شڪ جو فائدو (زندگي)
گاڏي اڳتي وڌائيم تہ پويان ڄڻ ٻوڏ اچي وئي. ڌڙا ڌڙ سڀ اوور ٽيڪ ڪرڻ لڳا...۽ انھن ئي ماڻھن ۾ هڪ عجيب منظر پلئہ پيو...ڪافي دير کان منھنجي پويان بيٺل گاڏيءَ واري ڏند ڪرٽيا پئي...جنھن مھل مون کي اوور ٽيڪ ڪيائين تہ ڏند ڇڪي، ڪجهہ بڙ بڙ ڪندي، پنجن آنڱري جو اشارو ڪندو ويو. اهو سڄو سين بلڪل واضح هو...۽ مٿان قيامت اها بہ هئي جو هن جنھن تڪڙ ۾ اهو سڀ ڪجهہ ڪيو هو، اها تڪڙ شايد کيس اهو سمجهائي نہ سگهي هئي تہ هو ۽ مان هڪٻئي جا واقف آهيون...جنھن هُنر سان مان لاڳاپيل آهيان، اهو ڌنڌو هو بہ ڪري ٿو...علم جي جھان جا ٻئي سودائي آهيون...علم جو وکر ورهايون ٿا...ٻئي ’ماستر‘ آهيون...
خواب نگر ۾، معزز خواتين و حضرات، اسان جو مطلب ڪا مونجهہ يا ڪو ڌنڌلو عڪس چٽڻ ناهي...توهان روز سياست، ڊپريشن، ڪاروڪاري، ڦرلٽ ۽ ٻين انيڪ ’هڪجھڙن‘ موضوعن تي ڪمال خبرون پڙهيون ٿا...صاحبانِ نڪتہ نواز اوهان کي ايڊيٽوريل جي هن صفحي تي الاءِ ڪيترن حوالن سان گهڻو ڪجهہ سمجهائين ٿا...اتي پنھنجي هن دڪان تي هڪ سوداگر کي بہ ڪجهہ وڪڻڻ جي خواهش ٿئي ٿي...ڪجهہ ٽول، ڪجهہ کيڏوڻا، هتي بہ پٿاريل آهن... وقت جي راند ۾ هارائڻ يا کٽڻ نصيب جي بازي هوندو آهي پر بھرحال، ان بازيءَ ۾ تياريءَ لاءِ تہ ڪوشش ڪري سگهجي ٿي. زمانو جديد کان جديد تر ٿيندو ٿو وڃي پر بھرحال ماڻھو تہ سيني ۾ اها ئي دل سانڍي ٿو، اکين ۾ ساڳيا ئي خواب وراڪا ڏين ٿا...الاءِ ڇو ايندڙ زماني کان، ويل وقت، ڪجهہ وڌيڪ ويجهو لڳي ٿو...اهي قدر، اهي سوچون، اهي خيال، جنھن تي اسان جا وڏا فخر ڪندا هئا، سنھين چادر پويان، منھن مونن ۾ ڏئي سڏڪندا رهن ٿا...سڏڪن ٿا تہ من ڪير پرچائي سگهي...
