ٽِيُون ڪَنُ (سائين)
اهو سڀ پنھنجيءَ جاءِ تي عزيزانِ من.... پر الاءِ ڇو، سڄي حياتي بس ان ’ماپ تور‘ ۾ ئي گذري آهي. جي چپن کِليو هوندو تہ بہ هڪ حد تائين.... جو هڪدم اهو احساس ڀاڪر ۾ ڀري ويو هوندو تہ هر روشنيءَ کان پوءِ جيئن اونداھہ اچڻي آهي ۽ ضرور اچڻي آهي تہ يقينًا هر خوشيءَ کان پوءِ، ڪنھن غم جو تہ ’وارو‘ اچي ئي سگهي ٿو ۽ ايئن ئي وري آلين اکين جي موسمن ۾ دل ۾ اهو گمان ڪَر کڻندو آهي تہ بھرحال اونداھہ کان پوءِ روشني تہ اچڻي ئي آهي. اها بہ مٺي مالڪ جل شانہ جي مھر آهي جو اهو گمان هڪدم ’يقين‘ ۾ مٽجي ويندو آهي. ڏکن جون ساعتون گذري ئي وينديون آهن. گهڙيءَ گهڙيءَ جو ڌڪ، ماپ تور ئي محسوس ڪري ٿي قبلا.... جي وقت جو حساب نہ بہ رکجي تہ بھرحال وقت پنھنجو حساب ڪتاب تہ درست ئي رکي ٿو.... ڪيلڪيوليٽر کي تہ هٿ ۾ کڻڻو ٿو پوي.
اڄ هن ساٿ کي هڪ سؤ پنجهتر ملاقاتون نصيب ٿيون. پوڻا ٻہ سؤ دفعا، اوهان سان ملڻ جي ’سعادت‘ حاصل ٿي آهي، جنھن لاءِ پروردگار جو جيترو بہ ٿورو ادا ڪجي، اوترو گهٽ آهي. حياتي، علم، عقل، تدبر، سوچ، سڀ هن وٽان اچي ٿو، قلم کي طاقت بہ سندس ئي ذات ڏئي ٿي.
صاحبِ علم وٽ حاضر هئاسين.... ڳالھہ ’طلب‘ جي هلي رهي هئي. زندگيءَ جي ’گهرجن‘ جو ذڪر ڪندي، اهو بہ زير بحث هيو تہ سوال ڪيترو ڪري سگهجي ٿو ۽ ڪيئن ڪري سگهجي ٿو؟ هنن فرمايو، ”سوال دراصل پاڻ جواب هوندو آهي بابا سائين.... جي جواب نہ هجي تہ سوال جي ڪابہ حيثيت نہ هوندي آهي.... بلڪل ايئن جيئن هر جواب، سوال کي ساڻ کڻي ايندو آهي. عقلمند تہ اهو آهي، جيڪو ٻنھين جي ’رمز‘ پروڙي وٺي.... اهو ئي سبب آهي تہ جن کي جوابن جي خبر هوندي آهي، اهي سوال ڪرڻ نہ گهرندا آهن.“
هاڻي اهو سڀ تہ ’عام‘ آهي خواتين و حضرات.... جي جواب جي خبر هجي تہ سوال ڪير ڪندو؟ اها ئي مام ڪنھن ويٺل پروڙي تہ پڇي ورتائين، ”سائين جي جواب جي خبر هجي تہ سوال ڪير ڪندو....؟“ مرڪ سندن مُکَ تي پکڙجي وئي. سوال ڪندڙ ڏانھن گِهري نگاھہ سان ڏسندي فرمايائون، ”پنھنجي انھيءَ سوال جو جواب تون ڄاڻين ٿو نہ....! توکي خبر هئي تہ ورنديءَ ۾ اهو ئي چئي سگهجي ٿو تہ ڪو بيوقوف ئي ڄاتل جواب لاءِ سوال ڪري سگهي ٿو. هاڻي اتي ئي مثال وٺ.... جڏهن توکي خبر هئي تہ پوءِ تو سوال ڇو ڪيو؟“
