مهاڳ: ڳالهيون پيٽ ورن ۾...
[/b] هن ڪتاب لکڻ جو مقصد، حضرت سيد شاھ عبداللطيف ڀٽائي رحه جي ڇٽيهن سُرن بابت، مفصل معلومات ڏيڻ آهي، ته ڪهڙي سُر جو نالو، ڪهڙي ٻوليءَ مان نڪتل آهي؟ ۽ ان لفظ جي لغوي معنيٰ ڇا آهي؟ ڪهڙي سُر ۾ ڪيترا بيت؟ ڪيتريون وايون؟ ۽ ڪيترا داستان شامل آهن؟ ۽ اهي سُر ڪهڙي راڳڻي ۾؟ ۽ ڪهڙي وقت (ٽائيم) تي ڳايا وڃن ٿا؟ وغيره. هي ڪتاب لسنرز دوستن لاءِ به هڪ ڄاڻ خزانو آهي. هر هڪ سُر جي تعارف کان پوءِ، چند بيت، انهن جون سمجھاڻيون ۽ فلسفا به بيان ڪيا ويا آهن، ته جيئن شاھ عبداللطيف ڀٽائي رحه جي ڇٽيهن ئي سُرن بابت، هر رخ کان روشني پئجي وڃي.
واضح رهي ته “لطيف شناسيءَ” تي ڪيل منهنجو هر هڪ ڪم، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب جي، شاھ جي رسالي تي ڪيل تحقيق کان شروع ٿئي ٿو. يعني منهنجي تحقيق، تخليق، ترتيب، تشريح توڙي ترجمي جو، پهريون ڏاڪو ۽ بنياد، ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي تحقيق آهي. ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي تحقيقي جلد نمبر 8/9 جو، مون سرائيڪي ٻوليءَ ۾ منظوم ترجمو ڪيو هو، جنهن کي پاڻ ڏاڍو پسند ڪيائون ۽ ان رسالي جي مهورت به پنهنجن مبارڪ هٿن سان ڪرڻ فرمايائون. ان کان پوءِ، مون جيڪو شاھ جي رسالي جو، آخري رنگين قلمي نسخو، ڇهن رنگن سان، ڇٽيهن سُرن تي آڌاريل ويهي لکيو آهي، اُهو به ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي 2009ع واري، سڄي سموري صحيح رسالي کي آڏو رکي لکيو آهي. منهنجي چوڻ جو مقصد هي آهي، ته هن ڪتاب ۾ شامل معلومات، بيتن، واين، داستانن ۽ سُرن جو تعداد ۽ بيهڪ وغيره ڏيکارڻ به، ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي تحقيق مطابق ئي آهي. هتي هڪ دفعو وري، اهو واضح ڪرڻ چاهيان ٿو، ته منهنجي ترتيب ڏنل وڏي ( واحد) رسالي جي مقدمي ۾، صفحي نمبر 6 تي، واشگاف، عالمِ آشڪار ۽ ڪِليئر ڪٽ لفظن ۾ لکيل آهي ته “ هن رسالي ۾ شامل ڪلام بابت، منهنجي پنهنجي ڪا به خواهش يا تحقيق شامل نه آهي، ان لاءِ ڏسڻ گھرجن ڊاڪٽر بلوچ صاحب وارا تحقيقي جلد نمبر 8 ، 9 ۽ 10 ”. پر پوءِ، “ نيڪ ني نيڪ، اور بد ني بد جانا مُجھي، جس ڪا جتنا ظرف ٿا، اُس ني اُتنا پهچانا مُجھي”.
[b]ٻي ڳالھ.
