• وقت، وچن ۽ ڀٽائي
حياتيءَ ۾ ڀاڳن جو ويرو نه آيو،
ڪوئي ڏينهن بڻجي چڱيرو نه آيو،
سوين سج نڪتا بهارون به آيون،
اسان جي مقدر ۾ ڦيرو نه آيو.
اڄوڪو سج جڏهن ڪاورنجهر ۽ هالار جي سلسلن پويان آخري هڏڪي ڏئي اجهامي ويندو ته شايد لنڊن جي ٽرفلگر اسڪائر وٽ رات جو ٻارهن وڄڻ جو ائين ۽ اهڙي بي بيچيني سان انتظار ڪيو ويندو جو دلين جون ڌڙڪنون گهڙيال جي سئيءَ سان هم آهنگ ٿي وينديون. نوجوان ڇوڪرن جي بغل ۾ باهه جيئن بکندڙ ۽ گرم ڀوريون ڇوريون بي تاب هونديون جن لاءِ ڀٽائيءَ چيو آهي:
توڙي ڇورين ڏنا ڇال،
ته به لاهوتي لنگهي ويا!
ٻئي هٿ ۾ شيمپين جي بوتل هوندي نوجوان پريمين سان پوڙها به ڪنهن نه ڪنهن پوڙهيءَ کي جهليو بيٺا هوندا ۽ پنهنجي وس ۽ حال آهر پيار جي پورهئي ۾ وسان نه گهٽائيندا. پوءِ مڙئي “حال حبيبان پيش پرين” اهو ئي حال آمريڪا جي اسٽيچو آف لبرٽي وٽ هوندو ۽ اهي رنگينيون پئرس ۾ “شانزي ليزي” وٽ هونديون. مطلب ته يورپ، آمريڪا، آسٽريليا ۽ جپان جي خوشحال ملڪن ۽ شهرن ۾ نئين سال جا جشن ۽ شادمانا هوندا. “شراب شباب ۽ ڪباب” پاڻ ۾ پرچاءُ ڪندا پر اهو پرچاءُ تند- ڪٽاري ڪنڌ وارو پرچاءُ نه آهي ۽ پويون روحاني پرچاءُ آهي. اهي نئين سال جا شادمانا سٺن گذريل سالن ۾ پاڻ ڪراچيءَ ۾ به ڏسي آيا آهيون جڏهن هن روشنين جي شهر ۾ مڌ جا مئيخانا ۽ نائيٽ ڪلبون کليل هونديون هيون ۽ مذهبي بنياد پرستي ايتري شديد نه هوندي هئي جيترو هينئر آهي. پوءِ خدا “ڀلو” ڪري “جميعت” جو جن روشنين جي هي شهر اجهائي بي نور ڪري ڇڏيو ۽ ان جاءِ تي اسلام جي لاٽ اهڙي ٻاريائون جو تعليمي ادارن ۾ هٿيار هلڻ لڳا ۽ شهر ۾ ڪڏهن شيعا سني فسادن ۾ سوين هزارين انسانن جو مسجدن ۽ امام بارگاهن ۾ رت وهايو ويو ۽ ڪڏهن سنڌي مهاجر فساد ڪرايا ويا. جميعت کانپوءِ هڪ ٻي جماعت ٺهي تنهن ته جميعت جا ليڪا به لتاڙي ڇڏيا. چوڻ جو مقصد هو ته ڪنهن زماني ۾ ڪراچي به يورپ يا آمريڪا جي ڪنهن به شهر وانگر خوشين ۽ کيڏ جو شهر هو جيڪو نه رهيو آهي.
ڳالهه پئي هلي ته اڄ رات جو ٻارهين وڳي سال ٻه هزار ٻه اسان کان موڪلائي ويندو جتي مغربي ۽ مشرقي دنيا مسرتن ۾ مدهوش ٿيندي اتي مسلم دنيا جي منهن تي خاص طور تي “ٻارنهن” وڳا پيا هوندا. هونئن اسان جو نئون سال محرم يعني پٽڪي، ڪٽڪي ۽ رت وهائڻ سان شروع ٿيندو آهي ۽ سنڌ- ماضيءَ جي سکي ستابي سنڌ جي منهن تي هڪ ٻيو “گهنج” پئجي ويندو. بدنصيب ٿري ڪيئن نئون سال ملهائيندا ٿرين جي هٿ ۾ ڀلا ڪا شيمپين جي بوتل هوندي ۽ سندن ڪڇ ۾ ڪا چلولي ڇوري هوندي.
ڀٽائيءَ کان ٻڌو:
بُکي کل نه اُڄهي، ڏکي ڏمر نانهه،
اگهاڙيءَ وهانءُ ويو ويچاريءَ وسري!
***
جا عمر! تو مل عيد، سا اسان سُوءِ ورتي سومرا،
ويئي ويچارن، وسري خوشي ۽ خريد،
سڪڻ ڪيا شهيد، مارو جي ملير جا!