انھن سڏڪندڙ سوچن ۾ اهو عمل بہ شامل هو، جيڪو مون سان ٿي چڪو هو...الاءِ ڪيترا خيال هڪ دفعو وري ڪر کڻي اڀري آيا... اهو سڀ جيڪو اسان ٻين ملڪن ۾ وڏي ترتيب سان ڪيون ٿا، ان سڄي عمل جو ڪو ’چوٿائي حصو‘ بہ اسان کان هتي نٿو ٿئي... مٿان وري پنھنجن عملن جي ’رونگ‘ ڪڍڻ بہ اسان ڄڻ پنھنجو فرض سمجهون ٿا... هلو ڀلا... جيڪڏهن مون دير ڪئي هئي تہ ان جي معاوضي ۾ اها ’بڙ بڙ‘ ڪافي نہ هئي ڇا، جو آڱرين جو اشارو بہ ڪيو ويو ۽ سو بہ هڪڙي استاد وٽان... ڇا قانون جي ڪجهہ لمحن لاءِ پاسداري بہ اسان کي ايتري ’بڇڙي‘ لڳي ٿي؟... ڇا اهو اسڪالر... جيڪو ٻاهران هڪ وڏي ڊگري وٺي آيو هو، ٻاهر بہ ڪنھن انگريز کي ائين ئي نوازي آيو هو؟... مڃان ٿو تہ مون سان شناسائيءَ جي جهلڪ رکندي ئي هن ايڪسيليٽر تي زور ڏنو هو پر جيڪي ڪجهہ ٿيڻو هو، سو تہ ٿي چڪو هو... بظاهر هڪ ننڍڙو واقعو، اسان جي ’پت‘ وائکي ڪري ويو هو.
‘زاويہ‘ ۾ اشفاق احمد صاحب ڪجهہ هيئن فرمائين ٿا... ”جنھن زماني ۾ مان روم يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچرر هئس ۽ سڀني کان ڄمار ۾ ننڍو هئس تہ هڪ دفعي يونيورسٽيءَ ۾ موڪلون هيون... گرمين جو زمانو هو... ٻنپھرن جو مون کي ريڊيو اسٽيشن تي اردو براڊ ڪاسٽنگ ڪرڻي هوندي هئي... جنھن مھل موٽندو هئم تہ سڀ ان مھل آرامي هوندا هئا...ٻنپھرن جو آرام اتي هڪڙو معمول هيو...چئين بجي تائين سڀ سمھندا هئا... ۽ روم جا رستا خالي هوندا هئا ۽ مٿان وري ڪارپوريشن اهو انتظام ڪندي هئي تہ اتي حوض لڳل هوندا هئا...ان وقت روڊ ڌوپجندا هئا ۽ شام تائين ماحول ۾ ٿڌڪار اچي ويندي هئي...صفائي الڳ ٿي ويندي هئي...سو هنن رستا ڌوتا پئي...ڪا ايڪڙ ٻيڪڙ گاڏي رستي تي آئي پئي...مان پنھنجي گاڏيءَ ۾ ويس پئي...هاڻي ڏسو نہ...هر ماڻھو سان گڏ سندس ’ديسي مزاج’ تہ هوندو ئي آهي نہ...پوءِ هو کڻي دنيا ۾ ڪٿي بہ هليو وڃي...سو گاڏي هلائيندي مون ڏٺو تہ ’گول چڪرو‘ اچي ويو آهي ۽ مون کي مٿان ڦري اچڻو پوندو...هاڻي سوچيم تہ جي ايڏو چڪر ڪاٽيم تہ مزو ڪو نہ ايندو...وچان ٿو هلان...هن مھل، ٻن پھرن جو ڪير ڏسندو...مان جو رستي کي غلط نموني ڪراس ڪندي وچان لنگهنديم تہ ڏٺم تہ اتي هڪڙو سپاهي بيٺو هو. هن مون ڏي نھاريو ۽ ڄڻ ڪا پرواھہ ئي ڪو نہ ڪيائين... ٺيڪ آهي، وڃي پيو تہ ٿو وڃڻ ڏينس... هاڻي مون کي ياد اچي ٿو تہ پنھنجي ڪاميابيءَ تي جو مون رستي جو قانون ٽوڙيو هو، مون خوشي ملھائڻ لاءِ هن ڏانھن مرڪ جو گل اڇلايو...جڏهن هن اهو ڏٺو تہ هن همراھہ منھنجي اها ’عزت’ ڪئي آهي تہ هن سيٽي وڄائي مون کي روڪي ڇڏيو... هاڻي انھن ملڪن ۾ سيٽي وڄائڻ معنيٰ موت... بيھڻ لازمي ٿي ويو. هو ويجهو آيو پھرين سليوٽ ڪيائين... هاڻي مان اندر مان ڏسان پيو... شيشو هيٺ ڪيم تہ چيائين، ”اوهان جو لائسنس؟“ مون چيو، ”مون کي اوهان جي زبان نہ ٿي اچي“...