[/b] منهنجي طرفان، شاھ جي رسالي جا لکيل منظوم ترجما، رنگين قلمي نسخا، تشريحي، تخليقي، تحقيقي ۽ ترتيبي نسخا ڏسي، ڪن مشفق مهربانن کي شڪ پيدا ٿيو ته، “هي ماڻهو اسان جهڙن اديبن کي ڪراس ڪري، اڳتي نڪري ويندو”. اهو ظرف ذهن ۾ رکي، انهن منهنجي خلاف، اخبارن جا قيمتي ڪالم ڪارا ڪرڻ شروع ڪيا. خاص ڪري سنڌ جي هڪ وڏي ۽ مشهور اخبار، منهنجي خلار ڌُر بنجي بيٺي. جيڪو به ماڻهو منهنجي خلاف لکي پيو، ته اُها اخبار، ان کي فورن باڪس ڏيئي، شاندار نموني سان شايع ڪرڻ لڳي.
آئون پاڻ تي لڳل اهڙن اجاين الزامن جي جواب ۾ ۽ صفائيءَ ۾، جيڪا به مدلل وضاحت لکي، ان اخبار کي موڪليان پيو، ته اها اخبار، منهنجي ان وضاحت کي ڪُلي طور تي نظرانداز ڪندي رهي. ماڻهن ۾ هاهاڪار مچي ويئي، ته “ تون وضاحتي بيان ڇو نٿو جاري ڪرين؟ شايد واقعي ئي تون چور، چور جو پُٽ آهين!” آئون ان اخبار جي جانبداري ۽ بي حسيءَ تي حيران ۽ دنگ رهجي ويس.
اخباري ادارن تي به ڪي صحافتي، اخلاقي ۽ قانوني ذميواريون عائد ٿينديون آهن. اخباري فرضن تي، اها ڳالھ قطعي طور لاڳو ٿيندي آهي، ته هڪ ماڻهوءَ جي خلاف لکيل آرٽيڪل جي جواب ۾، ٻئي ماڻهوءَ جو موقف به ضرور ڏيکارڻو پوندو آهي. نه ته اخبار جي صحافتي ذميواري ۽ غير جانبداري متاثر ٿيندي آهي. ليڪن ان اخبار، منهنجي موقف ڏيکارڻ کان ڄڻ قسم کڻي ڇڏيو. آخرڪار منهنجو ۽ منهنجن دوستن جو رابطو، ان اخبار جي مئنيجنگ ايڊيٽر ۽ ايڊيٽر صاحب سان ٿيو، جن کي اسان سموري صورتحال کان آگاھ ڪيو. ان کان پوءِ، ٻئي ڏينهن تي، منهنجي لکيل مدلل آرٽيڪل جو صرف چوٿون حصو شايع ڪري، ان اخبار پنهنجي ذميواري پوري ڪري ڇڏي.
اخبارن بابت جانبداريءَ جا قصا، گھڻو اڳ ٻُڌندا هئاسين، پر ان اخبار منهنجي خلاف جيڪو نيچپڻي جو مظاهرو ڪيو، ان جو اهو ڪردار، آئون ڪڏهن به وساري نه سگھندس. اُها اخبار، اڄ به منهنجي لکيل ڪنهن به مضمون، مقالي يا آرٽيڪل کي، پاڻ وٽ جڳھ نه ڏيندي آهي، ڇو جو اها اخبار، پنهنجي پاڻ کي صحافتي ذميوارين کان مُبرو ۽ آجو سمجھي ٿي. آئون دعاڳو آهيان، ته “ شال! ان اخبار جي اَنا، وڏائي ۽ جانبداري قائم رهي، منهنجي لاءِ اخبارون ٻيون به گھڻيون!”.
[b]ٽين ڳالھ.
