7. سُر“گھاتُو” جو فلسفو
هي شاھ جي رسالي جو، گھاتوئڙن جي تمثيل سان، حقيقت ۽ نصيحت ڀريو سُر آهي، جنهن ۾ شاھ صاحب گھاتوئڙن کي خبردار ڪندي چوي ٿو ته، “ جيڪڏهن اوهين مڇ کي مارڻ چاهيو ٿا ته پهريان پنهنجن رڇن کي ريٽو رنڱ ڏيو ”. “ جان گھڙنداهُ گھاتوئا ! تان رڇن ڏهو رنڱ ”. اوهين جيڪا لاکيڻيءَ لوڏ لُڏندا ٿا وتو، يا هري هري هلندا ٿا وتو، ته اها رسم، ريت، پرِ، هلڻي، نمونو يا اهو ڀير گھاتوئڙن جو ته آهي ئي ڪو نه !
اَئِين جا لُڏو لوڏ، ايءَ پرِ نه گھاتوئڙن جي،
ڪُن ڪلاچيءَ ڪوڏ، سُک نه سُتا ڪڏهين،
گھاتوئڙن جون اکڙيون ڪَڪَڙيون هونديون آهن، اُهي ڪلاچيءَ واري ڪُن تي، ڪڏهن به سُک ۽ سانت سان سُمهي ڪو نه رهندا آهن،
گھوريندي گھور پيا، اَگھور گھوريائون،
مانگرُ ماريائون، ملاحن مُونهن سنرا،
چون ٿا ته ڪنهن زماني ۾، ڪلاچيءَ ( ڪراچيءَ ) جي ماڳ تي، اوڀايو نالي هڪ ميربحر رهندو هو، جنهن کي ست پُٽ هئا، انهن ۾ مورڙو سڀني کان ننڍو ۽ ڪمزور هو، باقي ڀائر جُنگ جوان هئا جي سمونڊر ۾ مڇيءَ مارڻ جو ڪم ڪندا هئا، ڪلاچيءَ جي ڪُن ۾، هڪ مست مانگر مڇ رهندو هو، هڪ لڱا، شڪار ڪندي، هي ڇھ ئي ڀائر اُن جي ور چڙهي ويا ۽ مڇ کين هڪ هڪ ڪري ڳهي ويو، جڏهن اها خبر مورڙي کي پيئي، ته اُن وڃي مڇ کي ماريو ۽ اُن جي پيٽ مان ڀائرن جا لاش ٻاهر ڪڍيا،
لطيف سُر “گھاتو ” ۾ مانگر مڇ کي للڪاريندي چوي ٿو ته “ تُون جنهن اڇي اوڙاھ پاڻيءَ ۾ مچي مواڙ ٿيو آهين ۽ من مستيون ڪندو ٿو وتين، ته هاڻِ اُن پاڻيءَ جا ڏينهن اچي پورا ٿيا اٿئي ! اهو اڇو اوڙاھ پاڻي ڄاڻ ته سُڪو !
متو آهين مڇ ! ٿُلهو ٿو ٿُونا هڻين !
جا تو ڏٺي اڇ، تنهن پاڻيءَ پُنا ڏينهڙا.
سُر “گھاتو ” خالص مقامي سنڌي راڳ آهي، جيڪو فقط شاھ جي راڳ ۾ ڳايو وڃي ٿو، ڇاڪاڻ جو هندوستاني راڳ ۾، گھاتو جي نالي سان، ڪو به راڳ موجود ڪونهي،
هي شاھ جي رسالي جو ستون نمبر سُر آهي، جنهن ۾ 25 بيت، 1 وائي ۽ 2 داستان شامل آهن، هن سُر جو پهريون بيت “ گھنگھريا گھڻ ڄا ڻ، مُوڙهي مت مهائيين ” ۽ آخري وائي “ گھاتوئڙا ادا ! متان اَئِين رڇ وڃائيو ” آهي،
[b]بيت ۽ انهن جون سمجھاڻيون
[/b]
ماڪ ڀِڄاينِ مولهيا، مٿان رات پئي،
اُجھڻ لڳيون اوليون، وئن ونجھ وهي،
ڪلاچيان ڪهي، ڪڏهن ڪو نه آئيو.
مٿان رات پئجي ويئي، ( گھاتو واپس ڪو نه وريا ) اُنهن جا پڌر تي پيل پٽڪا، ماڪ پُسائي ڇڏيا، ( گھمجي ويا ) ٻيڙن کي، اڳتي اولجڻ ( ڌڪڻ ) وارو ڪم ختم ٿي ويو، اُنهن جي هٿن مان ونجھ ڇڏائي، پاڻيءَ ۾ لُڙهي ويا، جيڪي به گھاتو، هيل تائين ڪلاچيءَ جي قهري ڪُن تي ڪاھ ڪري ويا، اُنهن مان اڄ ڏينهن تائين، واپس ڪوئي ڪو نه وريو آهي،
ڪالھ ڪلاچيءَ ويا، ڇتيون کڻي ڇُڳير،
ڀائُن ڀيرو نه ڪيو، ادن ڪي اوير،
اهڙي خاصي کير، ڪُن ورائي جھلئي.