هن چيو ”سٺي تہ ڳالھائين ٿو...لائسنس اورتي ڪر...“
مون چيو ”فرض ڪيو ڪنھن وٽ پنھنجو لائسنس نہ هجي تہ هو ڇا ڪري؟...“ تہ هن چيو تہ ”ڪا ڳالھہ ڪانھي...مان اوهان جو چالان ٿو ڪري ڇڏيان...پرچو ڦاڙيان ٿو...اوهان ڏنڊ جمع ڪرائي ڇڏيو... مون تہ ائين ئي لائسنس گهريو پئي...“
مون چيو، ”مون کان غلطي ٿي وئي...“ هن چيو ”ٿي وئي هئي تہ هليا وڃو ها...“ هاڻي هن مون کان بنا ڪجهہ پڇڻ آکڻ جي ڪاپي ڪڍي پرچو ڦاڙيو ۽ چالان ڪري ڇڏيائين...چالان بہ سخت...ٻارنھن آنا... مون پرچي وٺي پڇيو ”هن جو ڇا ڪيان؟“ هن چيو ”پنھنجي ڪنھن بہ ويجهي ٽپال گهر جي دٻي تي اها رقم جمع ڪرائي ڇڏيو ۽ بس...“
هتي ڌڪا کائڻا ناهن هوندا... سڀ ڪجهہ سولو هوندو آهي. گهر اچي مون پنھنجي گهر جي مالڪياڻيءَ کي ٻڌايو تہ ”منھنجو چالان ٿي ويو آهي، مان ڇا ڪيان؟“ هاڻي هن جو سلوڪ اهڙو ٿي ويو، ڄڻ گهر ۾ ڪو ڌاڙيل اچي ويو هجي... هن پنھنجي ڌيءَ کي ٻڌايو تہ، ”پروفيسر جو چالان ٿي ويو آهي.“ پنھنجي سس کي بہ ٻڌايائين... سڀ روئندا پٽيندا مون وٽ آيا ۽ چيائون تہ، ”تون تہ شريف لڳندو هئين... ڪنھن چڱي گهر جو...سٺي خاندان جو...اسان توکي ڪمرو مسواڙ تي بہ ڏنو هو...پر تون اهڙو نہ نڪتين...“
خير... هنن گهران تہ نہ ڪڍيو پر ايترو چيائون تہ، ”پاڙي ۾ اها خبر نہ پوڻ گهرجي تہ پروفيسر جو ڪو چالان ٿيو آهي...“ چيومان تہ، ”فڪر ئي نہ ڪيو... ڪنھن کي بہ خبر نہ پوندي...“ هاڻي مان هئس ڇويھن سالن جو تنھن وقت... پرچي وڌم کيسي ۾ ۽ سنگت سان نڪري ويس. ٻئين ڏينھن مون کي ڏنڊ جمع ڪرائڻو هو... سو وسري ويو... ٽئين ڏينھن اهو ڪوٽ گهر رهجي ويو، جنھن جي کيسي ۾ اها پرچي هئي. شام جو مون کي هڪڙي تار ملي تہ ”سائين پروفيسر صاحب... فلاڻي جاءِ تي فلاڻي ڏينھن فلاڻي سپاهي نمبر اوهان جو چالان ڪيو هو... هي پرچي نمبر آهي... توهان هن وقت تائين ڪٿي بہ پئسا جمع ناهن ڪرايا... اها قانون جي انحرافي آهي... مھرباني ڪري اهي جمع ڪرايو، توهان جي مھرباني ٿيندي...“ هاڻي ان تار جي قيمت ايڪيھہ رپيا کن هئي. مون کان وري ويسر ٿي وئي... وري هنن جي تار آئي، ”جيڪڏهن اوهان هاڻي بہ ڏنڊ جمع نہ ڪرايو تہ پوءِ اسان کي افسوس سان معاملو عدالت ۾ پيش ڪرڻو پوندو...