هڻين ٿو دِيدَ سان ڌاڙا (سائين)
اکيون هي رب رکيون آهن، ترارن کان تکيون آهن
ڪھڻ ڪنھن کان سکيون آهن، عجب اسرار اَي جاني
اکيون ڪُنڍيون ڀِرُون جاڙا، راڄ ڪن سڀ ڪنھن طرف سارا
هڻين ٿو ديدَ سان ڌاڙا، ڪرين ڦُر مار اي جاني
نھاري ناز مان هر هر، جهڪو ٿيو چنڊ جو جوهر
’پياسيءَ‘ کي ڪيو آخر، برھہ بيمار اي جاني
ڪنڍيون ڪاريون ڪڪوريل، ڪن ڪھڻ جي ڪار اي جاني...
سڀئي آواز جي ’سوز‘ ۾ وٺجي ويا هئا، ماحول عجيب تر ٿي ويو هو.
”محبت جي مام تہ هونئن ئي عجيب هوندي آهي، ان جو سبق، هر ڪنھن لاءِ عجب اسرار کڻي ايندو آهي ٻچا...“ جهونگار مڪمل ڪرڻ کان پوءِ هنن هڪدم ڳالھہ شروع ڪئي... ”جذبو ساڳيو هوندو آهي... ان جي پٽاڙ مختلف هوندي آهي بابلا...“ جملا ننڍڙا ننڍڙا هئا، قطرو قطرو گڏ ٿي رهيو هو، ڪو آبشار جنم وٺڻ وارو هو. اسين سڀ درس لاءِ ڪٺا ٿيا هئاسين. اڄ ڪلاس جو وارو هو، موضوع جي چونڊ هر واري پاڻ ڪندا آهن، هن واري تونئريءَ تي ويھندي ئي هنن هڪدم چئي ڇڏيو هيو، ”موضوع جي چونڊ پاڻ ڪيو... وڌيڪ عرض ڪرڻ منھنجو ڪم آهي.“
ڪنھن کي بہ سمجهہ ۾ نہ آيو هو تہ ڪھڙي موضوع جي چونڊ ڪجي... مرڪ سندن مک تي وسيع ٿي وئي هئي. ”منجهي پيا آهيون نہ سڀئي؟ ائين ئي ٿيندو آهي ٻچا... چونڊ ڪرڻ جي اجازت ملي تہ چونڊڻ ڏکيو ٿي پوندو آهي... اسين تہ سدائين ’هَٻَڙ ڌَٻَڙ‘ ۾ هوندا آهيون، جيڪو هٿ اچي وڃي، سَٽَ ڏئي جهلي وٺندا آهيون... چونڊڻ لاءِ چئجي تہ اسان جي واڇ ڦري ويندي آهي... حياتي امتحان بڻجي ويندي آهي... مونجهہ ماٺ کي جنم ڏيندي آهي.“
”سڀ ڪنھن سان ائين ٿيندو آهي سائين؟“ ڪنھن ڪنڊ مان سوال اڀريو... پاڻ ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيائون... ”نہ... سڀ ڪنھن سان نہ ٿيندو آهي، جن جي دل جي دنيا آباد هجي، انھن لاءِ ڪجهہ بہ چونڊڻ ڏکيو ناهي هوندو... پنھنجي ڪلھن تي کڻي هلندڙ بارن وارو وجود، چونڊ جو سليقو گهٽ ڄاڻندو آهي شھزادا... هاڻي اهو بہ ڏاڍو عجيب آهي تہ دنيا ۾ تمام گهڻو سيڪڙو