خود اعمتاديءَ جي کوٽ سنئون سڌو اوهان جي حافظي (Memory) کي متاثر ڪري ٿي
جڏهن اوهان ڪنهن مسئلي ۾ ڦاسي پئو ٿا ته پوءِ اوهان پنهنجي حافظي جي بينئڪ ڏانهن رجوع ڪريو ٿا ۽ سوچو ٿا: ڇا مان انهيءَ باري ۾ اڳ ۾ ڪجھ ڄاڻان ٿو؟ اوهان جو حافظو خود بخود ڪم ڪري ٿو ۽ اوهان کي جواب مهيا ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح واسطيدار مسئلي متعلق اوهان جي گڏ ڪيل ڄاڻ کان اوهان کي آگاهه ڪري ٿو.
اوهان جو حافظو تڏهن اوهان کي نئين خيال جي لاءِ بنيادي خام مال ڏئي ٿو جڏهن. . .
اوهان جي حافظي جي بينڪ جو ترجمان نهايت ئي ڀروسي جي قابل آهي. اهو ڪڏهن به اوهان جي گرفت کان ٻاهر ناهي هوندو. جڏهن اوهان ان کي چئو ٿا ته مسٽر ترجمان! مون کي فلاڻي ڄاڻ گھرجي؟...... ته هو چوندو ته ٺيڪ آهي منهنجا سائين!
پوءِ اوهان ياد ڪريو ته، ان کان اڳ ۾ اوهان ٻه ڀيرا ڪوشش ۾ ناڪام ڇو ٿيا هيؤ؟ ۽ اهڙي طرح جون ٻيون ياداشتون اوهان جي مدد ڪنديون. اهڙيءَ طرح اوهان جي ذهن جو ترجمان، اوهان جي ذهن جي گھرائيءَ مان خيال پيش ڪندو.
فرض ڪريو؟ اوهان پنهنجي حافظي جي بينڪ جي ترجمان کي درخواست ڪريو ٿا ته مسٽر ترجمان! مون کي هڪ اڙانگو فيصلو ڪرڻو آهي. ڇا اوهان مون کي اهڙا خيال ڏئي سگھو ٿا جيڪي منهنجي مدد ڪن؟
ته مسٽر ترجمان چوڻ لڳو: بلڪل جناب! ائين پوءِ مسٽر ترجمان اوهان کي اهي خيال پيش ڪندو، جيڪي اوهان جي حافظي جي بينڪ ۾ موجود هيا ته ”اوهان ضرور ڪامياب ٿيندؤ“. پوءِ اوهان کي ياد ايندو ته بلڪل اهڙا ئي حالات مون کي ان کان اڳ ۾ به پيش آيا هئا ۽ اوهان جي ڀرپور اعتماد اوهان کي ڪامياب ڪيو هو.
مسٽر ترجمان مڪمل طور تي اوهان جي مدد ڪري ٿو ۽ ذميدار آهي. جيڪڏهن اوهان انهيءَ بينڪ مان ڪجھ خيال ڪڍڻ گھرو ته اوهان جي مرضي آهي، ڇو ته حافظي جي بينڪ اوهان جي ئي آهي.
اوهان پنهنجي حافظي کي درست ڪري، ٻه خاص شيون ڪري، پنهنجي پاڻ ۾ اعتماد پيدا ڪري سگھو ٿا.
1. رڳو مثبت خيال پنهنجي حافظي ۾ گڏ ڪريو. هر اڻ وڻندڙ واقعي، گھٽ ۽ ٻُوسٽ، حوصلا شڪني ۽ خوف کي پنهنجي حافظي ۾ جاءِ نه ڏيو.
ڪامياب ۽ ناڪام ماڻهو انهن شين کي مختلف انداز ۾ استعمال ڪندا آهن. ناڪام ماڻهو انهن منفي خيالن کي پاڻ سان چنبڙائي رکندا آهن. انهيءَ ڪري اهي اڻ وڻندڙ صورتحال سان منهن ڏيندڙ هوندا آهن. رات جو سمهڻ مهل به اهي انهن اڻ وڻندڙ واقعن بابت ئي سوچيندا آهن.
