Larger then Life
Larger then Life
[/b]
ٽي وي ڊرامو ساهه کڻندڙ زندگي هوندو آهي، جنهن کي ڪوئي اديب ئي لکي سگهي ٿو. برطانيه، امريڪا ۽ سڄي يورپ ۾ ڪيئي شوق رکندڙ ڊرامه نويس،ڊرامه نويسي جي اسڪولن ۾ ويندا آهن، سکندا آهن ته ڊرامو ڪئين لکجي؟ پر مان سمجهان ٿو ته اهي ڊرامي جو فن نه پر ڪنهن حد تائين ڊرامي جو هنر سکي سگهندا آهن. خراب ڊرامه اسان وٽ جلد مقبول ٿي وڃن ٿا ۽ انهن جا لکندڙ پڻ پنهنجي مقبوليت انهن ئي ڊرامن کي سمجهن ٿا.
اهڙن ڊرامه نويسن کي ڇا سمجهائجي ته ڊرامه نويسيءَ لاءِ پهريون نقطو علم جي حاصلات آهي، ڊرامي واري زبان ڪڏهن به سکي سگهجي ٿي، هونءَ به ڊرامو علمي زبان ۾ ناهي لکيو ويندو، روزمرهه جي زندگي گذاريندڙ ڪردارن جي زبان ۾ لکيو ويندو آهي.
يا ائين کڻي چئجي ته سٺو ڊرامو لکيو نه پر بڻايو، خلقيو ويندو آهي. جنهن لاءِ چند عنصر کڻي ڪمپوز ڪيا ويندا آهن. ڊرامو لکڻ عظمت ناهي ،ڊرامو ٺاهڻ، خلقڻ عظمت آهي.
چيو ٿو وڃي ته ادب ڳتيل ۽ ناقابل سمجهه شيءَ آهي تنهن (ادب) ۾ ڊرامي کي شامل نٿو ڪري سگهجي. ان سوچ جو نتيجو اهو سامهون آيو ته سطحي ڊرامه لکندڙ، ڊرامه فيلڊ ۾ اچي ويا آهن، جن ڊرامي کي فقط تفريح ڪوٺيو، هنن سطحيت تي وڃي فرمائشي لکيو ڄڻ پروڊيوسر ۽ ڊائريڪٽرس جي منشي گيريءَ جو ڪم ڪين.
اسان اهڙي ڊرامي لکڻ کي ننديو ۽ هُنَ ڪجهه اهڙا (فرمائشي ۽ نج ڪمرشل )ڊرامه ڏسي توبهه ڪئي ڇو ته هن سڪون ۽ تنهائيءَ سان دوستي ڪئي. جيڪا ڪنهن اديب لاءِ حياتيءَ جو جوهر آهي. بهتر ڊرامه لکندڙ کي پنهنجي قومي روايتن کان آگهي ضروري آهي ڇو ته اها آگهي کيس ڪلاسيڪل ادب ڏانهن پهچائيندي.
هاڻوڪي دور ۾ ٽي وي ڊرامي کي(سُستائپَ ۽ فني ادراڪ کان لنوائيندي ) فقط ايستائين رکيو آهي ته ان ڊرامي ۾ روزمرهه جي زندگيءَ جو تاثر هجي يعني رائيٽر خيال آرائي نه ڪري،جيڪو روز مرهه ۾ ٿئي پيو تنهن کي فوڪس ڪجي، يعني گهڻي قدر هڪ ئي سيٽ هجي، هڪ گهر جنهن کي ٻاهران ۽ اندران ڏيکاريو، مٿين منزل ۽ هيٺين منزل کي ڏيکاريو ۽ اتي رهندڙ ڪردار ڏيکاريو.........بس... پر اهو سڀ هر رائيٽر ۽ سنجيده رائيٽر نه ٿو چاهي ته اهو Box set اهڙو سيٽ جيڪو سجيل ڪمري جي تصوير هجيجنهن ۾ مٿين طبقي ۽ ان طبقي جي زندگيءَ کي ڏيکارجي....طارق عالم ابڙي جهڙا رائيٽر، سالن کان اهڙو مفروضو بڻجي ويل روزمرهه جي عام زندگيءَ وارو ڊرامو لکڻ نٿا گهرن، جيڪو ڊرامو ائين هجي جو اوهان ڪنهن گهر جي وٿيءَ مان، ڪمري ۾ جهاتي وجهي اهڙن اداڪارن کي ڏسي رهيا هجو جيڪي توهان ۽ توهان جي چاچين، مامن، سئوٽن ۽ پاڙيوارن جون زندگيون پيش پيا ڪن، پر بريخت ۽ ڪوڪتو جا نوان ڊراما ڪنهن نئين فضا ۾ هجن ٿا جتي هو پنهنجي خيالن ۽ جذبن جو اظهار ڪن ٿا.