انھن ماڻھن جو هوندو آهي، جن جا ڪلھا ڀريل هوندا آهن، دليون خالي هونديون آهن يا ٿي وينديون آهن. ڪنھن کي پنھنجي دل ۾ رهائڻ کين ايندو ناهي يا وري ترسڻ واري کي گهٽ ٻوسٽ ٿيندي آهي ۽ اهو اتان ’کسڪڻ‘ ۾ ئي عافيت ڀائيندو آهي. صورتحال ڪھڙي بہ هجي. دل خالي ٿي ويندي آهي، خالي دل ’چوائس‘ جي هنر کان آجي هوندي آهي.“
”اهو ڪيئن ٿيندو هوندو سائين.“ ڪنھن ڀڻڪيو، ”جي دل خالي هجي تہ ان کي آباد ڪرڻ لاءِ تہ چونڊ جو عمل وڌيڪ تيز ٿيڻ گهرجي.“
”ايوان بالا يا ايوانِ زيرين جي چونڊ ٿو ڪرائين ڇا ڀُوڪ؟ پنھنجي دماغ کي اليڪشن ڪميشن جو هيڊ ڪوارٽر ٿو سمجهي ڇا؟ پنھنجي محبوب کي بہ ڪو چونڊيل عيوضي بڻائي ڪٿي ڪو بل پاس ڪرائيندي يا ڪا مراعت وٺندي ڇا؟“ هاڻي سندن آواز بلند ٿي رهيو هو. ”اهو ڪڏهن بہ نہ وساريندا ڪيو تہ جن جي چونڊ نہ ڪري سگهبي آهي، انھن لاءِ مراعتون وڌيڪ هونديون آهن، پنھنجي سائينءَ جي لاءِ، جيڪو اوهان جي دل جو حاڪم بنا ڪنھن اليڪشن لڙڻ جي ٿي ٿو وڃي، اوهان جي وجود جا سڀ دروازا کليل هوندا آهن، جنھن سان محبت ٿي ويندي آهي ۽ پوءِ ڪئي ويندي آهي. اهو ڪنھن ’مدِمقابل‘ کي هارائي ناهي ايندو، اهي سڀ جيڪي محبوبن جي بہ چونڊ ڪن ٿا، دنيا جا احمق ترين ’ڇسا‘ وجود آهن...“ سڀ ماٺ ۾ ٻڏل هيا، نہ چونڊيندي بہ عجيب موضوع چونڊجي ويو هو. ”دنيا ۾ جيئن ست رنگ هوندا آهن ٻچا... ائين ئي موضوع بہ ڪل ٻہ هوندا آهن... هڪڙو محبت ٻي نفرت... ٽيون ڪو بہ موضوع ناهي هوندو... هاڻي اهو جيڪو سڄو جھان اوهان ڏسو ٿا نہ، اهو دراصل انھن ٻنھي موضوعن جي ’اپٽار‘ آهي... بلڪل ائين جيئن هيلتائين تقريبن ارڙنھن سئو رنگن جا شيڊز ٺھي چڪا آهن... جيتوڻيڪ بنيادي رنگ اهي ئي ٽي آهن ۽ انڊلٺ ۾ بہ اٺون رنگ اڃا نظر ناهي آيو، چارئي پاسا نھاريو يا محبت نظر ايندوَ يا نفرت... ٽيون ڪجهہ بہ ناهي... دنيا جون سڀ واڌو صفتون محبت جي ونڊ وکير آهن... ۽ ڪاٽو رنگ، سڀ نفرتن جا رنگ آهن.“
”۽ اهي ٻئي ڪٿي گڏجندا آهن سائين؟“ سوال اٿيو.
