هيءَ ڪھاڻي بہ ختم ٿي (زندگي)
موڪلائڻ جي مھل اچي وئي آهي. فقير، در جي ڏيڍيءَ تي پھچي، هڪڙي نگاھہ رڳو ورائي ڏسڻ ٿو گهري. ڇاڪاڻ تہ هاڻي هي دروديوار ۽ اهي ايوان وري نظر نہ ايندا. اڱڻ ۾ رکيل ڪونڊين کي جي پاڻيءَ جو نصيب ملڻو آهي تہ هاڻي اهو ڪنھن ٻين هٿن سان ملڻ گهرجي... گهڻو ٿيو... الاهي کيڏياسين... نصيب جي بازيءَ کي ڀلا ڪيتري اٿل پٿل پئي ڪرائجي... ۽ هونئن بہ مسافر کي ڪنھن ’ڍاٻي‘ تي ترسڻو ئي ڪيترو آهي؟
هڪڙو ڀيرو اڳ ۾ اهو واعدو ڪيو هو... وڏي دهمان سان رخصت ٿيڻ جي ڳالھہ ڪئي هئي، پر پوءِ ڪجهہ اهڙو ٿي ويو، جو موٽي اچڻو پيو...هن واري اهو پڪو پھہ ڪيو آهي تہ ڪجهہ بہ ٿي پوي... ڪنھن بہ قيمت تي هاڻي ’واپسيءَ‘ جو رستو ئي ياد ناهي رکڻو... هٿ ٻڌي موڪلائجي ۽ پير ڇھي، عرض ڪجي تہ سائين، دعا ڪجو... اڳتي جو سفر نصيب ۾ هجي ۽ پوئتي ورڻ جي ڪا ڪھاڻي وري پلئہ نہ پئي...
حياتيءَ ۾ معزز خواتين و حضرات، الائي ڪيترا ڀيرا پنھنجو پاڻ سان ڳالھائڻو پوندو آهي، ٻڌل اڻ ٻڌل آوازن جا الائي ڪيترا منجهيل سٽ سلجهائڻا پوندا آهن... الائي ڪيترا گم ٿيل ڇيڙا هٿ ايندا آهن ۽ وري گم ٿي ويندا آهن... پنھنجو پاڻ تي اعتبار موٽي بہ ايندو آهي ۽ وڃائجي بہ ويندو آهي... هنن ساعتن ۾ اها خواهش شديد ترين آهي تہ پاڻ تان گم ٿيل اعتبار وري موٽي نہ ملي، تہ اها وڏي ڪرم نوازي آهي. جو ملي وري ڇنجي ويو تہ حياتيءَ کي ڪنھن پل قرار نہ ايندو... بي اعتباريءَ جو وري پنھنجو هڪڙو مزو هوندو آهي. دنيا جي شديد ترين المين مان هڪ الميو اهو بہ هوندو اٿو تہ توهان سمجهو تہ سامھون واري کي مون تي اعتبار آهي ۽ دراصل اهو سڀ ايئن نہ هجي. هتي ئي ڪٿي خواب نگر ۾ عرض ڪيو هئم تہ اعتبار، محبت، اعتماد يا تہ هوندو آهي، يا نہ... اهو ڪنھن ڪٿ ۾ ناهي هوندو... توهان اهو چئي ڪنھن تي ڪو احسان نٿا ڪري سگهو تہ ”مون کي توتي پنجاھہ سيڪڙو اعتبار آهي“ يا وري... ”توهان سان اسي سيڪڙو محبت آهي.“ اهي عمل يا تہ ڪُلي طور تي هوندا آهن، يا نہ هوندا آهن... بلڪل ائين جيئن طب جي قانونن مطابق دل يا تہ پنھنجي مڪمل جوش سان اوهان کي سڏ ورائيندي يا وري موڪلائي، وري نہ اوهان جي صدا ڪنائيندي...