اڄ جا ڊرامه نويس عجيب مونجهاري ۾ آهن، مٿن غلبو عام زندگيءَ کي پيش ڪرڻ جو اٿن پر منهنجا دوستو...........وڏن ۽ عظيم ڊرامه نگارن اهڙن ڊرامن(سالن کان فارمولا بڻجي ويل ڊرامن) لکڻ کان انڪار ڪيو ۽ اهي اهڙن ٻين ڊرامن لکڻ طرف ويا جن جا مرڪزي ڪردار larger than life (زندگيءَ کان وڏا) هجن پر عام قد جا نه هجن.
اهڙا ٻي نموني جا ڊراما، اهڙي زندگيءَ جي تصور کي سامهون آڻن ٿا جيڪا عام زندگيءَ کان گهڻي سٺي يا گهڻي خراب هجي، رواج ۾ رهندڙ ۽ حال ۾ هوندڙ نه هجي، اهڙن ڊرامن ۾ زندگيءَ جي بلند ترين ۽ حقير لمحن جي عڪاسي هجندي آهي ۽ اهڙن ڊرامن ڏسڻ جي ڪشش اها آهي ته اوهان ان مان ڏٺل جو مزو، ڏسڻ نه ٿا چاهيو پر نه ڏٺل جذبي ۽ احساس ۾ شريڪ ٿيڻ جي امڪان ۾ داخلا ماڻيو ٿا، جتي ڪردار ازلي سوال کڻن ۽ جن سوالن جو تعلق انسان جي گهرائيءَ سان هجي، اهڙن ڊرامن ۾ اسلوب، ڪردار، ٻولي ۽ برتاءُ عام ئي رکبو آهي پر ان جا لکندڙ پهريان پنهنجي قومن جي روايتن، قدامت، تاريخ، نفسيات ۽ فن ۾ انهن کي ڍالڻ جي قوت وارا ٿيندا آهن ۽ پوءِ لکندا آهن، انهن ڊرامن ۾ روزاني زندگي هوندي آهي پر جوابي صورت ۾ سوال پيدا ڪرڻ جي سگهه واري.
هاڻي ان نقطه نظر کي آڏو رکي، پاڻ طارق عالم ابڙي جي لکيل آخري ڊرامي “خالي فريم” ڏي اچون پيا جيڪو هِڪَ آرٽسٽ تي لکيل آهي، جيڪو ڊرامو ٽيڪنيڪل لحاظ کان فليش بيڪ، انٽرڪٽ،فيڊ آئوٽ ۽ ٻين جزن سان، ڊرامي جي ڪهاڻيءَ کي نفيس انداز ۾ وڌائي ٿو، ڊرامي جو سڄو فوڪس آرٽسٽ جي نمرتا، معصوميت ۽ لائيف کي برتڻ تي آهي، مددي ڪردارن ڊراميءَ جي ڪهاڻيءَ ۾ خاص ڪري( ٽانگي واري جو ڪردار) پنهنجي گفتگوءَ ۾ سنڌ جي سياسي ۽ سماجي حالتن کي بيان ڪري، ڊرامي کي سماجي حيات پڻ ڏني آهي. ڊرامي ۾ مختلف سچوئيشنس ڏئي، اسڪرپٽ موجب ماحول منتخب ڪري، فلمبند ڪرڻ، ڪردارن کي ڪيفيتن موجب بيڪ گرائونڊ ميوزڪ ڏيڻ ۽ اسڪرپٽ جي روح موجب گيتن جو ورلاپ رکڻ،انتهائي مهلائتو لڳو پر ڊرامي جي مرڪز ي ڪردار ان موقف کي هٿي ڏني آهي ته ڊرامي جا مرڪزي ڪردار لارجر دين لائيف، زنـدگيءَ کان وڏا هجن، عام قد جا نه هجن.
