارڊ ڪرايان.... هاڻي موسيقيءَ بابت منھنجي ڄاڻ بہ ڪا خاص ڪونہ هئي، پر اهو صاحب جو حڪم هو.... مون کانئس پڇيو، ”سائين، ان مقصد لاءِ ڪٿي وڃڻو پوندو....؟“ هنن چيو اسان جي لاهور جي علائقي ۾ هڪڙو ”شاهي محلو“ آهي.... توهان کي اتي وڃڻو پوندو....“ سندس اها ڳالھہ ٻڌي مان تہ ڏڪي ويس. هنن گڏوگڏ چيو، ”يونس ڪلارڪ توهان ساڻ ويندو.... هيءُ هنن جون ايڊريسون نوٽ ڪندو....“ مان شام جو گهر آيس. ليٽيَس، سُتس، پر طبيعت تي هڪڙو بار اچي ويو هو. انسان تي الاءِ ڪيترن قسمن جو وزن هوندو آهي.... اسان مٿان سڀ کان وڏو وزن ’تڪبر‘ جو هوندو آهي ۽ اسان اهو ڄاڻڻ کان سواءِ تہ ﷲ جي ويجهو وڏو ڪير آهي ۽ ڪير گهٽ آهي، پاڻ ئي فيصلا ڪندا رهندا آهيون.... مان بہ طبيعت تي اهو وزن کنيو، اهڙا ئي فيصلا ڪري رهيو هئس. ٻئي ڏينھن مان حڪم پٽاندڙ ’شاهي محلي‘ ويس. اسان جو ڪلارڪ بہ گڏ هيو. مون ان بدنام جاءِ تي وڃڻ لاءِ وڏي همٿ ۽ ڪوشش ڪئي هئي تہ جيڪڏهن ماڻھن مون کي اتي ڏٺو تہ ڇا سوچيندا تہ، ’هي صاحب هتي ڪٿي پيو گهمي...!‘
خواتين و حضرات، اها جيڪا ڪوڙي سچي عزت هوندي آهي نہ، مون اها بہ ٽپي ۽ هڪ گهر ۾ داخل ٿيس. انھن ماڻھن کي جڏهن اها خبر پئي تہ اسان ٽيليويزن تان آيا آهيون تہ هنن وڏي ادب ۽ بي انتھا محبت سان اسان جو آڌرڀاءُ ڪيو ۽ راڳداريءَ جي بابت کين جيڪو بہ علم هيو، سو اسان کي ڏيندا رهيا.... اسين بہ نوٽ ڪندا رهياسين ۽ سچ پچ بہ مون لاءِ اهو عجيب تجربو هو.
خواتين و حضرات، جڏهن اسين اتي هڪ گهر ۾ وياسين تہ اتان جي ڏيڍي بلڪل خالي هئي. هاڻي ان ڏيڍيءَ مان لنگهي هڪڙي ڏاڪڻ چڙهي مٿي وڃڻو هيو.... جڏهن مان ان ڏيڍيءَ ۾ ويس تہ مون هڪڙي عجيب وغريب شيءِ ڏٺي تہ ڇت ۾، پراڻي نموني جو هڪڙو خوبصورت غاليچو لڳل آهي. زمين تي وڇايل غاليچا تہ ڏٺل هئا، ڇت تي لڳل اهڙو غاليچو عجيب هو.... ڪجهہ پراڻو ٿي چڪو هو، رنگ جهيڻا ٿي ويا هئس، پر تَھہ ڪافي ٿلھو هئس. مان اتي ئي بيھي حيرانيءَ سان اهو غاليچو ڏسڻ لڳس ۽ سوچيم تہ اهو يقينًا ’سجاوٽ‘ لاءِ آهي، پر ڳالھہ اها هئي تہ اهڙي نموني جي ڊيڪوريشن يا سجاوٽ، نہ مون ڪڏهن ڪٿي ڏٺي هئي نہ پڙهي هئي. ايتري ۾ هڪڙو صاحب ڏاڪا لھي ڏيڍيءَ ۾ آيو ۽ اسان کان اچڻ جو سبب پڇيائين.... سبب ڄاڻي، اسان کي مٿي وٺي ويو. سندس نالو عباس هو. مٿي هڪ خاتون اسان کي ملي.... مون پھچڻ سان پڇيو، ”هيٺ ڏيڍيءَ جي ڇِت تي ايڏو خوبصورت غاليچو لڳل آهي.... مون کي سمجهہ ۾ نٿو اچي تہ آرائش جو اهو ڪھڙو انداز آهي؟“ هن چيو، ”اهو غاليچو ناهي. اهي ابابيلن جا آکيرا آهن، جيڪي هو ڇت سان چنبڙائي ٺاهيندا آهن.... ڪنھن زماني ۾ اسان جو هي گهر ابابيلن جو ڳڙھہ هوندو هيو ۽ الاءِ ڪيترا ابابيل هتي رهندا هئا.... هاڻي تہ اهو ويران ٿي ويو آهي، کنڊر ٿي ويو آهي.... هاڻي ابابيل جو هتي نٿا رهن....“