ڀرپور اعتماد وارا ڪامياب ماڻهو اهڙن واقعن کي وساري ڇڏيندا آهن، ڪامياب ماڻهو فقط مثبت خيالن کي پنهنجي حافظِي جي بينڪ ۾ جمع ڪندا آهن.
جڏهن صبح جو اوهان پنهنجي ڪار ۾ وڃو ته ڪار جي انجڻ ۾ جيڪڏهن اوهان مٽي وجهي ڇڏيو ته اوهان جي ڪارڪردگي ڇا ٿيندي؟.... ظاهر آهي ته ڪار جي بهترين انجڻ به ڪم ڪو نه ڪندي، اهڙيءَ طرح خراب ۽ بُرا خيال به اوهان جي ذهن کي ائين تباهه ڪندا.
منفي خيال اوهان جي لاءِ اهنجايون ۽ لڙڪ پيدا ڪن ٿا. ان کان سواءِ منفي خيال احساس ڪمتري، پريشاني، گُھٽ ۽ ٻُوسٽ کي جنم ڏين ٿا، انهن منفي خيالن کان آجو ٿي ڪري سڌي واٽ وٺو.
جيڪڏهن اوهان بلڪل اڪيلا هجو ته انهن منفي خيالن کي پنهنجو پاڻ کان پري رکو. جڏهن اوهان گاڏي هلائي رهيا هجو يا اڪيلو ويهي کاڌو وغيره کائي رهيا هجو ته پنهنجن خوشگوار تجربن کي ذهن ۾ ورجايو. پنهنجي حافظي جي ڪتاب ۾ سٺن خيالن کي جاءِ ڏيو، اهي شيون اوهان منجهه اعتماد پيدا ڪنديون. پوءِ اوهان کي يقين ٿي ويندو ته اوهان پاڻ کي ڏاڍو سٺو محسوس ڪندؤ. سٺا خيال اوهان جي جسماني ڪارڪردگي کي بهتر بڻائيندا.
مستقبل جي لاءِ سٺي منصوبه بندي ڪريو، سُمهي پئو. سمهڻ کان اڳ ياد ڪريو ته الله پاڪ اوهان کي ڪهڙيون ڪهڙيون نعمتون عطا ڪيون آهن انهيءَ ڪري اوهان رب جو شڪر ادا ڪريو. پوءِ اوهان محسوس ڪندا ته اوهان ڪيڏي نه سٺي زندگي گذاري رهيا آهيو.
2. پنهنجي ذهن جي رڳو سٺن خيالن کي ڪم ۾ آڻيو.
مان شڪاگو ۾ نفسيات جي ماهرن جي هڪ فرم سان ڪيترائي سال رهيو آهيان، انهيءَ فرم جا ماهر نفسيات ڪيترن ئي نفسياتي مريضن جو علاج ڪندا هئا. هتي گھڻو ڪري شاديءَ جي مسئلن ۾ ڦاٿل نفسياتي مريض ايندا هئا.
هڪ ڏينهن مون انهيءَ فرم جي سربراهه کان سندس پيشوراڻي ٽيڪنڪ جي باري ۾ پڇيو ته هو گھڻي مرض ۾ ورتل مريضن جو علاج ڪيئن ڪندا آهن؟
هن چيو ته جيڪڏهن ماڻهو رڳو هڪ ڪم ڪن ته اسان جهڙن ماهر نفسيات جي ڪا ضرورت باقي نه رهندي..... مون پڇيو اهو ڪهڙو ڪم آهي.....؟!
هن چيو ته ماڻهو رڳو پنهنجن منفي خيالن کي ختم ڪري ڇڏين، ان کان اڳ جو اهي خيال نهايت سگهارا ديو بڻجي وڃن. انهيءَ ماهر نفسيات هيئن به چيو ته مان گھڻو ڪري مريضن جي انفرادي طور تي مدد ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان. هن وڌيڪ ٻُڌايو ته اهڙا مريض خود پنهنجي ذهن جي عجائب خاني ۾ خوف جي ديو کي آباد ڪري ويٺا هوندا آهن. ڪيترن ئي شادي شده جوڙن جو نفسياتي معاملو، انهن جو هني مون هجي ٿو، ڇو ته اهي پنهنجي هني مون بابت جيڪي اميدون رکندا آهن، سي پوريون ڪو نه ٿينديون آهن اهڙيءَ طرح انهن جا پاڻ ۾ تعلقات خراب ٿيڻ شروع ٿي ويندا آهن. پر اهڙن مسئلن سان منهن ڏيندڙ جوڙا اسان وٽ شاديءَ کان پنج يا ڏهه سال پوءِ ايندا آهن.