هڪ سئو ٻيانوي ڪالمن تائين پاڻ پھتاسين. تقريبن چئن سالن جي هن ساٿ ۾، قدرت واري اسان سڀني کي خوب نوازيو. جتي ڏات جي نسبت عطا ٿي، اتي وري سوچ جا دروازا بہ ٺيڪ ٺاڪ کليا. اخبارن جي جھان ۾ ’بي خبر‘ ڪالم، جنھن ۾ ’چَسڪو‘ نہ هيو، اوهان جي مھربانيءَ جي مسند جي ڪري چار بھارون ڏسي ويو. ان ڳالھہ کي مڃڻ ۾ ڪو بہ عيب ڪونھي تہ ’خواب نگر‘ ۾ ’خبر‘ بلڪل بہ ڪو نہ هئي. اشوز بہ جيڪي کنياسين، سي بہ بي خبريءَ جي جھان جي خبر ڏيندا رهيا، پر بھرحال وقت جي پل جي هيٺان هي پاڻي بہ لنگهڻو هو، سو لنگهي ويو.
خواب نگر معرفت، اوهان جي حضور ۾ حاضري ڏيڻ جو ’سواد‘ بہ ڪمال رهيو. هنن چئن بھارن ۽ خزائن ۾ هر هفتي اها سوچ، هر ڏينھن تي اندر جو در کڙڪائيندي رهي تہ ڪرڻو ڇا آهي؟ ڇا تي لکڻو آهي؟ ڪڏهن ڪڏهن فٽافٽ سومر اڱاري تي ئي ڪم ٿي ويندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڇنڇر جَي صبح پريشان ڪندو هو... هڪ لحاظ کان اها حاضري بہ ڄڻ عادت بڻجي وئي ۽ يقينن عادتن جو مٽجڻ دنيا جي ڏکين عملن مان هڪ آهي، پر عزيزان محترم، ڏکيا ڪم بہ تہ ڪرڻ لاءِ ئي هوندا آهن... هر دروازو جيڪو کلي ٿو، ان کي نيٺ بہ تہ بند ٿيڻو آهي... ۽ ها اجل جو دروازو، جنھن کي اسين بند رکڻ ٿا گهرون، نيٺ بہ تہ کلڻو آهي نہ قبلا... ۽ ان در مان لنگهڻو بہ آهي.
هونئن ڪڏهن ڪڏهن ائين بہ ٿيندو آهي تہ سامھون وارا دروازا بند ناهن ڪندا، پر اسين پاڻ ئي ان کي ’بند‘ تصور ڪري وٺندا آهيون. دل ۾ ڪو گوشو اهڙو کلي پوندو آهي، جيڪو اوهان کي هڪڙو عجيب احساس ڏياريندو آهي تہ بس... هاڻي ٺَڪ ٺَڪ ڪرڻ، کڙڪائڻ ’بيسُود‘ آهي، نگاھہ جي ناوڪ ’مڏي‘ ٿي وئي. ڀاڪرن ۾ جي گرميءَ جي اميد ئي نہ رهي تہ هٿ ملائڻ وڌيڪ بھتر هوندو آهي... ۽ هونئن ائين بہ هوندو آهي معزز خواتين و حضرات، تہ الائي ڪيترا وجود هن جھان ۾ ’اُٺ ڪتابن جا‘ پڙهي بہ ان عمل کان اڻ واقف ئي رهندا آهن تہ ڪنھن کي ڪٿي رکڻو هو... ڪنھن کي ڪٿي... جنھن کي ايڏو ’اوڏو‘ کڻي آياسين، اهو تہ ازل کان ئي’ڏور‘ هيو سائين... ۽ جنھن کي وڃائي ڇڏيوسين، سو تہ ڏور ويو ئي ڪو نہ... جنھن سان اظھار ڪرڻ هيو، ان سامھون اکر بہ نہ ڪڇي سگهياسين ۽ جنھن سان نہ ڳالھائڻو هئو، ان سان الائي تہ ڪھڙا ڪھڙا ’حوال‘ ڪٽي آيا آهيون... حياتي اهو ئي گورک ڌنڌو آهي، معزز صاحبان عقل و فن... جن کي بہ اهو علم آيو ۽ علم تي عمل جو ’توازن‘ نصيب ٿيو، سمجهو، دل جي درد کان بچي حياتي گذاري ويو... جنھن کي ڳالھہ چوڻ آئي... ۽ نہ صرف چوڻ آئي، پر مٿس عمل جي بہ سگهہ رکي ويو... سو ئي ڪمائي ويو... ’خواب نگر‘ جي هن شمعدان جي وَٽِ ۾ ڪجهہ تيل جا آخري ڦڙا بچيل آهن، جن ساعتن ۾ استاد محترم اشفاق احمد صاحب جي هڪڙيءَ ڳالھہ جو ترجمو شامل ڪرڻ جي خواهش شديد ترين آهي...