پاڻ هڪدم وراڻيائون، ”بلڪل... بلڪل ملندا آهن شھزادا... پنھنجي پيشي سان محبت ڪندڙ سائنسدان ئي تہ نفرتن جي قابل ايٽم بم جو فارمولو بڻايو هو... پنھنجي علم سان شديد ترين چاھہ تہ سقراط کي ’هيملوڪ‘ جو پيالو پياريو هو... هڪڙي جذبي جي انتھا جي شدت، ٻين کي جنم ڏيندي آهي... اهو ڪڏهن وسارڻ نہ گهرجي.“
ڳالھہ الاءِ ڪٿان کان شروع ٿي هئي ۽ سندس ’رخ‘ الاءِ ڪھڙي طرف ٿي رهيو هيو... موضوع جي چونڊ کان وٺي جذبي جي شدت وارو اهو سفر، ذهن کي الاءِ ڪھڙن منظرن کان واقف ڪري رهيو هيو... ”جتي بہ چونڊ ڪرڻ جو موقعو مليوَ... نہ تہ پڪ سمجهجو تہ اوهان جي حواسن کي ٽيسٽ ڪيو پيو ٿو وڃي... سامھون وارو، اوهان جي شعور جي تھن کان واقف آهي... اوهان جي ذات جو کيس ڀرپور ’ادراڪ‘ آهي ۽ ڪٿي ڪٿي کيس اهو بہ احساس آهي تہ هو ان فن کان واقف آهي تہ اوهان ڇا چونڊيندئو.“
”تہ پوءِ اهو موقعو ملڻ ڇاهي سائين؟“ ڪنھن ڳالھہ اڌ ۾ ڪٽي.
پاڻ مرڪي ڏنائون، ”اهو تہ احسان ڪرڻ آهي ٻچا... اهو ٿورو ٿَڦڻ آهي تہ ڏس، ساھہ کڻڻ جي جاءِ عنايت ٿئي پئي... وري اتي هڪڙو اهم نقطو ٻيو بہ آهي تہ جتي بہ چونڊ ڪرڻي هوندي آهي، اتي حدف ڳڻيل هوندا آهن... توهان ڀلي کين لاتعداد چئو، پر دراصل لاتعداد بہ هڪڙو تعداد هوندو آهي... ماسواءِ مٺڙي مالڪ جي نعمتن ۽ ڪرمن جي... باقي سڀ ڪجهہ ڳڻيل آهي.“ سڀئي پنھنجي پنھنجي حواسن جون ڳڙکيون کوليو، سمجهہ جي جھان ۾ مدغم هئا، ذرو ذرو واضح ٿي رهيو هو... شيون چِٽيون پئي ٿيون. ”سڀ کان ڀلي چونڊ اهو ڪري سگهندو آهي شھزادا، جيڪو ماٺ جو فن ڄاڻندو هجي... گهڻي بَڙ بَڙ ذائقي کي ڪسارو ڪري ڇڏيندي آهي، ماٺ جي جھان ۾ سوچ جا دروازا کلي پوندا آهن، منظر واضح ٿي ويندا آهن... گهٽ ۾ گهٽ فيصلا تہ اهڙا ٿي ويندا آهن جو ايندڙ ڏينھن ۾ انھن جي ناڪاميءَ جو ڀئو گهٽ ٿيندو آهي.“
”سائين..!“ همٿون ميڙي عرض ڪيم، ”جڏهن ڪير بہ بنا ڪنھن ڄاڻ جي، بنا چونڊَ جي اچي قبضو ڪري ۽ پنھنجو وجود وڃائجي وڃي تہ ان کي ڇا چئبو؟“
”اهو لاعلميءَ جو علم آهي راڻا...“ هنن کلي ڏنو، ”محبت ۽ نفرت جي جذبن ۾ ۽ انھن سان لاڳاپيل مڙني هنرن ۾ اهو وڏي ۾ وڏو فرق هوندو ٿئي تہ محبت لاعلميءَ ۽ اڻ ڄاڻائيءَ جو کيل هوندو آهي ۽ نفرت ڄاڻي واڻي دروازو کوليندي آهي... ڪنھن جي بہ ڪنھن بہ عمل جي وڻڻ جو سبب اوهان کي معلوم ٿي بہ سگهي ٿو ۽ نہ بہ... پر نہ وڻڻ وارن سڀني عملن جي ڄاڻ اوهان کي شروع کان ئي هوندي آهي... اهو اهم ترين نقطو ٿئي، جنھن جي ڪري نفرتن جي اظھار ۾ هٻڪ گهٽ ٿيندي آهي ۽ محبتن جو اظھار ڪرڻ ۾ صديون لڳي وينديون آهن... ڪڏهن ڪڏهن تہ الاءِ ڪيترا وجود، الاءِ ڪيتري محبت سيني ۾ سانڍي بنا اظھار جي اکيون ٻوٽي روانا بہ ٿي ويندا آهن... نفرت جي اظھار ۾ همٿ ناهي کپندي... بلڪہ اهو تہ ڪڏهن ڪڏهن خود بخود ٿي ويندو آهي... محبتن جي رڳو هڪ ديدَ لاءِ بہ ڪٿي ڪٿي تہ ساھہ پيو نڪرندو آهي...“
”اڃا تائين بہ سائين...“ ڪنھن نيازمند عرض ڪيو.