گھڻو ڪري اهڙا مريض پنهنجي مسئلي جي باري ۾ اڻ ڄاڻ هوندا آهن ۽ اهو ناهن ڄاڻيندا ته اهو اسان جو ڪم آهي ته ان جي مرض کي ڳولهي ڪري ان جي مدد ڪريون ۽ کيس حقيقت کان واقف ڪريون. هڪ نفسياتي مريض ڪنهن اڻ وڻندڙ واقعي کان پنهنجي ذهن ۾ خوف جو راڪاس پالي سگھي ٿو، ڪنهن نوڪريءَ ۾ ناڪامي، ڪنهن صحبت ۾ ناڪامي، ڪنهن ڌنڌي يا ڪاروبار ۾ نقصان، ڪنهن جوان جي رويي ۾ مايوسي، اهي خوف جا اهي ديوَ آهن، جن کان اسان ماڻهن کي نجات ڏياري کين تباهيءَ ۽ برباديءَ کان بچائيندا آهيون.
اها ڳالهه ته ڏاڍي چٽي آهي ته جڏهن ڪوبه منفي خيال، واري واري سان دهرايو وڃي ٿو ته اهو وڌي ڪري ذهني ديو بڻجي وڃي ٿو ۽ پوءِ اهڙو انسان پنهنجي اعتماد کي وڃائي ويهي ٿو ۽ شديد نفسياتي مسئلن جو شڪار ٿي وڃي ٿو. هڪ ميگزين ۾ شايع ٿيندڙ آرٽيڪل جنهن جو عُنوان هو ”ذاتي تباهيءَ ڏانهن هلندڙ“.
ايلس انهيءَ مضمون ۾ ٻڌايو آهي ته آمريڪا ۾ هر سال ٽيهه هزار ماڻهو آپگھات ڪن ٿا. ان کان سواءِ هڪ لک ٻيا ماڻهو پنهنجي جان تان هٿ کڻڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. هن ڇرڪائيندڙ انڪشاف ڪيو ته لکين آمريڪي غير محسوس طريقي سان تمام هوريان هوريان پنهنجو پاڻ کي هلاڪ ڪري رهيا آهن. اهڙا ماڻهو جسماني نه بلڪه روحاني خودڪشي ڪري رهيا آهن، اهي ذلت جي سزا واري ۽ نيچ حالت ۾ حياتي گذاري رهيا آهن، جيڪا روحاني طور پاڻ مارڻ آهي. منهنجي هڪ ماهر نفسيات دوست مون کي ٻڌايو ته هن ذهني ۽ روحاني آپگھات ڏانهن ويندڙ هڪ مريض کي اهڙي خودڪشي ڪرڻ کان ڪيئن روڪيو. هن ٻڌايو ته سندس اها مريضه ٽيهن سالن جي ويجهو هئي، کيس ٻه ٻارڙا به هئا. هوءَ نهايت سخت گُهٽ ۽ ٻُوسٽَ جو شڪار هئي. جڏهن هوءَ پنهنجي جيون بابت ڳالهائيندي هئي ته کيس هر گذريل واقعو ۽ پل اڻ وڻندڙ لڳندا هئا. هن جي اسڪول جا ڏينهن، هن جي شادي، اُهي هنڌ جتي هوءَ ڪڏهن رهي هئي، سڀني جي باري ۾ سندس خيال منفي هئا. هوءَ ڪنهن شئي کان به خوش ڪو نه هئي،کيس هر پاسي اونڌهه ئي اونڌهه نظر پئي آئي.