***
ٿر ۾ پاڻيءَ جي سوڪهڙي کانپوءِ مال ۽ ماڻهو مريو وڃن جي جيئن ٿا ته مئلن کان وڌيڪ مُئل- حد اها آهي ته ڏڪار ۽ بک سبب ٿيل بدحالي جو عڪس هن بيت ۾ ڏسو:
وس ڙي بادل وس- تو وسندي وس ٿئي.
تو پيڪا مون ساهرا- کنوڻين ڇڏيو رَس،
تنين ڪاڻ وس- جن ور مٽي ڀائر ڪيا!
آخري سٽ تي غور ڪريو. “ور مٽي ڀائر ڪيا”، پيٽ ۾ ان ناهي ته اها زال ائين پئي آهي ڄڻ ڀيڻ پئي آهي. واهه ڀٽائي تنهنجا عڪس چٽڻ:
جُهه سي لوڙائو ٿيا، جنين سندي ڌير
ماروئڙا فقير، ڪنهن در ڏيندا دانهڙي؟
ويندڙ سال ويندي اسان کي ڪجهه تحفظ به ڏئي ويو آهي. جن ۾ ملڪ ۾ آزاد ۽ غير جانبدار جمهوري سفر شامل آهن. سنڌ ۽ سنڌ جو مقدر ۽ مستقبل اجرو ۽ روشن ڪرڻ لاءِ جيڪو آخري تحفو مليو آهي تنهن ايتري خوشي ڏني آهي جيڪا برداشت نه ٿي سگهي. تنهنڪري من ملول ٿي پيو آهي. شايد اهو ئي حال سنڌ جي سمورن اديبن جو هوندو. باضمير اديبن جو ڏاڍو روئڻ ٿو اچي. امڙ حال حيات هجي ها ته سندس جهوليءَ ۾ منهن لڪائي سڏڪا ڀريان ها ۽ ايترو روئان ها جو جڏهن امڙ جي جهوليءُ کان منهن مٿي کڻان ها ته منهن ته برابر ڳاڙهو هجي ها پر هيانءُ هلڪو ٿي پوي ها. ائين جڏهن “ساهه اڪنڍيو آهون ڀري” رهيو هو ته قاضي جاويد جو فون آيو ته “هدايت” اديبن پروگرام رٿيو آهي ته نئين سال ٿيڻ کان اڳ واري رات ڀٽائيءَ جي روضي تي گهاربي. ڄڻ ته هيانءَ تي ڇنڊو پئجي ويو. سوچيم روئڻ سڏڪا ڏيڻ ۽ اندر جي ڏک ۽ غبار ڪڍڻ لاءِ جيڪڏهن امڙ جي جهولي ناهي ته ڀٽائيءَ جي روضي ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ ٻنهي هنڌ “حفاظت جو احساس” ۽ قلبي سڪون ميسر ٿئي ٿو. اڄ اسين جيئن ته ڀٽائيءَ جي روضي ڏانهن پانڌي آهيون. ان ڪري توهان کي ڀٽائيءَ جا بيت جام ٻڌائبا. اهي جيڪي ويندڙ ۽ ايندڙ سال جي پُڙن جو درد محسوس ڪري رهيا آهن ۽ جن وٽ اندر جي اڌمن، ڏکن ۽ سورن کي ونڊڻ جو ڪو طريقو ناهي سي شاهه جا بيت ٻڌن ته شايد ڪجهه وقت لاءِ انهن جي اشانت من کي ڪجهه شانتي جو احساس ٿئي. پر ڀٽ ڌڻي پاڻ ئي چيو آهي.
سور ورهايان سرتيون جي ورهايا وڃن،
ٻيون ڪوهه ٻجهن، جن سندا تن سامهان!
سنڌ جا سور ته سنڌ جا سور آهن ۽ سنڌين جا سور آهن انهن فرمانبردار مائرن جي ٻچن جا سور آهن جن پنهنجي مائرن جي ٿڃ پيتي آهي. سنڌ جا سور ورهائجي ڪيئن سگهندا؟ ۽ هي ڌاريا- اهي گجرات وارا ۽ انهن جا ساٿاري- انهن جا اهي ساٿاري جيڪي سنڌ ۾ ڌرتيءَ ڄاين کان به سرس حصو ڳنڍرائي ويٺا آهن. هاءِ الا! مون کي ان قاضيءَ جي انصاف واري ڳالهه ٿي ياد اچي. هڪ ٻار جون ٻه دعويدار مائرون هيون ٻئي چئي رهيون هيون ته هي ٻار منهنجو آهي. ڳالهه ايستائين وڌي وئي جو فيصلو وڃي قاضيءَ جي ڪورٽ ۾ پهتو. قاضيءَ جي سامهون ٻئي دعوا ڪندڙ مائرون بيٺيون هيون ۽ ٻار وچ ۾ بانبڙا پائي رهيو هو. قاضي ٻنهيءَ جون ڳالهيون ٻڌيون، ٻنهي جي دعوائن ۾ وزن هو. قاضي مُنجهي پيو پر پوءِ سندس ذهن ۾ هڪ تجويز اڀري آئي. قاضي فيصلو ڏنو.