[/b] هي جيڪي وڏا وڏا دبنگ ۽ نام ڪٺيا سنڌي اديب آهن، اهي سڀيئي هڪٻئي جا دوست ۽ ساٿاري آهن. اهي غريبن، مسڪينن ۽ ننڍڙن ننڍڙن نون اديبن، شاعرن ۽ سگھڙن کي، مٿي اچڻ کان روڪين ٿا. انهن جا پير ڪڍن ٿا ۽ انهن کي اڳتي ايندي ڏسڻ پسند نٿا ڪن. اديبن جو هڪ خاص طبقو ۽ گروھ آهي، جيڪو پنهنجي پاڻ کي، ملڪي ( وفاقي ) ليوَل تي پيش ڪري ٿو ۽ واري واري سان صدارتي ايوارڊ وٺي ٿو. اگر ڪو ٻيو ورڪر ڪلاس جو ماڻهو ۽ اديب اُڀري ٿو، ته ان جي خلاف ڪات ڪُهاڙا اُڀا ڪيا وڃن ٿا. ان جي ڪتابن جا احوال ۽ انهن جون داخلائون، “ انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا” جهڙن تاريخي جلدن ۾ به شامل نه ٿيون ڪيون وڃن. جهڙي ريت، انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا جي، شاھ جي رسالن تي آڌاريل جلد ڏهين ۾، ترجمن واري ڀاڱي ۾، منهنجي سرائيڪي ڪتاب “ شاھ دا رسالا” کي شامل ناهي ڪيو ويو. قلمي نسخن واري ڀاڱي ۾، منهنجي آخري لکيل رنگين قلمي نسخي کي به نظرانداز ڪيو ويو آهي ۽ شرح لکيل شاندار شاھ جي رسالن جي احوالن ۾، منهنجي سِٽ وار سمجھاڻيءَ سان لکيل، شاھ جي رسالي جي احوال کي به هاسيڪار ( بلڪه بدنيتي ذهن ۾ رکي ) شامل نه ڪيو ويو آهي. ڇو جو اهي رسالا، مون مسڪين جي تخليقي، تحقيقي، تشريحي، ترجماتي ۽ ترتيبي محنت جو، تاريخي ۽ اڻ مٽ ثمر آهن.
اڳي، حسد انسان کي اُڏوهيءَ وانگر، اندرو اندر کائيندو رهندو هو، پر هاڻي اهو حسد، ڀڙڪو کائي ٻاهر نڪري پيو آهي. جيڪو پاڻ سان گڏوگڏ، ٻين به سمورن عالمن، اديبن ۾ محققن کي، سرِ عام ساڙي ۽ ڀسم ڪري رهيو آهي. نفرت جِي باھ جو هڪ درياھ آهي، جيڪو علم دوست ۽ ادب شناس انسانن کي، سُڪل ڪاٺين وانگرساڙي، ڪوئلو ۽ ڪيرِي ڪندو پيو وڃي.
ڊاڪٽرنبي بخش خان بلوچ صاحب، منهنجي منظوم ترجمو ڪيل شاهڪار ڪتاب، “ شاھ دا رسالا ” جي مهورت ڪري رهيو هو. ان منهنجي تاريخي ترجمي بابت، محترم ع ع لغاري صاحب اڌ ڪلاڪ جي تقرير ڪئي. هو پنهنجي تقرير دوران، منهنجي انهيءَ ادبي پورهئي ۽ اوجاڳن جي، سخت لفظن ۾ مذمت ۽ نندا ڪندو رهيو. تقرير دوران، محترم قلندر شاھ لڪياري صاحب جن کيس روڪيندي چيو، ته “ ڇوھ ڇنڊڻ بند ڪر! توکي هن ترجمي بابت جيڪي به اعتراضات آهن، اُهي لکت ۾ ڏي، اسان انهن کي شايع ڪرائينداسون”. پر پاڻ ڪو به ڌيان ڪو نه ڏنائون، ڳالهائي، ڳاهي، لتاڙي، هڻي وڃي هنڌ ڪيائون. ليڪن “شاھ دا رسالا” بابت، هڪ لفظ به همت افزائي ۽ تعريف جو ڪو نه ڳالهايائون ۽ اسٽيج تان لهي هليا ويا.