پڇندڙ ککو وکو ٿي ويو هو.... ماٺ جو دروازو کلي ويو. پاڻ هڪ هڪ ڏي نھاريندا رهيا ۽ پوءِ سندن آواز بلند ٿيو، ”ڳالھہ بيحد سادي آهي مٺا.... ماڻھو تہ هلي ئي سوال جواب تي ٿو، جي اهو سلسلو ختم ٿئي تہ سڀ خاڪ.... سڀ مٽي.... هر کڄيل ساھہ سوال هوندو اٿوَ ۽ هر واپس نڪرندڙ هوا ان جو جواب.... جي اهي سوال جواب جاري نہ هجن تہ زندگي بيھجي وڃي منھنجا ٻچا.... هاڻي اهو تہ ٿيو هڪڙو مثال.... پر اهم ڳالھہ اها سمجهہ تہ داناءَ، پنھنجي نادانيءَ کان واقف هوندو آهي ۽ بس، ٻيا هن ۾ ڪي بہ سرخاب جا پر لڳل ناهن هوندا ۽ نہ ئي وري کيس ٽي ڪَنَ هوندا آهن. ٻن اکين، ٻن ڪنن ۽ هڪ نڪ وارو اهو بہ ساڳيو ئي انسان هوندو آهي. بس فرق صرف اهو ئي هوندو اٿوَ تہ کيس لفظن جي حرمت جي خبر هوندي آهي. هو ڄاڻندو آهي تہ ’بيوقوف جيستائين ماٺ رهي، عقلمندن ۾ شمار ٿيندو آهي.‘ ۽ اهو ئي سبب اٿوَ تہ سندس سوال جو ’ڪاسو‘ تڏهن دراز ٿيندو آهي، جڏهن کيس واقعي بہ جواب جي طلب هوندي آهي.“ سڀ وري ماٺ ٿي ويا هئا. حياتيءَ جي ڪار وهنوار ۾ ماڻھو تہ بس ’ڦٿڪو‘ ئي آهي. ماٺ تہ شايد هڪ واري ئي اچڻي آهي. منھنجي اندر ۾ بہ بس ’بُل‘ ئي هئا. الاءِ ڪيترا سوال ڪَرَ کنيا هئا، پر سندن ڳالھہ جاري هئي ۽ ڄڻ تہ هر سوال جو جواب، خود بخود ملي رهيو هو.
”جيڪو زبان کي، سوال جي زحمت ڏئي ٿو تہ شھزادا....“ هنن مون ڏي نھاري ڳالھايو، ”اهو دراصل پنھنجي اندر کي صحيح نموني ٻڌي نٿو سگهي ۽ جي ڀلا ٻڌي بہ ٿو تہ شايد سمجهي نٿو سگهي. اسان جي اندر ۾ بہ الاءِ ڪيترا ترجمان ويٺل هوندا آهن. هر احساس جي محسوسات لاءِ الڳ الڳ ’انٽر پريٽر‘ تيار ويٺل هوندو آهي. بس.... ڪجهہ محسوس ٿيو ناهي ۽ ٺڪ سوال آيو ناهي. هاڻي جي اسان پنھنجو پاڻ کي ڪجهہ وقت ڏيون نہ.... ۽ پنھنجي اندر جي سوال کي غور سان ڪنايون تہ شايد اسان کي جواب جي بہ سمجهہ اچي وڃي. پر ڇاڪاڻ تہ پنھنجو پاڻ لاءِ اسان وٽ وقت ناهي هوندو، رڳو هڻ وٺ هوندي آهي، ان ڪري اهو موقعو بہ اسان وڃائڻ ۾ ئي خوشي محسوس ڪندا آهيون....“
”ايئن ڪيئن هوندو سائين.“ ڪنھن حُجت ڪئي.... ”جي پنھنجو پاڻ کي نہ ٻڌون تہ پوءِ سوال ڪٿان ٺھي ٿو اچي؟“ سائينءَ هڪ نگاھہ ۾ ڄڻ سڀني کي ميڙي ورتو.... ۽ پوءِ الاءِ ڪيترا لمحا هڪ هڪ ڏانھن واري واري سان نھاريندا رهيا. سڀني کي ڏسي، نظر کي ڄڻ مڪمل ڪندي فرمايائون، ”منھنجي نظر ۾ اوهان جي سوال جو جواب ناهي ڇا؟“
سڀ ڪجهہ عجيب ٿي ويو هو.... اها نگاھہ.... چمڪدار، روشن نگاھہ، سياري جي داٻ ۾ عجيب گرميءَ کي ساڻ کنيو پئي وَتي. وري ڄڻ مونجهہ ٿي وئي. هر ڪنھن کي پنھنجي پنھنجي انومان اچي ورايو. هاڻي هنن ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيو ۽ ان ئي حالت ۾ مخاطب ٿيندا رهيا. ”اصل جواب اسان جي نگاھہ ۾ هوندو آهي بابا.... ڪڏهن ڪڏهن غور ڪندا ڪيو تہ ڪنھن تي بہ کِلون