طُرن وارا بگا پٽڪا ٻڌي، وڏي تياريءَ ڪري، مڇيءَ مارڻ جون ڇتيون کڻي، ڪالھ ڪلاچيءَ جي ڪُن ڏانهن ڪاهي ويا، ( روانا ٿي ويا ) اُنهن ادن اوير ڪري ڇڏي، ڀائُرن گھرن ڏانهن وري ڀيرو ئي ڪو نه ڪيو، ( اچڻ وڃڻ ئي ڇڏي ڏنو )، اهريءَ سُهڻي سنگت ۽ ڀائُرن جي ٽلندڙ ٽولي، ڪُن ورائي کڻي قابُو ڪئي،
ڏيهاڻي جن ڏنڀرا، ماريو ڏنم موڪ،
گھر ۾ گھاتوئڙن جا، ٿا مارينم ٿوڪ،
لڏي وچان لوڪ، اُونهي ويا اوهري.
جن روزانو ڪلاچيءَ جي قهري ڪُن وٽان، ڪيترائي ڪُرڙا ۽ پاڻيءَ ۾ رهندڙ مڇين جا شڪار ڪري مُون کي آڻي ٿي ڏنا، هاڻي اُنهن گھاتوئڙن جي گھرن ۾، سندن استعمال جون شيون ۽ ٻيا سامان ڏسي، منهنجا ڳوڙها ڳڙيو ٿا پون، ( جيءَ جھُريو ٿا پون )، هي سارو سنسار ۽ لوڪ ڇڏي، ڪنهن عجب جهڙي اُونهي اوڙاھ عميق ۾ اوجھل ٿي ويا آهن،
جيئن جھُڳا پائيين جھول ۾، ايئن نه مرن مڇ،
سٻر ڍار سمونڊر جا، ڪي راوان رڱج رڇ،
هي ڇاڙون ۽ ڇڇ، اڃان اوڙاھ اڳاهون ٿيو،
( اي گھاتوئڙا ادا ! ) جيئن ننڍڙيون ڄاليون ( ڄاريون ) جھول واري پِڇ پِڇ پاڻيءَ ۾، روز وڃي ٿو وجھين، وڏا خونخوار ۽ مهمير مانگر مڇ ايئن ڪو نه ٿا مرن ! اڳيان سٽاڻي سمونڊر جي اوڙاھ پاڻيءَ جا، وڏا اٿاھ اُٿندڙ ڇول آهن، تون پنهنجن رڇن ( وڏن ڄارن ) کي، اول رائي جهڙو ميٽڙو رنڱ ڏي، هي ته سامونڊري ڍورن جون پُوڇڙيون ۽ ڪسيون آهن، عميق، اوڙاھ ۽ اُونهون پاڻيءَ اڃان اڳتي آهي،
جان واهُڙ ۾ وھُ، تان تون مڇ ! نه موٽيو،
ڪائي ۾ ڪوھ ڪريين؟ پوءِ موٽڻ جو پھُ،
سِر مٿي ٿو سھُ، مهميزون ملاحن جيون.
اي مست مواڙ مانگر مڇ ! جيستائين جو درياء ( سمونڊر ) ۾، پاڻيءَ جو وڏو وهڪرو جاري هو، تيستائين تو واپس ورڻ جي ڪا نه ڪئي، پاڻيءَ جي لهي وڃڻ کان پوءِ، هاڻِ ڇا جي لاءِ پيو واپس ورڻ جي ڪوشش ڪرين ؟ ۽ سٽون کائين، هاڻي ته ملاحن جون مارون، مهميزون ۽ سختيون پيو پنهنجي سِر تي سھُ ! ( پنهنجو ڪيتو لوڙ! )
جان جرُ هُئڙو جال، تان تون مڇ ! نه موٽيو،
پُونَئِي اڄ ڪهِ ڪال، سانڀويون سانگُنِ ۾.
اي مست مواڙ مانگر مڇ ! تو تيستائين واپس ورڻ جي ڪا نه ڪئي، جيستائين جو پاڻي ڀرپور، جام ۽ ججھو هُيو، درياءَ جي ڦاٽن ۽ واهڙن ۾، ( جتي تون گھُمين ڦِرين ٿو ) اڄ، سُڀاڻي يا اِجھو هينئر وڏا مها ڄار لڳڻ وارا اٿئي !
ڪُنڍي ڪَلِيَنِ وچ ۾، جڏهن هنيائون،
موتُ نه ماريائون، ڏور ڏيئي ويا ڏُک جي.
منهنجن مٺڙن محبوبن، سِڪ جو سَگھو ڏورو وٽي، رُڪ جِي ڏوڙِي ڏُنگھڙِي ڪُنڍيءَ ۾ ڏاڍو ٻَڌِي، منهنجي ڪاڪڙي وارين ڪلين ۾ آڻي، زور سان ٻاهر ڇِٻڪي ڏني، مون کي ايئن نه ماريائون، جيئن مري وڃان ها، ( اڌ مُئل حالت ۾ ڇڏي ڏنائون ) مون کي ڏُک جي ڏور ۾ ڦاٿل ۽ ڦٿڪندو ڇڏي، ( پاڻ مُسڪرائيندا ) هليا ويا،
اهڙيءَ ريت شاھ جي رسالي جو سُر “ گھاتو ”، مانگر مڇ ( نفس ) ماريندڙن جي مذڪور سان، انسان ذات جي لاءِ، نهايت گھڻيون نصيحتون، حقيقتون ۽ علامتون پنهنجي دامن ۾ سمائي، اختتام پذير ٿئي ٿو، جنهن جي پڙهڻ ۽ پروڙڻ سان، دل کي تمام وڏو ڏڍ ۽ سُڪون ملي ٿو،