مون ان کي هڪ تصوير ڏيکاري ۽ هُن کان پڇيو ته هن تصوير ۾ کيس ڇا ٿو نظر اچي؟ هن چيو ته لڳي ٿو ته هيءَ ڪنهن خوفناڪ طوفاني رات جي تصوير آهي. هن تصوير جو نهايت ئي اداس پهلو ڏٺو هو (اها هڪ وڏي تصوير هئي جنهن ۾ سج سمنڊ جي ڪناري هڪ ٽَڪري جي پس منظر ۾ نظر آيو پئي. انهيءَ ۾ سج اهڙي عمدگيءَ سان ڏيکاريو ويو جو اهو سج اُڀرندي به محسوس ٿي رهيو هو ۽ لهندي به. هر ڪو پنهنجي شخصيت جي مطابق ان جو تاثر وٺندو هو. صحت مند ماڻهو چوندا هئا ته سج اُڀري رهيو آهي، پر ذهني انتشار ۾ مبتلا ماڻهو چوندا هئا ته سج لهي رهيو آهي.
هڪ ماهر نفسيات جي حوالي سان مان ڪنهن شخص جي ذهن ۾ اڳ ۾ موجود خيالن کي تبديل ته نه ٿو ڪري سگھان، ها جيڪڏهن مريض سهڪار ڪري ته ان جي ماضيءَ جي مختلف واقعن کي معلوم ڪري سگھجي ٿو.
مان انهيءَ علاج کي گھڻو ڪري عورتن جي لاءِ استعمال ڪندو آهيان. مون انهيءَ مريضه تي ڪم شروع ڪري ڏنو. مون ان کي هدايت ڪئي ته اوهان پنهنجي ماضيءَ جي تلخ واقعن بدران خوشگوار واقعن کي ياد ڪريو ۽ مايوسيءَ کان ٻاهر نڪرو. ڇهن مهينن کانپوءِ هن ۾ بهتري اچڻ شروع ٿي ويئي. پوءِ مون هن کي هڪ خاص ڪم ڪرڻ لاءِ ڏنو. مون هن کي چيو ته اوهان روزانو انهن خاص ٽن واقعن کي لکو، جيڪي اوهان جي خوشيءَ جو باعث هجن ٿا. مان هر هفتي اوهان جا لکيل واقعا ڏسندس، مون ٽن مهينن تائين سندس اهو علاج جاري رکيو، هاڻي هوءَ گھڻو بهتر ٿي وئي هئي بلڪه سندس حالت تسلي بخش هئي، هاڻي سندس رويو به مثبت ٿي چڪو هو ۽ بلڪل عام ماڻهن وانگر خوشحال زندگي گذاري رهي هئي.
انهيءَ عورت جڏهن پنهنجي حافظي جي بينڪ مان منفي خيالن کي مڪمل طور تي ڪڍي ڇڏيو هو ته هوءَ بلڪل صحتمند ٿي ويئي هئي.
****
جيتوڻيڪ نفسياتي مسئلا، پوءِ ڀلي اهي ننڍا هجن يا وڏا، جڏهن انهن جي علاج جي نوبت اچي ٿي ته منفي خيال حافظي جي بينڪ ۾ گھر ڪري چڪا هوندا آهن ۽ مثبت خيال نڪري چڪا هوندا آهن.
انهيءَ ڪري حافظي جي بينڪ ۾ انهن منفي خيالن کي خوف جو راڪاس بڻجڻ نه ڏيو. منفي ۽ اڻ وڻندڙ خيالن کي پنهنجي حافظي جي بينڪ مان ڪڍي ڇڏيو. جڏهن اوهان ڪنهن صورتحال مان گذرو ته پنهنجي خوشگوار تجربن کي ياد ڪريو ۽ تلخ تجربن کي وساري ڇڏيو. بلڪه تلخ تجربن جي يادگيرين کي دفن ڪري ڇڏيو.
جيڪڏهن اوهان منفي ڳالهين تي سوچيندا ته اوهان جو ذهن مڪمل طور تي مائوف ٿي ويندو.
جيڪڏهن اوهان جو ذهن اڻ وڻندڙ واقعن کي وساري ڇڏيندو ته اوهان نهايت ئي حوصلي وارا ۽ شاندار ٿي ويندا. پر جيڪڏهن اوهان اڻ وڻندڙ واقعن کي وسارڻ نه گھرندا ته اوهان جي حافظي جي بينڪ اوهان جي خوشگوار واقعن کي معزول ڪري ڇڏيندي.