”دنيا جي ڪنھن بہ ڪنڊ ۾ ائين نٿو ٿئي تہ بس ڳالھہ چئي وڃي ۽ اها ذهنن ۾ لھي وڃي... اسان سوچيندا آهيون تہ ڪو ڪتاب، ڪو رسالو ڪڍون، يا ڪو پروفيسر پنھنجي شاگردن کي اهڙو درس ڏئي، جيڪو سندن ذهنن ۾ لھي وڃي ۽ منجهن ايڪو ۽ اتحاد پيدا ٿي وڃي، تہ ائين ناهي ٿيندو...ائين ڪڏهن بہ ناهي ٿيندو، دنيا جي ڪنھن بہ ڪنڊ ۾ ائين ناهي ٿيندو. ان جو مطلب اهو ناهي تہ ’قول‘ جي ڪا اهميت ناهي ...چوڻي...ڪا ئي حيثت نٿي رکي، بلڪل رکي ٿي، پر باباجِي فرمائين ٿا تہ قول تہ هڪ سواري آهي، جيڪا توهان کي عمل جي ڪناري ڏانھن وٺي ويندي آهي. خرابي اها ٿيندي آهي تہ اسين قول جي سواريءَ ۾ سوار بہ ٿيندا آهيون، ان ٻيڙيءَ ۾ ويھندا بہ آهيون، ونجهہ بہ هلائيندا آهيون، عمل جي ڪناري تائين بہ پھچندا آهيون، پر اتي پھچي، ان ٻيڙيءَ جي جند ناهيون ڇڏيندا...ان ۾ ئي ويٺا هوندا آهيون ۽ اها ڪناري جي ويجهو ئي چڪر ڪاٽيندي آهي، عمل جو ڪنارو سامھون هوندو آهي ۽ اسين ان طرف ويندا ئي ناهيون... اسين رڳو اها ڪوشش پيا ڪندا آهيون تہ پڙهيل لکيل، سمجُهو نوجوان اسان سان هجن، هاڻي رڳو ملاقات ۽ ڊائلاگ وسيلي ڳالھہ هنن تائين پھچائجي ۽ بس... هاڻي اهو سڀ ائين ڪڏهن ڪو نہ ٿيندو... ڪڏهن بہ نہ...ڇاڪاڻ تہ انسان جو وجود... ان جي نفسيات، سندس هجڻ... ان ڳالھہ تي زور رکندو آهي تہ ڪير کيس ٻڌي... ۽ سندس ڏک سور ۾ شريڪ ٿئي... هي جو توهان گهڻو ڪري ڏٺو آهي، اڄڪلھہ خودڪشيون پيون ٿين، خود سوزيون پيون ٿين، تہ عام طور تي هڪڙو سٺو صحافي اهو ئي چوندو تہ ڇاڪاڻ تہ نوڪريون نٿيون ملن...بک بدحالي گهڻي آهي... تنھن ڪري اهو سڀ ائين ٿئي پيو... مان چوان ٿو... ڳالھہ ائين ناهي... هن وقت پاڪستان جو نوجوان، خاص طور عام ماڻھو ان ڪلھي جي ڳولا ۾ آهي، جنھن تي هو پنھنجو مٿو رکي، پنھنجو ڏک بيان ڪري سگهي ۽ ڪير ئي ڪونھي، جو کيس ڪلھي ڏيڻ لاءِ تيار هجي، ڪنھن وٽ بہ تہ وقت ناهي... اڳيَن زمانن ۾، اسان جي زمانن ۾ ڏک سور سلڻ لاءِ ماڻھو هڪ ٻئي سان ملندا هئا. ولايت وارن وري اهو طريقو ڪڍي ورتو جو هو ڏک سور ٻڌڻ لاءِ پئسا ٿا وٺن، هي جيڪي سائيڪاٽرسٽ هوندا آهن، سائيڪوٿراپسٽ هوندا آهن، اهي اوهان کان ٽي سئو ڊالر ڪلاڪ جا وٺندا ۽ چوندا تہ ”پرينھن وري اچي اچجانءِ. تون پنھنجا ڏک سُور مون سان بيان ڪر ۽ مون کي پئسا ڏئي وڃ.