هاڻي مون کان تہ سڀ ڪجهہ ڄڻ وسري ويو هو خواتين و حضرات تہ مان هتي آيو ڇو هئس.... مون خاتون کان پڇيو، ”اهي آيا ڇو هئا ۽ ويا ڇو هليا؟“ مائيءَ چيو، ”ادا، ابابيل سدائين اتي آکيرو ٺاهيندا آهن، جتي سچو سُر ۽ سٺو آواز هجي.... جتي سٺو سُر نہ هجي، اتي انھن جا آکيرا ڪونہ ٺھندا آهن.... توهان ڏٺو هوندو تہ جنھن مسجد جو موذن سريلو هجي ۽ جتي قرائت منظر ٻڌي ڇڏي، اتي ابابيل گهر ٺاهيندا آهن....“
ان خاتون مون کي وڌيڪ چيو، ”توهان ڏٺو هوندو تہ بادشاهي مسجد ۾ ابابيلن جا الاهي آکيرا آهن.... ايئن گرجا گهرن ۾ جتي سريلو آرگن وڄندو آهي. اتي انھن جا گهر هوندا آهن يا وري جنھن گهر ۾ سر هجي. اتي اچي رهندا آهن.... منھنجي گهر ۾ منھنجيون ئي ماسيون رهنديون هيون، جن جھڙو سريلو وجود، پاڪستان تہ ڇا سڄي برصغير ۾ ڪٿي ڪونہ هو.... ٽئي ڄڻيون ’شڌ راڳ‘ ڄاڻنديون هيون ۽ منھنجي هڪڙي ماسي سھرا ’ڌوتڪ راڳ‘ بہ ڳائيندي هئي.... ٻي ماسي سرتاج، اتر جي راڳن جي ماهر هئي. اهي ٽئي ڄڻيون جڏهن رياض ڪنديون هيون تہ اسان جي گهر جي چوڌاري ابابيل لامارا ڏيندا هئا. جڏهن هنن جو رياض وڌيو تہ ابابيلن ڀتين تي ويھڻ شروع ڪيو ۽ آکيرا ٺاهڻ شروع ڪيا. جيستائين ٽئي ڄڻيون حيات هيون تہ اهي آکيرا آباد رهيا ۽ جڏهن هن گهر مان سُر نڪري ويو تہ اهي گهر بہ ويران ٿي ويا.“
مون کي اهو سڀ ٻڌي حيراني بہ ٿي ۽ ڏک بہ ۽ اهو سڀ سمجهہ ۾ بہ نہ پئي آيو تہ ايئن ٿيندو ڪيئن هوندو.... ان مائيءَ، جنھن جو نالو خورشيد هو، وڌيڪ ٻڌايو، ”هي عباس، منھنجو گهر وارو آهي.... مون کي ٻہ ڌيون آهن، ٻئي نرسون آهن.... اسين خوش خير گذارون پيا.... جيتوڻيڪ هي گهر، هن علائقي ۾ آهي، پر ڇاڪاڻ تہ اسان جي وڏڙن جي نشاني آهي، تنھن ڪري اسين ان کي ڇڏي نٿا سگهون.... مٿان وري اسان ۾ اها طاقت بہ ناهي جو ٻيو ڪو گهر وٺي سگهون.... تنھن ڪري اسين رهون تہ هتي ٿا، پر اهو پيشو اسان جو ناهي....