ڊرامي جو مرڪزي ڪردار آرٽسٽ آهي، جيڪو بي پرواهه ٿيندو آهي، طارق عالم ابڙو جي آرٽ سولو پلي “خالي فريم” جو ڪردار “حسن” زماني کان بي پرواهه، بي ريا ۽ سماجي وهنوار ۾ فٽ نه ٿيندڙ بي قرار روح آهي جنهن لاءِ رولاڪيون، تجربي جو ذريعو هونديون آهن........هو ڪنڊن پاسن ۽ رستن ۾ پيل زندگيءَ ۽ ماڻهن جا مشاهده وٺندو آهي، اهو سڀ ارادتن ناهي ڪندو پر اها سندس زندگيءَ جي مشغولي بڻيل هوندي آهي، اهائي مشغولي ڪنهن آرٽسٽ لاءِ آڪسيجن جو ڪم ڏيندي آهي.... هو(حَسن)مجسمه ٺاهيندڙ هڪ آرٽسٽ آهي، هو پاڻ کي گهڻو وقت گهر ۾ رهڻ، روٽين ۾ نوڪري ڪرڻ ۽ خاندان ٺاهڻ جي خفت کان مڪت ٿيل ڀائيندو آهي، جڏهن ته پيءُ ماءُ ۽ زماني جا ماڻهو کيس رواجي جيئڻ تي آڻڻ جي ڪوشش ڪن ٿا پر طارق عالم جي مرڪزي ڪردار، آرٽسٽ وٽ معمول جي زندگي جيئدي، پنهنجي غير معمولي تخليقي پرواز- فن ۽ انوکي خيالن جي قرباني ڏيڻ منطور ناهي، هن ڪنهن اسرار ۽ انساني رمزن واري معنائن جي تلاش ۾ ...پاڻ کي ،پاڻ لاءِ معمول جي زندگيءَ کان ڪٽي رکيو آهي. هن پاڻ کي زماني کان مڪت ڪيو ناهي، مڪت ٿي ويو آهي...(فطري طور ۽ پنهنجي فن جي رياضت ۾)......هو آرٽسٽ هو جيڪو پنهنجي زندگي پنهنجي مرضي ۽ پنهنجي شخصي لطف لاءِ جيئندو آهي.
ٽي وي ڊرامي “خالي فريم” ۾ طارق عالم جو آرٽسٽ- روٽين، شيڊول ۽ رواجيت واري ڌارا ۾ اچڻو ئي ناهي..آرٽسٽ ڪنهن جي پرواهه ڪرڻ ڪنهن جي ڌاڳي سڳي ۾ رهڻ يا ڪنهن جي ماتحتيءَ ۾ سِرُ نوائڻ جو پابند رهندو ئي ناهي، هو پنهنجي آزاديءَ کي مرضي ۽ ملندڙ لطف سان هلائيندو آهي، ڇو ته آرٽسٽ، افقي رنگ-کليل فضا جي حرارت ۽ زندگيءَ جي هڙني روپن کي پسڻ لاءِ الڳ ۽ آزاد قسم جي مڪينيزم ۾ رهندڙ هوندو آهي...هو زندگي ملڻ واري ٿوري وٿيءَ آڏو ٽريپ ناهي ٿيندو، ڇو ته هو طارق جو آرٽسٽ آهي، هو ڊرامي لاءِ رڳو ڪردار ناهي بلڪه طارق جو ڪنهن آرٽسٽ لاءِ وزن ۽ وزڊم آهي، طارق جو آرٽسٽ ڪردار ..زندگيءَ کي ڪنهن ماپ تور ۾ نه ٿو رکي ڇو ته آرٽسٽ اچانڪ پڻي، فطري اڇل ۽ موجودات جو لاڳاپيل جيءُ هوندو آهي، جنهن وٽ زندگي وٺڻ لاءِ انت، منزل ۽ سوچيل رستو نه هوندو آهي.