“ هاڻي ڏک ٻڌڻ بہ هڪ علاج آهي... تہ اهو ڪير ٻڌي ۽ مفت ۾ ٻڌي. اهو علاج جيڪو اسان وٽ پھرين مفت هوندو هو ۽ خلوص ۾ ويڙهيل هوندو هو، اهو هاڻي ڪونھي... عرض ڪيو تہ... قول آهي، عمل ناهي. هڪ ڀيري اسين لاريءَ تي جوهر آباد وڃي رهيا هئاسين... پراڻي زماني جي ڳالھہ آهي تہ مون ساڻ لاريءَ ۾ هڪڙو معزز رٽائرڊ سائين بہ ويٺل هو. گرمي ڏاڍي هئي... هن پنھنجو پٽڪو پنھنجي هنج ۾ رکيو هو... هوا هلڪي هلڪي لڳي پئي... هڪڙو علائقو جي آيو تہ هن هڪدم پنھنجو پٽڪو مٿي تي رکيو ۽ ادب سان ويھي رهيو... تہ مان تہ متجسس ماڻھو هئس نہ. مون پڇيو ”سائين هتي ڪنھن بزرگ جي ڪا مزار وغيرہ آهي؟“ چوڻ لڳو ”نہ“... مون چيو ”معاف ڪجو... مون اهو محسوس ڪيو تہ توهان هڪدم پنھنجو پٽڪو هنج مان کڻي مٿي تي رکيو ۽ باادب ٿي ويٺئو...تہ ان جو ڪو تہ سبب هوندو...؟“ چيائين ”ڳالھہ اها آهي تہ مان هن علائقي جو ڄائو آهيان، هتي رڻ پٽ هوندو هو، رڳو واري هوندي هئي، ٻيو ڪجهہ بہ نہ... تہ حڪومت سوچيو تہ ڇو نہ هتي ڪو فصل پوکيو وڃي...تہ هتي ڪير اچي...! هتي تہ ڪو ايندو ڪو نہ هو...هڪڙو ماڻھو آيو، هن اچي هتي جهوپڙي ٺاهي... پاڻيءَ جي ڳولا ۾ پاڻ پتوڙيائين. اهو پھريون ماڻھو هو، جنھن هتي ساوڪ جي سونھن ڏني، جنھن عملي صورت ۾ هن زمين کي سائو ڪيو... تہ مان جڏهن بہ هتان لنگهندو آهيان تہ اها تہ خبر نہ اٿم تہ هو هاڻي ڪٿي هوندو، پر هن جي احترام ۾ مان مٿو ڍڪي باادب ٿيندو آهيان.“
هاڻي ڏسو ٿا... هي ڪيڏيون نہ عجيب شيون آهن... عالم ماڻھو، ڏاها ماڻھو... اسان جھڙا پڙهيل لکيل، پروفيسر، ڳالھائيندڙ، ايڊيٽوريل لکندڙ... چوندا آهن تہ جي ڳالھہ ٻولھہ ٿيندي رهي يا اهڙي قسم جو مواد ڇپجندو رهي، تہ ماڻھو هڪٻئي جي وڌيڪ ويجهو اچي ويندا... جڏهن مان ڏاڍو تنگ ٿيندو هوس...يا ڪڏهن لاڏ ۾ هوندو هوس تہ پڇندو هوس... ”بابا سائين... اهو ٻڌايو تہ دين ڇا ٿيندو آهي؟ اسلام ڇا ٿيندو آهي؟ موت ڪير هوندو آهي؟“ تہ هڪ ڏينھن مون مرشد سائين کان پڇي ورتو تہ ”مسلمان ڪير هوندو آهي؟“... چوڻ لڳا ”مسلمان اهو هوندو آهي، جنھن جي دل صاف هجي ۽ هٿ ميرا هجن“... مون چيو”سائين ڳالھہ ڪجهہ سمجهہ ۾ نہ آئي.“
