1. سُر“ڪلياڻ”جو فلسفو
[b]سُر“ڪلياڻ”
[/b]“ڪلياڻ” سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي لغوي معني آهي خير، سُک ۽ من جو قرار.
هي شاھ جي رسالي جو وحدانيت وارو سُر آهي، هن سُر سان، شاھ جي رسالي جي ٻين سُرن بابت، فڪر، فهم ۽ فراست جا دروازا کُلن ٿا. جن ۾ شاھ صاحب، وحدت ۽ ڪثرت جو مسئلو، صوفياني طريقي سان سمجھائڻ ۽ سُلجھائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
هن سُر ۾، الله پاڪ جي وحدانيت ۽ حضرت محمد مصطفي صلي الله عليه و آله وسلم جن جي رسالت سان گڏوگڏ، ٻين به ڪيترن ئي نقطن تي پُڻ بحث ٿيل آهي. جهڙوڪه ابتدا ۽ انتها، احد ۽ احمد، اڏي ۽ سِر، الف۽ ميم، بود ۽ نابود، ٻُڪيءَ ۽ ٻاجھ، ٻيلپ ۽ ٻيائي، پتنگ ۽ پروانو، پچڻ ۽ پچائڻ، پريت ۽ پريتڻو، ڄيرو ۽ ڄڀيءَ، خدا ۽ خوديءَ، درد ۽ دارونءَ، دوئيءَ ۽ دليل، راز ۽ رمزون، روميءَ ۽ رهاڻيون، سُجود ۽ وُجود، سچ ۽ مچ، سڏ ۽ پڙاڏو، سُرڪيءَ ۽ سڌ، سسيءَ ۽ ساھُ، سڪڻ ۽ سُور، سُوريءَ ۽ سيڄ، شرڪ ۽ شيطان، صورت ۽ سونهن، صوفي ۽ لاڪوفي، طالب ۽ مطلوب، عاشق ۽ معشوق، عبد ۽ معبود، فنا ۽ بقا، قيام ۽ قعدو، ڪاتيءَ ۽ ڪسڻ، ڪافر ۽ ڪُفر، کورو ۽ کامڻ، لوھ ۽ لچڪڻ، لھس ۽ لُڏڻ، محبت ۽ مامرو، مورت ۽ موھ، نفيءَ ۽ اثبات ۽ نوڙت ۽ نماز وغيره تي پڻ روشنيءَ وڌل آهي.
ڪري طريقت تڪيو، شريعت سڃاڻ،
هنيون حقيقت هيرتون، ماڳ معرفت ڄاڻ،
هوئج ثابوتيءَ ساڻ، ته پُسڻ کان پالھورهين.
هندوستاني موسيقيءَ جي روايت موجب “ڪلياڻ” هڪ مکيه ٺاٺ آهي، جنهن مان ٻيا راڳ پنهنجو رستو ٺاهي نڪرن ٿا. سُر“ڪلياڻ” جا پنج جدا جدا قسم آهن، هڪ “شام ڪلياڻ”، ٻيو “ايمن ڪلياڻ”، ٽيون “ڀوپالي ڪلياڻ”، چوٿون “حمير ڪلياڻ” ۽ پنجون “ڪيدار ڪلياڻ”.
“ڪلياڻ” شاھ جي رسالي جو پھريون سُر آهي، جنهن ۾ 147 بيت، 6 وايون، ۽ 5 داستان شامل آهن. الله تبارڪ وتعالي جي تعريف سان شروع ٿيندڙ هن سُر جو پهريون بيت “اَوَلُ اَللهُ عَلِيمُ، اَعلي عالَمُ جو ڌَڻِي” ۽ آخري وائي “سُپيريان جي سُونهن جي، ڳالھ ڪِيئن نه وڄي؟” آهي.
[b]چند بيت ۽ انهن جون سمجھاڻيون
[/b]
اَوَلُ، اَللهُ، عَلِيمُ، اَعلي عالَمُ جو ڌَڻِي،
قادرُ پنهنجي قُدرت سين، قائمُ آھ قَديمُ،
والي، واحد، وحده، رازقُ ربُ رحيمُ،
سو ساراھِ سچو ڌڻي، چئي حمدُ حڪيمُ،
ڪري پاڻ ڪريمُ، جوڙون جوڙ جھان جي.