طارق عالم هن ڊرامي ۾ آرٽسٽ واري ڪردار ۾ پاڻ سان هم ڪلام ۽ همزاد بڻجي پاڻ سان خود ڪلامي ڪئي آهي، هو سڀ من جي اڇل تي ڪري ويهي ٿو. ائين ڊرامو پنهنجي ٿيم/پلاٽ ۾ هڪ مجسمه ساز نوجوان جي بيپرواهيءَ ۾ گذرندڙ زندگيءَ کي پورٽري ڪري ٿو، آرٽسٽ کي ماءُ جي رشتي دل جي عقيدي ۾ پوئي رکيو..... هو ڪنهن لاءِ مثال ٿي جيئڻ جي مشق ناهي ڪندو. ڇو ته آرٽسٽ لمحن ۾ جيئندو آهي، سالن، صدين ۾ زنده رهڻ جي لالچ کان مڪت.... هو پنهنجي خيالن آڏو مٿو ٽيڪيندو آهي، هو ماءُ کي جنم ڏيندڙ هستي سمجهندي پاڻ ان کان جدا ٿيڻ واري خوف ۾ مبتلا ڀائيندي، ڊائلميا ۾ گهيريل محسوس ڪري ٿو، هو ماءُ جو سدا جيئڻ ، پنهنجي ساهه سان ٻڌل ڌاڳو سمجهي ٿو، هن جي زندگيءَ جوپوروڇوٽ سندس ماءُ آهي.....ماءُ بحيثيت هستي ۽ ماءُ حسن(آرٽسٽ) جي جيئندان جو سبب......
هو زماني کان بيزار، بي چين ۽ پنهنجي خيالن ۾ جيئڻ وارو فرد آهي، هو سماج ۽ حالتن کي مربوط ڪرڻ کان لاتعلق، ازلي خيالن ۾ غرقاب فرد آهي، ڊرامو اڳتي هلي ٿو ته هو آرٽسٽ بغيرطئه ڪيل سفر دوران، ٽرين جي سفر ۾ هڪ فارين رٽرن....هندو ڇوڪري لڇميءَ سان ملي ٿو، اهو ٽرين سفر ۽ ڇوڪريءَ سان گهر تائين وڃڻ واري سفر تائين جو موقعو، ٻنهي جي هم خياليءَ، بي باڪي ۽ پاڻ ارپڻ واري نفسيات ڪري، شادي جي ٻنڌڻن سان ٻڌجي. هلڻ تائين جڙي ٿو، ٻئي راضي.....آرٽسٽ پنهنجي خيالن جي خالي فريم ۾ ڪنهن جو عڪس پنهنجي ڊائريءَ ۾ اسڪيچ ڪيو هو، لڇمي ان خالي فريم جو عڪس بڻجڻ لاءِ تيار هئي ۽ اتي آرٽسٽَ(حسن)جي ماءُ جو موت واقع ٿي پوي ٿو، ان سانحي ٿي پوڻ ڪري، آرٽسٽ باقي ڪنهن به حاصلات جي سحر کي، لاحاصلات جي ڌٻڻ سمجهي، لڇميءَ کان چيچ ڇڏائي، خيالن جي فضا ۾ الوپ ٿي وڃي ٿو. لڇميءَ سان شادي ان ڪري ڪري پيو ته پنهنجي زندگي ۽ گهر جي خالي فريم ۾ ماءُ سندس زال جو ڪو عڪس ڏسي خوش ٿيندي پر جڏهن ماءُ ئي نه رهيس ته وري پنهنجي گهر ۽ زندگيءَ جو فريم خالي رهڻ ڏنائين...ڇو ته آرٽسٽ ڪو انت منزل يا رستو مربوط نه رکندو آهي ۽ حسنزماني، ڪنهن پيار ڏانهن رغبت به نه ڏياري، هو ڊرامي ۾ عورت ۽ مرد جي رشتي کي معراج ته سمجهي ٿو پر ماءُ جو رشتو ئي ان لاءِ محور هيو. ائين طارق پنهنجي ڊرامي جو وزن ان نقطي جي عروج تي پهچايو آهي، جتي هو چوندو هجي ته آرٽسٽ زماني جي ٺوسيت کان وڌيڪ خيالن ۽ وجدان ۾ پناهه ۽ يقين رکندو آهي. ڇو ته آرٽسٽ مرتبي، ناموس ۽ حاصلات جو پڇ لٽڪائو بڻجي زنده رهي نه ٿو سگهي..ميچوئر آرٽسٽ جي تلاش رڳو روٽي ڪپڙا ۽ مڪان ناهي، هو پنهنجي مرضيءَ ۽ پنهنجي لطف پائڻ لاءِ جيئندو آهي...ائين طارق ڊرامي “خالي فريم ” ۾ ان آرٽسٽ جو ڪردار لکيو ناهي خلقيو آهي، عام رائيٽر ڪردار لکندا آهن(زماني مان کڻي)پر طارق جهڙا رائيٽر ڪردار تخليق ڪندا آهن، ڊسڪور ڪندا آهن، ڊرامي لاءِ اهڙا ڪردار لکندڙ اديب هڪ ئي وقت تاريخ، تهذيب ۽ علم جو عرفان رکندڙ هوندو آهي.