ماڻهو ٻين کان ڇو ڊڄندا آهن؟ ڪجهه ماڻهو پنهنجي آس پاس ڇو هوشيار رهندا آهن؟ شرم ۽ لڄ ڪرڻ جوڪهڙو ڪارڻ آهي؟ اسان انهن شين جي باري ۾ ڇا ٿا ڪري سگھون؟
ٻين ماڻهن کان ڊڄڻ تمام وڏو خوف آهي، پر انهيءَ خوف تي قابو پائي سگھجي ٿو. جيڪڏهن اوهان ٻين ماڻهن جي موجوده حالتن بابت ڄاڻي وٺو ته انهيءَ خوف تي قابو پائي سگھجي ٿو.
منهنجو هڪ دوست آهي جيڪو پنهنجو ذاتي ڪاروبار هلائي پيو. ان مون کي ٻڌايو ته هن ماڻهن جي موجوده حالتن کي ڪيئن ڄاتو، هن جيڪو مثال ڏنو اهو ڏاڍو دلچسپ آهي.
هن ٻڌايو ته ٻي مهاڀاري لڙائيءَ کان اڳ ۾ هو فوج ۾ هو. فوج جو هر ساٿي مون کي نشانو بڻائيندو هو. مون کي گھڻو شرم ايندو هو. مان محسوس ڪندو هوس ته هر ڪو مون تي گھڻي نظر رکي ٿو. مون کي پنهنجي جسماني ۽ ذهني کوٽ جو تمام گھڻو احساس هو. مان سوچيندو هيس ته مان ڄمندي ئي ناڪامين سان منهن پيو ڏيندو اچان، پر حڪمت عمليءَ سان منهنجو خوف ختم ٿيندو رهيو.
1942ع ۽ 1943ع جي دوران جڏهن فوج وڃي پئي مرندي ۽ هر ڪو خوف ۾ وڪوڙيل هو ته مان ان وقت به بلڪل ثابت قدم هيس، مان پنهنجي محاذ تي ڄميو بيٺو رهيس، مان پنهنجي ساٿين جو غور سان مطالعو ڪري رهيو هيس، انهن کي ڌيان سان پڙهي رهيو هيس، اهي سڀئي وساڻل، مايوس ۽ اُٻاڻڪا پئي لڳا، جڏهن ته مان بلڪل خوف کان آجو هيس.
منهنجي ساٿي فوجين جي جڏهن لائن لڳرائي ويئي ته اهي بلڪل بيوقوف لڳي رهيا هئا. انهن جي شخصيت ظاهر ٿي چڪي هئي. انهن ۾ موٽا تازا به هيا ته مغرور به هئا ۽ ڊگهي قد جا به. پر هينئر هو پريشان هئا، ڪجھ ڏينهن اڳ ۾ هو گھڻو ڪجھ هئا پر جنگ جي محاذ تي اُهي گدڙ جيان نظر پيا اچن.
تڏهن مون کي معلوم ٿيو ته ماڻهو جيئن نظر ايندا آهن، اصل ۾ اهي ان کان مختلف هوندا آهن. پهاڙ پري کان سهڻا لڳندا آهن پر انهن جي ويجهو وڃبو آهي ته انهن جي اصليت جي خبر پئجي ويندي آهي ته هي ته مٽي ۽ پٿرن جو ڍيرآهن. مون کي اها به خبر پئجي ويئي ته منهنجا اهي ساٿي مون کان ڪمتر آهن. هوسٺو کاڌو کائڻ پسند ڪندا آهن. هو پنهنجي ڪٽنب ۽ دوستن کي ياد ڪندا هئا، کين انيڪ مسئلا پريشان ڪندا هئا ۽ اهي آرام ڪرڻ گھرندا هئا. جيتوڻيڪ ڪجهه ساٿي مون وانگر به هئا، انهيءَ ڪري هاڻي مون کي انهن کان ڪو به خوف نه ٿيندو هو، مون کي انهن کان ڊڄڻ جي ضرورت به نه هئي.
*****