چيائون... ”جيڪو ڀائرن جا ڪم ڪندو رهندو، ان جا هٿ تہ ميرا ٿيندا نہ... جيڪو آرام سان ويٺو هوندو، دستانا پائي...ان جو تہ ڪجهہ بہ خراب ناهي ٿيڻو...مسلمان تہ اهو هوندو آهي تہ جيڪو هن لاءِ گارو هڻندو آهي... هن جي گهر سر لڳائيندو آهي...کيس ڪاٺيون ڪري ڏيندو آهي...جيڪو روئي، ان جا ڳوڙها اگهندو آهي مسلمان“... هاڻي اسان کي اها ’وصف‘ ڪنھن ڪتاب ۾ نٿي ملي، عمل ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ڇا ڪجي، ڪيئن ڪجي، اهو ڪم ڏکيو آهي... ڳالھائڻ ڏاڍو سولو آهي...“
اشفاق صاحب جي ‘زاويہ‘ جي ان هڪ اقتباس جي ترجمي ساڻ، هيءُ خادم اوهان کان موڪلائي ٿو تہ غير واضح دستانا وڌيڪ واضح ٿيڻ ٿا لڳن. هن نيازمند کي اوهان جي دعائن جي طلب سدائين رهندي... اوهان لاءِ دائمہ دعاڳو رهندس، پر جي اوهان پنھنجا هٿ کڄڻ مھل نہ وساريو تہ ان جو اجر اوهان کي مٺڙو رب ئي عنايت ڪري سگهي ٿو. رخصت ٿيڻ کان پوءِ ياد جي ڏيڍيءَ تي تصور جو پردو ڪجهہ دير لاءِ لڏندو رهندو ۽ نيٺ بہ ٺاپر ۾ اچي ويندو... وري جڏهن ڪا اهڙي لرزش، ڪنھن گلاب چھري جو ڪنھن ’سيم تن‘ سوچ جو ديدار ڪرائي، تہ ياد ڪجو، مھر ڪري ان کي، جنھن تي سندس مٺڙي رب جل شانہ ڪرم ڪيو هو، جو هن جا عيب اوهان کان لڪايا هئائين. تڏهن تہ توهان وٽان کيس ايتري پذيرائي نصيب ٿي هئي.
غالبن فاطمہ حسن فرمائين ٿيون:
ايڪ ڪھاني ختم هوئي انجام سي پھلي هي
يعني ايڪ ستاره ٽوٽا شام سي پھلي هي
چلِي هوا ڪي ساٿ ٿي ليڪن دکون ڪي ماري لھر
ساحل سي هي لوٽ گئي آرام سي پھلي هي
تم سي ملَي تو دل ڪَي درد ڪي دنيا اور هوئي
يُون تو ايڪ تعارف ٿا تيري نام سي پھلي هي
مولا همت ديتا هي تو چلتَي هين ورنہ
کَڙِي هُئي هَي اڪ گردش هر گام سي پھلي هي
وقت ڪَي آذر، هاٿ اُٺا اصنام تراشي سي
ڀرِي هوئي هي يہ دنيا، اَوِهام سي پھلي هي
ڪڏهن ڪڏهن ڪي ڪي ستارا ٽٽڻ لاءِ راتين جي گَهِري ٿيڻ جو انتظار ناهن ڪندا ۽ الائي ڪيتريون ڪھاڻيون، بنا انجام جي بہ ختم ٿينديون آهن، مٺڙي مالڪ جي حوالي... في امان ﷲ... ﷲ حافظ..
(ڇپيل: آچر 27 اپريل 2008ع)