“ مون کان وري لاغرضي ٿي وئي... تان جو عدالت مان پيشيءَ جو سمن اچي ويو تہ فلاڻي تاريخ تي عدالت ۾ پيش ٿيو. اوهان جيڪو قانون ٽوڙيو آهي... ان جي لاءِ پورو پورو انصاف ڪيو ويندو... هاڻي اچي منھنجي حالت خراب ٿي... اتي مون وڪيل ڪرڻ لاءِ سوچيو تہ ڪنھن صلاح ڏني تہ پروفيسر صاحب پاڻ سنئون سڌو عدالت ۾ وڃ... وڃي عرض ڪر تہ، ”مان هتي پرڏيھي آهيان... زبان ٺيڪ ڄاڻان نہ ٿو...معافي ملَي... آئيندي ائين ڪو نہ ڪندس...“ هاڻي مان ڊڄندو ڊڄندو ڪورٽ ويس... مون کي ترتيب سان سڏ ٿيو. اندر ڪٽھڙي ۾ بيھاريائون... عدالت مون کان پڇيو تہ ”توهان تي ٻارنھن آنا ڏنڊ لڳو هو، توهان جمع ڇو نہ ڪرايو؟“ مون چيو، ”مون کان ڪوتاهي ٿي.“ هنن چيو، ”عملي جو ڪيترو نہ وقت ضايع ٿيو؟...پوليس جو وقت خرچ ٿيو...هاڻي عدالت جو ٿئي پيو... اوهان کي ان ڳالھہ جو احساس آهي؟ اسان اوهان کي ڪڙي سزا ڏينداسين.“ مون چيو، ”مان پرڏيھي آهيان...گهڻو قانون نہ ٿو اچيم...مون تي مھرباني ڪيو...“ عدالت چيو، ”توهان زبان تہ ٺيڪ ٿا ڳالھايو...وضاحت ڪيو پيا ٿا...اهو ٻڌايو اوهان ڪندا ڇا آهيو؟“ مان چپ هئم...عدالت وري چيو ”عدالت اوهان کان پڇي ٿي تہ توهان ڪير آهيو ۽ اوهان جو ڌنڌو ڪھڙو آهي؟...“ مون چيو، ”مان هڪ ٽيچر آهيان... پروفيسر آهيان روم يونيورسٽي ۾...“ بس منھنجو اهو چوڻ ۽ جج صاحب ڪرسي پاسي تي ڪري هڪدم اٿي بيٺو ۽ اعلان ڪيائين تہ، ”استاد، عدالت ۾ آهي...استاد عدالت ۾ آهي...“ هاڻي سڀ اٿي بيٺا... منشي، ٿاڻيدار، عملدار... جج صاحب حڪم ڏنو تہ ”ڪٽھڙي ۾ ڪرسي آندي وڃي... هڪ استاد عدالت ۾ آيو آهي...“ هاڻي، هن ننڍڙي ڪٽھڙي ۾ مان بيٺو آهيان... ڪرسي اچي وئي... حڪم ٿيو، ”اوهان استاد آهيو، اوهان لاءِ بيھڻ مناسب ناهي...“ هاڻي جج ڳالھائڻ شروع ڪيو، ”اي معزز استاد، اي دنيا کي علم عطا ڪندڙ استاد، اي محترم ترين انسان...توهان ئي اسان کي عدالت ۽ عدل جو حڪم ڏنو آهي... توهان ئي اسان کي اهو علم پڙهايو آهي ۽ اوهان جي ڪري ئي انھي هنن عھدن تي پھتل آهيون...