طارق ڊرامي“خالي فريم” ۾ رڳو آرٽسٽ جو شيڊو ناهي پسايو پر هن پرڳڻي جي سماجي حالت، مذهبي تنگدستي کي نندڻ ۽ سيلف پروٽيسٽ جي فطري اڇل ڪردارن ۾ سمائي آهي ۽ ائين لڇمي هندو ٿي، حسنَ جي معصومانه سچائي ڏسي سڱ سياپي جوڙڻ جي سائيڪالاجي رکي ٿي جيڪو مذهبي مت ڀيد ۽ فرقيواريت تي وار به آهي....اهي آڏا ابتا ۽ ٽڙيل وکريل جزا گڏائي”خالي فريم” لکڻ طارق جو ڪمال آهي.
رڳو اهو ڪمال ناهي بلڪه سندس ڊائريڪٽر فاروق رند به محبت ۽ دل سان ان اسڪرپٽ ۾ ساهه ڀريو آهي، هو فاروق آهي، جنهن جو (جڏهن مان اسماعيل چانڊيو وٽ رهيل هيس)بارش پوڻ دوران موٽر سائيڪل تي، فاروق جو ايڪسيڊنٽ ٿيو هو رات جو اڍائي وڳي ڪراچيءَ جي ڪنهن روڊ تي، ايڪسيڊنٽ جي ٻئي ڏينهن تي مليو، چيائين: ”قدير سائين..... رات مري بچيا آهيون“، مون چيو: ”ڏک ٿيو.....“ چيائين: ”مونکي ڏک ڌڪن لڳڻ ڪري نه ٿيو“ مان چيو: ”نه ته“ ....چيائين: ”گوڏن کان مٿي ڌڪ لڳا، ڊاڪٽر جڏهن ڌڪ ڏسڻ لاءِ منهنجي جيڪا پينٽ ڪٽي، مونکي ان پسند جي پينٽ چيرجڻ تي ڏک رسيو جيڪا وري نه ملندي ۽ نه ٺهندي....“ مان ٻڌي وڏو ٽهڪ ڏنو ۽ فاروق جي سرمستيءَ ۽ اوليتن واري درويشي پسي چيو ته: ”عجيب آهين، فاروق رند“- علي بابا جي فيمليءَ جو آهي ۽ علي بابا،طارق جي فيملي ۾ ويندڙ....فاروق، طارق، علي بابا، ٽئي فني دنيا جا عاشق ، صفا چريا مڙس ۽ هڪ ٻي جا اثر اپنائيندڙ.