“ هن وڌيڪ ٻڌايو، ”هاڻي اسان جي ’دوڇٽيءَ‘ ۾ ابابيلن هڪڙو گهر ٺاهيو آهي ۽ اسان کي ان ڳالھہ جي خوشي آهي تہ هلو ڀلا.... ٻہ ابابيل آيا تہ سھي، انھن جي من ڪا برڪت ٿئي.... هاڻي انھن اتي بيدا ڏنا.... وري ٻچا نڪتا.... هڪ ڀيرو شاهي مسجد جي گنبذ پٺيان کان هڪ خوفناڪ ڪاري واچ آئي.... ايڏو ڪارو طوفان هيو جو ڄڻ سڀ ڪجهہ لڏي ويو. ان ۾ ابابيلن جو آکيرو بہ هيٺ ڪري پيو. رات جي اوندھہ هئي ۽ مٿان ابابيل بہ ڪونہ هئا.... انھن جا جيڪي ٻچا هئا، سي بہ هيٺ ڪِري پيا. هاڻي اهي مون هٿن ۾ کڻي، هڪ خالي دٻي ۾ رکي ڇڏيا ۽ انھن جي اوسي پاسي ٿوري ڪپھہ بہ رکي تہ جيئن صبح جو هنن جا مائٽ اچن تہ اچي ٻچن کي سنڀالين.... هاڻي اتي منھنجي مڙس مون کي ٻڌايو تہ هن قصن ڪھاڻين ۾ پڙهيو آهي تہ جيڪڏهن ٻچڙي کي آدم بُو لڳي وڃي، مطلب ماڻھوءَ جو ڪو هٿ ڇھي وڃي ۽ مائٽن کي اهو اندازو ٿي وڃي تہ اهي ٺونگا هڻي پاڻ پنھنجي ٻچن کي ماري ڇڏيندا آهن.... منھنجي مڙس اهو بہ چيو تہ، ”زال.... اهي هٿ تہ عام ماڻھن جا هوندا آهن، سٺن ماڻھن جا هوندا آهن. انھن کي ئي جيڪڏهن هو نٿا سھن تہ اسان تہ ناپاڪ ماڻھو آهيون، اسان جا هٿ ڇا.... اسان جو تہ سڄو وجود ناپاڪيءَ سان ڀريل آهي.... مون کي تہ ڊپ آهي تہ هاڻي تہ ٻچن جا مائٽ کين بلڪل بہ جيئڻ ڪونہ ڏيندا.“ چوڻ لڳي، ”هاڻي جھڙي بہ عبادت اسان کي آئي پئي نہ، اها مون ۽ منھنجي مڙس شروع ڪئي. اڃا اسان جون ڌيئرون ننڍيون هيون. اسان ﷲ سائينءَ کان اها ئي دعا گهرندا رهياسين تہ پروردگار.... انھن جانورن کي اها خبر نہ پوي تہ اسان ڪھڙا ماڻھو آهيون ۽ ڪيترا نہ ناپاڪ ماڻھو آهيون....“
وڌيڪ چوڻ لڳي، ”صبح ٿيو تہ انھن ٻچن جا مائٽ ابابيل بہ آيا. هنن پنھنجون چھنبون چوڳي سان ڀريل رکيون هيون ۽ اچڻ سان ئي هو پنھنجن ٻچن تان گهور وڃڻ لڳا. اسان سڀ ڏاڍا خوش ٿياسين سائين تہ پروردگار جي مھرباني، جو هن اسان جي دعا قبول ڪئي.... اسان جھڙن جو عرض اگهايو....“
ﷲ اڪبر.... اهو اٿوَ عزيزانِ جھان اندر جو آواز.... جيڪو ٻڌڻ ۾ تہ ايندو آهي، پر سڃاڻڻ لاءِ اسين ڪوشش ئي نہ ڪندا آهيون.... پنھنجيءَ ذات کي تھہ در تھہ لڪائي اسين ان آواز کي ڏاڍو ڀرپور کڻي ويندا آهيون. پنھنجي نيڪيءَ ۽ پارسائيءَ جي زعم ۾، پنھنجي ناپاڪي وساري ويھندا آهيون. اسحاق جي اُچار ۽ اشفاق صاحب جي لکت، سيني ۾ ڏار وجهي ڇڏيا آهن.... هن بابرڪت مھيني ۾ ٻنھي جي نيتن جي نيڪيءَ جي دعا لاءِ عرض ڪندي اهو بہ عرض ڪرڻو آهي تہ اچو تہ سوچيون ٿا، آواز جو نانءُ سمجهہ ۾ اچي ٿو؟ هلو ڀلان نانءُ کڻي نہ بہ اچي، ڪو آواز اچي ٿو يا هاڻي اندر بہ کڙڪڻ بند ٿي ويو آهي....!
(ڇپيل: آچر 23 سيپٽمبر 2007ع)