پوچا ڏٺم پير، ڍڪڻ مٿي ڍول جا،
مون ڀانئيو تنهين وير، هي ڪوجھي ڪندو پريڙي.
اهو ڏينهن اڄ ڏينهن، هُن همراھ جيڪا ڪلايل ڪاتي اُڀي ڪئي، اُها وري واپس هيٺ رکي ناهي. اُن جي ٻين، ٻن ساٿين به هن کي جيڪو سهڻو ساٿ ڏنو، اُهو به ڪنهن کان ڍڪيو ڇپيو ڪونهي. هاڻي منهنجو هر هڪ ادبي پورهيو ۽ ڪم، ڄڻ ڊاڪٽر بلوچ صاحب جي تحقيق جي چوري آهي. ڊاڪٽر بلوچ صاحب جيڪا پوک پوکي ويو آهي، هي ڄڻ اُن جي لاءِ، لٺ ۽ لوڙهو آهن ۽ آئون ڄڻ اُن لوڙهي مان لوگھو ٺاهي، اُن جي مسلسل چوري ڪندڙ آهيان.
[b]چوٿين ڳالھ.
[/b] سنڌي لئنگئيج اٿارتي جو هڪ ملازم، رٽائر ٿيندي ٿيندي، “ انسائيڪلو پيڊيا سنڌيانا ” جي جلد نمبر ڏهين مان، منهنجن تحقيقي، تخليقي، تشريحي، ترجماتي، ترتيبي توڙي قلمي رسالن جي احوالن کي، ٻاهر ڪڍي، انهن کي اڇلائي هليو ويو. فقط هڪڙي ترتيبي شاھ جي رسالي جي احوال کي ان ۾ شامل ڪري، ان جي آخر ۾ لکي ويو ته “ گل محمد عمراڻي ۽ ٻيا اديب چون ٿا، ته استاد لغاري، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جِي تحقيق جو چور آهي”. اهو رٽائر ٿيندڙ ملازم، منهنجو اهڙو ته پيارو ۽ ڀروسي وارو دوست هيو، جو مون هڪ شاندار شاھ جو رسالو، سندس ئي نالي سان منسوب ڪري ڇڏيو. پر پاڻ ويندي ويندي، منهنجي محبت جو جواب، اهڙي انداز سان ڏيئي ويو، جو جنهن لاءِ، ڪنهن شاعر چيو آهي، ته “ دشمن نه ڪري ڪام، جو دوست ني ڪيا هئي”. آئون پورا پنجاھ سال، لفظ “ منافق ” جي معنيٰ کي، ڳوٺ ڳوٺ ڳوليندو رهيس، پر مون کي ڪٿان به هٿ نه آئي. سنڌي لئنگئيج اٿارتي جي هڪڙي ملازم ۽ اديب، پنهنجي عمل ۽ ڪردار وسيلي، مون کي هڪ منٽ ۾ سمجھائي ڇڏي.
سنڌي لئنگئيج اٿارٽي جو اهو ئي ساڳيو رٽائر ٿيندڙ ملازم ۽ اديب، ان وقت “ مفصل سنڌي لغت” جي لاءِ، ايڊيٽري جا فرائض به سرانجام ڏيئي رهيو هو. هن موصوف “ مفصل سنڌي لغت ” ۾، شاھ جي گنج کان وٺي، ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽُرمپ صاحب تائين ۽ جھمٽ مل خوبچند ڀاوناڻيءَ کان وٺي، محمد قاسم راهمون ساڪري صاحب ۽ استاد امير علي خان مڱڻهار تائين، شاھ جي رسالي جي هر هڪ مرتب نگار ۽ محقق جو نالو، حوالي طور شامل ڪيو. توڙي جو منهنجن رسالن ۾، شاھ جي ڪلام جون لغتون ۽ معنائون موجود آهن، پر منهنجي ڪنهن هڪ به رسالي کي، ان ۾ حوالي طور شامل نه ڪيائين.