سڀ کان اول الله پاڪ جي ذات با برڪات آهي، جيڪو وڏي علم رکڻ وارو، مڙني کان مٿانهون ۽ پُوريءَ ڪائنات (جھان) جو ڌڻي آهي. اُهو ئي قدرت وارو، پاڻ پنهنجي طاقت ۽ توانائي سان، ازل کان وٺي موجود ۽ قائم آهي. اُهوالله پاڪ، جيڪو يڪتا آهي، جنهن جو ڪوئي به شريڪ ڪونهي، اڪيلو ۽ واحد آهي ۽ هر شئي کي روزي رسائيندڙ، پالڻهار مهربان آهي. (اي انسان!) تون فقط اُنهيءَ هڪ سچي ڌڻيءَ جي ساراھ ڪر، جيڪو سدا حڪمت وارو ۽ تعريف جي لائق به آهي. اُهو بنا گھرڻ جي، پنهنجو ڪرم پاڻ ڪري ٿو ۽ سڄي جڳ جهان جي ٺاھ جوڙ ڪندڙ ۽ خلقيندڙ آهي.
صوفي لا ڪوفي، ڪو نه ڀانئيس ڪير،
منجھائين منجھ وڙهي، پڌر ناهس پير،
جني ساڻس وير، ٿئي تني جو واھرو.
صوفي (سالڪ) کي، پنهنجو ڪو به فرقو يا حسب نسب ناهي هوندو ۽ هُن (صوفيءَ) سان ڪنهن کي ئي محبت ڪانهي هوندي. هُن سچي سالڪ جي لڙائي، پنهنجي من اندر جي نفساني خواهشن سان هوندي آهي، هُو پنهنجي وجود کان ٻاهر پير نه پائيندو آهي. جيڪي به صوفيءَ جا مخالف هوندا آهن، هي (صوفيءَ) وري اُنهن جو ئي واهرو ۽ مددگار پيو ٿيندو آهي.
سِر نايو سَجدا ڪرين، تَنُ تَواضعو تو نه،
هُوجو مڻڪو من جو، سُوڌو سورين سو نه،
ڪُوڙا ! ٿيندئي ڪو نه، ڦُوڪئي ڌوتي فائدو.
(اي سالڪ!) سِر جھُڪائي، سَجدا پيو ڪرين، پر حقيقت ۾ تو پنهنجي جند جان کي، نياز، نوڙت ۽ ادب ۾ اڃان آندو ئي ناهي. جيڪو تنهنجي ساھ ۽ من وارو اندريون مڻڪو آهي، تنهن کي تُون سڌي سليقي سان سورين ڪو نه ٿو. اي قلب جا ڪُوڙا ! انهيءَ ٻاهرين ڇنڊ ڦُوڪ ۽ مڻ مڻ ڪرڻ سان، تو کي ڪو به فائدو ڪو نه ٿيندو،
عاشق ايئن نه هُونِ، جيئن تون سڄي اڱڙين،
وڃيو درِ دوستن جي، رَتُ ڏينهاڻي رُونِ،
ٻِيءَ پرِ ڪنهن نه پُونِ، ماڪُرِ محبوبنِ سِين.
سچا عاشق ايئن ٿوروئي هُوندا آهن، جيئن تُون ٿُلهو متارو، ڳاڙھو ڳٽر ۽ ڏنڊو مُٽو لڳو پيو آهين. اُهي (عاشق) روزانو پنهنجي پرينءَ جي در تي پهچن ٿا ۽ رت جا ڳوڙها ڳاڙي، “هئي هئي” واريون هنجھون هارين ٿا. ڇو جو اُهي ٻئي ڪنهن به حيلي بهاني سان، پنهنجي مٺڙي محبوب وٽ، مقبول ۽ منظور نٿا ٿي سگھن.
محبت جي ميدان ۾، سِر جو سانگ مَ ڪرِ،
لاهي سِرُ لطيفُ چئي، اڳيان دوستن ڌرِ،
وڍئين ته واھ ٿئين، سندي دوسان درِ،
عشق نانگ اَپرِ، خبرِ کاڌنِ کان پوي.
(اي البيلا عاشق !) جي محبت واري ميدان ۾ پير پاتو اٿئي، ته پوءِ پنهنجي سِرُ جو سانگو صفا لاهي ڇڏ، سُهڻو شاھ لطيف چوي ٿو ته “پنهنجو سِرو وڍي، تِرِيءَ تي کڻي، مٺڙن محبوبن جي اڳيان آڻي رک، جي ايئن پنهنجو سُڳنڌو سر وڍي ڏيندين، ته دوستن جي در تي، “واھ واھ” ٿي ويندئي. نينهن هڪ خطرناڪ نانگ ۽ وڏو عذابي اجگر آهي، جنهن جي خاص خبر صرف اُهي ٻُڌائين ٿا، جيڪي اُن جا ڏنگيل ۽ ڏنڀيل هُوندا آهن،