تنھن ڪري اسين اوهان جي حڪمن جي ڪري ئي مجبور آهيون... تہ عدالت جيڪو ضابطو قائم ڪيو آهي، ان مطابق اوهان کي چيڪ ڪيون... ان جي باوجود، جو اسان کي سخت شرمندگي آهي ۽ اسين بيحد ڏکارا آهيون تہ اسين هڪ استاد، جنھن کان محترم ڪو بہ نہ هوندو آهي، کي پنھنجي آڏي پڇا حوالي ڪيون... ۽ اهو ڪنھن جج لاءِ بہ ڏاڍو تڪليف ڏيندڙ لمحو آهي جو هن عدالت ۾ ڪو استاد جواب ڏيڻ لاءِ موجود هجي...“ هاڻي مان سخت شرمندو هجان...مون چيو ”سائين... اوهان جو جيڪو قانون آهي، توهان ان مطابق سلوڪ ڪيو...“ جج چيو ”اسين بيحد شرمندگيءَ، ڏک ۽ الم سان، توهان تي ٻيڻو ڏنڊ وجهون ٿا... هاڻي اوهان ڏيڍ رپيو ڀريندئو...“ هاڻي جڏهن مان اتان ٻاهر نڪتس تہ جج صاحب ۽ سندس سڄو عملو منھنجي ڪڍ اچَي پيو تہ جيئن پوري احترام سان رخصت ڪري سگهي... مان چوان منھنجي جان ڇٽي... هو سڀ مون کي موٽر سائيڪل تي ڇڏڻ آيا ۽ جيستائين گاڏي اسٽارٽ نہ ٿي، سڀ اتي باادب بيٺا رهيا...
ڳالھہ بنھہ سادي آهي معزز خواتين و حضرات... الاءِ ڇو، اسان کي ڪا بہ حد بندي سمجهہ ۾ نہ ٿي اچي... نہ پنھنجي نہ ڪنھن ٻئي جي... اسين ان زعم ۾ ئي خوش آهيون تہ جيڪڏهن اسين حال مان بيحال ڪرڻ جو هنر ڄاڻون تہ ڪمال ٿي ويندو... ڪنھن جو ڪھڙو ۽ ڪيترو مقام آهي... ان کي اسين ڄاڻڻ ناهيون گهرندا... البتہ پنھنجي مقام جو تعين ڪرڻ اسان کي خوب ايندو آهي...پر اتي انھن پنھنجن مثالن کي غور سان پڙهندي، اچو تہ سوچيون ٿا...ڇا اسان کي پنھنجي مقام جو تعيُن بہ ٺيڪ نموني سان ڪرڻ اچي ٿو...جيستائين ٻيا سمجهائين، ڇا اسين پنھنجو پاڻ کي سمجهائي سگهون ٿا...هڪ استاد ائين ڪري تہ ڪھڙي ’قيام‘ نہ ٿيندي؟ شديد پريشاني ٿي وئي آهي... هڪ اعليٰ ارفع درجي جو صاحب جيڪڏهن ائين ڪري سگهي ٿو تہ عام ماڻھو تہ ڪجهہ بہ ڪري سگهي ٿو...ڇا ان وسيع علم واري ماڻھوءَ کي، جنھن جو هنر ڄاڻ سان لاڳاپيل آهي، پنھنجي درجي جي خبر نہ ٿي پوي يا هو اها خبر رکڻ نہ ٿو گهري. جيڪڏهن اسين کيس ’شڪ جو فائدو‘ ڏيندي، اهو بہ سوچيون تہ ٿي سگهي ٿو تہ هن تڪڙ ۾ ائين ڪيو هجي تہ ڇا اهو شڪ جو فائدو... هن لاءِ جائز ٿي سگهي ٿو؟
(ڇپيل: آچر 9 مارچ 2008ع)