جڏهن اهڙي اَنياءُ ۽ انڌير جي خلاف، اٿارٽي جي چيئرمين صاحب کي لکت ۾ درخواست ڏني ويئي، ته پاڻ واعدو ڪيائون، ته “ انسائيڪلو پيڊيا جي ايندڙ جلد ( نمبر يارهين ) ۾، اوهان جي ڪُل ٽوٽل ڪتابن ۽ رسالن جي احوالن کي ضرور شامل ڪيو ويندو. بلڪه اوهان جي خلاف داخل ڪيل شيطاني فقري کي به، ان مان حذف ڪيو ويندو”. ۽ پوءِ جڏهن جلد يارهون آيو، ته ان ۾، منهنجي ڪنهن به ڪتاب يا رسالي جو احوال شامل ڪو نه هيو.
[b]پنجين ڳالھ.
[/b] منهنجو ڪو به ڪتاب يا شاھ جو رسالو، اڄ ڏينهن تائين، ڪنهن به سرڪاري پبلشرز اداري شايع ناهي ڪيو. مثلا؛ ثقافت کاتي حڪومتِ سنڌ، شاھ لطيف چيئر ڪراچي، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، سنڌي ادبي بورڊ يا سنڌي لئنگئيج اٿارٽي وغيره. جنهن جا ٻه سبب آهن، هڪ هيءَ ته “آئون انهن ادارن جي مٿان مقرر ماڻهن جو دوست نه آهيان” ۽ ٻيو هيءَ ته “ آئون وڏو ماڻهو نه آهيان”.
حوالو نمبر؛ ڊي جي/سي ڊي 814 / book – 15 – 1 / 2014 ، تاريخ 15-7-2014 ع موجب، ثقافت کاتي حڪومتِ سنڌ، مون کان “ شاھ جو رسالو__سِرائيڪي ”جو، شاھ مُکي لپِيءَ ۾ ڪنورٽ ڪيل، اصل مسودو گھرايو هو. ليٽر ۾ لکيو هئائون ته “ اسان هي رسالو ترت شايع ڪرڻ چاهيون ٿا”. ان ليٽر جي روشنيءَ ۾، مون فورن مسودو موڪلي ڏنو. ان بعد، اداري جي سيڪريٽري صاحب کي، هر ڇهين مهيني، معلومات وٺڻ جي لاءِ، آئون فون ڪندو آهيان، ته اردو ٻوليءَ ۾ ڪو شخص چوندو آهي “ صاحب ميٽنگ ۾ هئي”. اهڙيءَ ريت ڪيترن ئي سالن کان وٺي، صاحب اڃان تائين، مسلسل ميٽنگ ۾ مصروف آهي ۽ منهنجو ان سان رابطو ٿي نه سگھيو آهي. ان ڪري منهنجو منظوم ترجمو ڪيل ڪتاب “شاھ جو رسالو_سرائيڪي”، ثقافت کاتي حڪومتِ سنڌ جي پليٽ فارم تان، اڃان تائين شايع ٿي نه سگھيو آهي. اگر اهو منهنجو رسالو، ثقافت کاتي حڪومتِ سنڌ پاران، منهنجي مرڻ کان پوءِ شايع ٿيو، تڏهن به آئون ايئن سمجھندس ته “مون کٽيو”.