تہ سڀ کان پھرين اسان جون اکيون کِلنديون آهن، چپن جو وارو تہ پوءِ ايندو آهي. جيڪو نگاھہ پڙهي سگهي ٻچا... اهو ئي سوال جي بنياد کي سمجهندو ۽ نگاھہ اها نگاھہ آهي، جيڪا پنھنجو پاڻ ۾ بہ پيھي سگهي بابا... تڏهن تہ سائينءَ فرمايو تہ ’پيھي جا پاڻ ۾.... ڪيم روح رهاڻ‘ نگاھہ اها ناهي نادان، جيڪا ٻئي ۾ سوراخ ڪري. ديد تہ اها آهي، جيڪا پاڻ ۾ ڇيد ڪرڻ لاءِ ’برما‘ کڻي گهمندي رهي. جڏهن پاڻ کي ڏسي وٺندَين تہ سوال سمجهہ ۾ ايندئي. جڏهن سوال سمجهہ ۾ ايندئي تہ جواب هڪڙي صورت وٺندو ۽ جڏهن جواب جي صورت نظر اچي وڃي تہ پوءِ سوال پڇڻ.... ناداني ناهي تہ ٻيو ڇاهي؟ اهو تہ ايئن آهي، جيئن اسين ڪنھن سان ملڻ مھل چئون، ”توهان اچي ويا آهيو؟“ اڙي بابا سائين، آيو ناهي تہ سامھون ڪيئن بيٺو آهي؟ ۽ هڪڙي ٻي ڳالھہ.... سوالن جي بي وزنيءَ ۾ جملي جي آخر ۾ ’نه‘ ضرور ايندو اٿوَ. اهو ’نه‘ جو استعمال ڳالھہ کي شِرڙ وِرڙ ڪري ڇڏيندو آهي... جيڪو بہ پنھنجي سوال جي انت ۾ ’نه‘ کي ڳنڍي.... معنيٰ بي وزن آهي. جواب جو ’اڌ‘ ڄاڻي ٿو، ’اڌ سوال‘ کي پڇي، سوال جي قد کي ڪيرائي ٿو.“ الاءِ ڇا پئي ٿيو، ان جي خبر نہ پئي پي، بس ڄاڻ جي دروازي مان يقين جو اندازو ٿي رهيو هو.
”جڏهن مان بہ اوهان وانگر ڪنھن جاکوڙ ۾ هوندو هئس نہ ابا.... تہ ايئن سوالن جي ڀري ٻڌي هلندو هوس. هڪ واري مون کي مرشد سمجهايو تہ ڌڻي مھربان ٿئي تہ سوال جو دروازو گهٽ کلندو آهي.... هنن ٻڌايو هو تہ جي ڀلا ڪنھن شيءِ جي کوٽ هجي ۽ دستِ سوال دراز ڪرڻو هجي تہ مالڪ کوٽ محسوس ئي نہ ڪرڻ ڏئي تہ سوال ڪٿان ٿيندو؟ مثال طور.... جي بک ئي نہ لڳي تہ مانيءَ لاءِ لٺ هڻبي ڇا؟ اتي مون سوال ڪيو هو تہ ”سائين.... ان ۾ تہ نقصان ٿي ويندو. جي مانيءَ لاءِ بک ختم ٿي وڃي، تہ ماڻھو تہ ڪمزور ٿي ويندو....“ تہ ٺھہ پھہ هنن وراڻيو هو تہ، ”باقي طاقت ڪٿان ٿي اچي؟ تون ڇا ٿو سمجهين تہ توکي طاقت اهو کاڌو ٿو ڏئي؟ يا شفا اها دوا ٿي ڏئي، يا اهو عقل ڪا معجون ٿي ڏئي؟ سڀ ’هن‘ وٽان اچي ٿو ڀوڪ. ها.... اهو بہ چئي سگهجي ٿو تہ هو توکي علم جي اڪير ڏئي ۽ تون ڪجهہ اڻ ڄاتل ڄاڻين يا ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪرين، پوءِ سوال ڪمال آهي، ڄڻ سوني زنجيريءَ ۾ ويڙهيل هجي.“
سائينءَ جي ڳالھہ ٺپ ٺاري ڇڏيا عزيزانِ من.... پڇ پڇان جي هن جھان ۾ لڳو تہ الاءِ ڪيترا تھہ آهن، جيڪي تھہ در تھہ آهن. اسين تہ ٿورو ڪجهہ ڄاڻون ٿا تہ کڳيون هڻڻ ٿا شروع ڪيون. اسان جي تہ ’بساط‘ بہ ڪجهہ ناهي. ’پُوڙئي‘ کي پنھنجي خبر پئي ئي ڪٿي ٿي.