ڊرامي “خالي فريم”جي ڳالهين کان اڳتي نڪري آياسون، خير منهنجا دوستو.... طارق، هن ڊرامي ۾ پنهنجي شاعريءَ جي ليرڪ، ڪهاڻي لکڻ واري غير معموليت، ناول لکڻ وارو دريافتي عنصر ۽ ٽي وي جو ميڊيم آڏو رکيو آهي ته ٽي وي ڊرامو عوام سان ڪئين ابلاغ ڪندو آهي ۽ ان انداز جي آرٽ پلي جو اثر ڪيڏو تازو، هر دفعي نئون ۽ دلين ۾ جذب ٿيڻ جهڙو رهندو آهي، اها ڊرامي لکڻ جي ائپروچ آهي جنهن ۾ فن ۽ آرٽ وجدان جي ڪيفيت وارو ڪم ڪندو آهي، اهڙن ڊرامن لکڻ لاءِ لاشعوري جمالياتي قوت مدد ڏيندي آهي. مطلب اهڙا ڊراما عام ظاهر ٿيندڙ حقيقت کان وڌيڪ حقيقي نفسيات جو ظهور خلقيندا آهن.ڊرامي لکڻ جو اهو رويو..... پي ٽي وي جي دين رهيو، جتي علي بابا جو ڊرامو ”پينگ گيسٽ“ ۽ اڪيچار ٻين ليکڪن جا اهڙا ڊرامه اچي ٿا وڃن جن ۾ ڊرامه نويسن زماني جا عام ڪردار ته کنيا پر انهن کي زندگي برتڻ لاءِ، پنهنجي خلقيل زندگي عطا ڪئي، جيڪا زندگي ڊرامي ۾ ڏيکارڻ لاءِ اخبارن وانگر رپورٽ نه ڪئي وئي پر ان ڪردارن ۾ پنهنجو فن ۽ وجدان ڀريو، تنهن ڪري اهي ڪردار ۽ ڊرامه لارجر دين لائيف- زندگيءَ کان وڏا ڀاسندي محسوس ٿيا. اهڙي ڊرامي جي دنيا، عام ڊرامي کان ڪي قدر پيچيدا ۽ وڌيڪ آرٽسٽڪ هوندي آهي، جنهن ڪري خراب ۽ مقبول ڊرامو لکندڙن لاءِ اهڙا ڊراما ڪم وارا نه هوندا آهن ڇو ته ان ۾ عام تفريح کان وڌيڪ وجود ۽ تاريخ جي نفسيات جو ڇيد ٿيل هوندو آهي، اهي عارضي تفريح ۽ ڪمرشل ڊرامي کان وڏي ۽ ابدي عمر رکندا آهن پر جڏهن ڪو هانءَ سان هنڊائي.....بس آخر ۾ هن ڊرامي لاءِ آخري جملا ته.....ڪوبه آرٽ ٽي وي ڊرامو، ٽڪراءُ، ڊرامائي عمل ۽ رد عمل جي چوگرد بيٺل ناهي رهندا، پر آرٽ ڊرامي جي شروعات ڪلائيميڪس ۽ ڪردار نگاري، ُشد ڪَلاَ جيان اچانڪ پڻي مان پيدا ٿيل آرٽسٽڪ اسٽروڪ هوندا آهن، ڇو ته ٽي وي ڊرامو من جو اهڙو آئينو آهي جنهن مان اوهان ڪوشش ڪري وجود جو پرتوو پَسي سگهو ٿا. يا ائين کڻي چئجي ته “خالي فريم” جهڙا ڊراما زندگيءَ جو پاڻ لاءِ عڪس ڏيندا آهن ته ڪيئن جيئون، ڪيئن سوچيون ۽ ڪيئن محسوس ڪيون.
هونءَ به ٽي وي ڊرامو اسان تي اهو شيڊو ڇڏيندو آهي ته اسان ڪهڙين شين کي عزيز رکندا آهيون ۽ ڪهڙين شين مان خوفزده ۽ ڀوَ جو شڪار ٿي ويندا آهيون، ڇو ته سٺو آرٽ ڊرامو دل ۽ دماغ کان توجهه وٺندو آهي ڇو ته دل ۽ دماغ کي نيڪي بدي، روشني تاريڪي، غمگيني شادماني، نجات ۽ بخشش مان گذرڻو پوندو آهي. ڊرامي جو وڏو فوڪس اهو ئي آهي رڳو معمول جي حيات چٽڻ نه پر من جي سچي حيات پيدا ڪرڻ، ڊرامي جو جوهر آهي. اهو ئي ڊرامي جو لارجر دين لائيف- وارو صيغو آهي.
(طارق عالم ابڙو جي سولو پلي ”خالي فريم“ جو جائزو جيڪو سندس
ٽين ورسي تقريبَ ۾ پڙهيو ويو)