ثقافت کاتو حڪومتِ سنڌ، شاھ لطيف چيئر ڪراچي، انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، سنڌي ادبي بورڊ ۽ سنڌي لئنگئيج اٿارٽي، اسان جا عظيم ادارا آهن. اهي ادارا جن عظيم مقصدن خاطر قائم ڪيا ويا هئا، اُهي مقصد انتهائيءَ اهميت جا حامل هئا. ليڪن آهستي آهستي، انهن ادارن کي، سياسي اُڏوهي کائڻ شروع ڪيو. اُن بعد، اُنهن ادارن جي مٿان، سياست جا ڪارا ڪاريهر ۽ نيرانا نانگ مقرر ٿيندا ويا. جن انهن ادارن کي، پنهنجن پيچدار ور وڪڙن ۾ وڪوڙڻ شروع ڪيو. هاڻي ته اُهي اُڏوهيون ۽ نيرانا نانگ به نڪري ويا آهن. اسان جي انهن مقدس ادارن جي مٿان، هن وقت راڪاس برڙ باڪاس قبضو ڪري ويا آهن، جن کي اها خبر ئي ڪانهي، ته سنڌي لوڪ ادب ۽ لطيف شناسيءَ تي، هن وقت ڪير ڪير ڪم ڪري رهيا آهن؟ جن کي همٿائجي ۽ انهن جا شاهڪار شايع ڪرائجن. بس! انهن کي فقط هڪڙو ئي فڪر فنا ڪيو ٿو وڃي، ته “ ڪهڙو ماڻهو اسان جو يار آهي؟ ۽ ان جو ڪتاب ضرور شايع ڪرڻو آهي!” ۽ ٻيو هيءَ ته “ ڪهڙا ڪهڙا فنڊز، ڪٿي ڪٿي ڏيکارڻا آهن؟”۽ ٻيو بس!
[b]ڇهين ڳالھ
[/b] منهنجو جڏهن به ڪو نئون ڪتاب شايع ٿيندو آهي، ته ڀَونتريُون ڀرڙاٽ، ڦُوسيُون ڦرڙاٽ ۽ ٽِٽِڪُٽڻيُون ٽرڙاٽ ڪنديون آهن. هڪٻئي کي چونديون آهن، ته “ استاد لغاريءَ هي هي غلطيون ڪيون آهن، مون فلاڻي چُڪ پڪڙي ورتي آهي ۽ هي ڪتاب غلطين سان ڀريو پيو آهي” وغيره وغيره”. هو پنهنجي پاڻ کي، سقراط ثاني، افلاطون جو استاد ۽ رُوميءَ جو رهبر سمجھنديون آهن. آئون اهڙيءَ ريت، سدائين جھنگلي جيتامڙن جون ٻوليون ۽ گٽرن ۾ گڏ ٿيل، ڪِنِي ڪَسِيءَ جي ڪِيڙن جِي ٻُلڪاٽ ٻُڌندو آهيان ۽ وري نوان نوان ڪتاب لکي، انهن کي وري ويتر وڌيڪ تيز ڪري ڇڏيندو آهيان.
نتيجو
مٿي ڏيکاريل ڇهن ڳالهين کان پوءِ، هي نتيجو اخذ ڪري سگھجي ٿو، ته “سنڌي ادب ۾، پنهنجو مقام پيدا ڪرڻ جي لاءِ، وڏي ويڙھ ۽ جدوجهد ڪرڻي پوي ٿي. سنڌي ادب ۾ مٿي ويٺل، مها مانگر مڇن، بُکايل بگھڙن ۽ برڙ باڪاسن سان، باقاعده جنگ جوٽڻي پوي ٿي. نفرت، حسد ۽ بُغض جِي باھ جو هڪ درياھ آهي، جنهن ۾ ٽُٻيءَ هڻي، هُن پار پهچڻو پوي ٿو. نه ته ماڻهو، پنهنجو حقيقي ۽ مانائتو مقام قطعي ڪو نه ٿو ماڻي سگھي”.
يي عشق نهين آسان ، بس اتنا سمجھ ڊالو،
اِڪ آگ ڪا دريا هئي، اور ڊُوب ڪي جانا هئي.
علم جو خادم
[b] استاد لغاري
[/b] پوسٽ آفيس کپرو، وايه ميرپورخاص سنڌ.
03332888300 / 03453721300
ustadlaghari333@gmail.com
02 سيپٽمبر 2018ع