’خواب نگر‘ جي هن موڙ تي، اوهان جي ٿورن مڃڻ لاءِ، ڪھڙو اظھار ڪتب آڻجي. پھرين هڪ سؤ ڪالمن جي مجموعي کي اوهان جيڪا پذيرائي عنايت ڪئي آهي، ان لاءِ هي فقير، اوهان جو ازحد ٿورائتو آهي. توهان جو قرب ۽ احسان، حسين آهن. باقي پنھنجي ڪرت ۽ هنر بابت تہ اندازو ٿئي ئي ٿو.... بس.... جتي جواب جي خبر آهي، اتي پنھنجو پاڻ کان ڪھڙو سوال ڪجي؟ هڪ ڏاهي ڪتاب تي راءِ ڏيندي فرمايو، ”ٻڌين گهڻو ٿو تون.... ڳالھائين گهٽ ٿو.... شايد ان ڪري تنھنجو مشاهدو وسيع ٿيندو ٿو وڃي....“ اتي مرشد سائينءَ جي هڪ سِٽ ڏاڍي ناز مان نھاريندي چئي ”ٻہ ڪن تہ هوندا ئي آهن ابا.... پر هوندا آهن جڳ کي سُڻڻ لاءِ، پنھنجو پاڻ کي ڪنائڻ لاءِ تہ ٽيون ڪن گهرجي ٿو.... جيڪو سدائين بند هوندو آهي. جي اُهو کُلي پوي تہ سمجهہ تہ پنئون بہ ڇڪو ٿئي....“
ٽئين ڪَن جي دعويٰ نٿي ڪري سگهجي.... معزز خواتين و حضرات.... رڳو هي ٻہ ڪن بہ ٺيڪ ٻڌن، تہ سوال جواب جو ميدان درست ٿي سگهي ٿو. ڪھڙا سوال ڪجن ۽ ڪنھن کان جواب ٻڌجي، جڏهن پنھنجو پاڻ ئي ڪا ورندي نٿو ڏئي.... پنھنجي اصلي سماعت کي ئي اسين ميڻ سان ڀري ٿا ڇڏيون.... آواز جي اچڻ جي جاءِ ئي نٿا ڇڏيون تہ باقي ڪھڙا اڪ ڪارا ڪجن....
وري ڪيلڪيوليٽر هٿن ۾ آهي.... گهٽ ۾ گهٽ خواب نگر لاءِ تہ هيءُ هڪ اهم موڙ آهي.... حياتيءَ ساٿ ڏنو تہ اهو ڪيلڪيوليٽر گهٽ ۾ گهٽ مان تہ هٿان نٿو ڇڏي سگهان.... گهڻو ڪجهہ وڃايون پيا، جي اها ڳڻپ بہ وڃائجي وڃي تہ ڪيڏانھن وينداسين؟ اڄوڪي هن موڙ تي اشفاق صاحب واري دعا وري ورجائڻ گهران ٿو.... ”ﷲ پاڪ اوهان سڀني کي سولائيون ورهائڻ جي توفيق عطا ڪري.... آمين“
(ڇپيل: آچر 27 جنوري 2008ع)