سائينءَ جو لھجو وڌيڪ نرم ٿي ويو، ”پاڻيءَ رنگ مٽايو آهي پر ذائقو تہ اهو ئي اٿس نہ... بي ذائقو... مٺي کي مٺو ۽ ڪڙي کي اڃا تائين ڪڙو ئي سڏيون ٿا نہ پُٽ... جديد کڻي ڪيترا بہ ٿيا هجون، شين جا پيراميٽرز تہ ڪو نہ مٽيا آهن نہ...“ ڳالھہ سمجهہ ۾ اچي وئي هئي... الاءِ ڪيتريون هوائون هلڻ شروع ٿي ويون هيون... لڳو پئي تہ موسمون مٽجي رهيون آهن... ”شايد هندي فلم ٿئي بازار... راڻا... ان ۾ مجروح صاحب آهن يا شڪيل صاحب... انھن سِٽون سرجيون ٿئي... ذرا سن لو هم، اپنَي پيار ڪا افسانہ ڪهتَي هَين... همين يہ دنيا والَي، آپ کا ديوانا ڪھتَي هين... ان ۾ هڪ غضبناڪ سٽ ٿئي... چئي ٿو... اِڌر ڀي ديک ڪه صاحب ذرا سا مُسڪرا دينا... تمھاري اڪ نظر ڪا ڪام هَي پاگل بنا دينا... هاڻي اتي کيل ختم ٿئي... اها هڪڙي نگاھہ جيڪا چريو ٺاهي سگهي ٿي... ڇا نٿي ڪري سگهي...!؟ جَي پئجي وئي تہ معنيٰ هڙ وئي نہ سھڻا... بچيَوَ ڇا؟... پر اتي، اهو بہ ضرور سمجهجان تہ ان نگاھہ ۾ گرمي ۽ اثر تڏهن ئي پئجي سگهي ٿو، جڏهن توکي ان جي سمجهہ هجي. ديوانہ ۽ فرزانہ ان ڪري ئي تہ مشھور هوندا آهن، جو هڪڙا سمجهي پوءِ وڃائي ويھندا آهن ۽ ٻيا وڃائي پوءِ سمجهندا آهن... ڦُرڻ وارو بہ تڏهن ڦُريندو جڏهن اوهان وٽ بہ ڪجهہ هوندو نہ... سَکڻن کي ڇا ڪندو... ۽ اهم ڳالھہ اها بہ آهي تہ جي هُن نظر ۾ سڀ ڪجهہ آهي تہ نظر توهان جي بہ ڪا گهٽ ناهي... جَي گهٽ هُجي تہ اهو درجو سمجهي ئي نہ سگهي... باقي رهيو چونڊ جو سوال... تہ پاڻ کي ڦُرائڻ جي چونڊ اوهان پاڻ ئي ڪندا آهيو، نظرون چريو ڪندڙ تہ هونديون آهن مٺا، پر هرڪو تہ چريو ناهي ٿيندو... نہ هر ڪنھن کي ڦُرڻ ايندو آهي ۽ نہ هر ڪو ڦُرجندو آهي...“
(ڇپيل: آچر 7 مارچ 2010ع)