“ٻار کي چيري ٻه اڌ ٿا ڪريون هڪ اڌ هڪ ماءُ کڻي ٻيو اڌ ٻي ماءُ کڻي.” تنهن تي ڪوڙي دعويدار ماءُ چيو، “قاضي صاحب مون کي توهان جو فيصلو منظور آهي.” پر اصلي ماءُ کان دانهن سان گڏ ڳوڙها ۽ سڏڪا نڪري آيا تنهن رڙ ڪئي “نه نه قاضي صاحب! ٻار ڀلي انهن عورت جي ئي حوالي ڪريو پر منهنجي ٻچي کي چيريو نه هو زندهه هجي، کلي، کيڏي، خوش ٿئي. شال روهه جيڏي ڄمار مليس.” جڏهن قاضي اصل ماءَ جي مامتا ۽ سندس جذبا ڏٺا ۽ ڪوڙي ماءُ جو فريب ڏٺو ته پوءِ قاضي صاحب، پٽ اصلي ماءُ جي حوالي ڪيو ۽ ڪوڙي ماءُ کي لوڌي ڇڏيائين:
ٻيون ڪوهه ٻجهن، جن سندا تن سامهان
ڪاش! ڪو اهڙو قاضي ڪونهي جيڪو سنڌ ماتا پنهنجي ٿڃ پيتل فرمانبردارن کي موٽائي ڏئي ۽ ڪوڙن دعويدارن” کي لوڌي ٻاهر ڪڍي:
ڏکيون جان نه مڙن، تان تان ڀنڻ نه ٿئي،
پٽڻ واريون پڌريون ڳاڙها ڳل سندن
ٻيون هونءَ ئي هٿ هڻن، رئنديون رئڻ واريون!
مان سوچان ٿو سنڌ جا اديب نئين سال جي رات رڳو ڀٽائيءَ تي گذراڻ خاطر گذاريندا يا اتان ڪو لاڀ يا فيض به حاصل ڪندا. ائين جيئن مسلمان عمرو يا حج ڪري، ڪجهه ڦيرا ڏئي ۽ شيطان کي ڪجهه پٿريون هڻي پوءِ سون جون ڏيٽيون لڪائي موٽي ايندا آهن ۽ سمجهندا آهن ته اسان جا گناهه ڌوپي ويا.
گنگا لهن نه گيم، مڪي ٿين نه معاف
سينو جنين جو صاف تن کان پاپ پري ٿيا!
مسلمان جيڪڏهن مڪي ۽ مديني ۾ گڏ ٿيڻ واري اصلي فلسفي ۽ ڏاهپ کي سمجهن ها ته اڄ اهڙا دربدر خاڪبسر نه هجن ها ۽ آمريڪا توڙي يورپي ملڪن منجهان لوڌجي نه نڪرن ها. لکن جي تعداد ۾ سال ۾ هڪ ڀيرو هڪ مرڪز تي گڏ ٿين ۽ ڪنهن به باهمي مسئلي تي بحث ڪرڻ کان سواءِ موٽي وڃڻ ڪهڙي سياڻپ آهي. عمري ۽ حج وارو فلسفو مسلمانن نه سمهجيو آهي. رسم وڃي بچي آهي. تنهن ڪري اهي خوار آهن.
اسان سنڌي به سال ۾ هڪ ڀيرو ڀٽائي جي روضي تي گڏ ٿيون ۽ سنڌ جي درپيش مسئلن بابت سڄي سال لاءِ ڪو لاحئه عمل اختيار ڪريون. ٻڌي ڪريون، ايڪو ڪريون، ڪنهن جي گلا غيبت نه ڪريون. ڪنهن تي ٺٺوليون، چٿريون نه ڪريون صحيح غدار ۽ سنڌ جي دشمنن جي نشاندهي ڪريون تڏهن سمجهبو ته اسان جو پنڌ سجايو ٿيو ۽ ان لاءِ اسان کي ڪنهن ٻئي پاسي وڃڻ جي ضرورت ناهي!
وڃين ڇو وڻڪار هت، ڳولين هوت کي،
لڪو ڪين لطيف چئي ٻاروچو ٻئي پار،
نائي نيڻ نهار ته تو ۾ ديرو دوست جو!
۽ هاڻ اچو ته ڀٽائيءَ جي ئي بيتن مان سال 2003ع لاءِ ڪي قرارداتون تلاش ڪريون.
مادر ڀومي، امڙ سنڌ ڌرتي جي اجڙيل سينڌ سنوارڻ لاءِ اچو ته عهد ڪريون، وچن ڪريون ۽ پاڻ وڪامجون نه لوٽا ٿيون.
جي لوڻ لڱين لائيئين چيري چيري چَمَ،
مون ڪُر اڳي نه ڪيو اهڙو ڪوجهو ڪم،
جان جان دعوا دم، تان تان پرت پنهوارين.
اچو ته سنڌ جا درياهه وري وهايون ۽ سنڌ جي انچ انچ جي حفاظت ڪريون. ايستائين جو سنڌ جي سئي جهڙي سنهڙي شئي تي به ساهه ڏيون.
پاڇاهي نه پاڙيان، سرتيون سئي ساڻ
ڍڪي اگهاڙن کي ڪين ڍڪيائين پاڻ،
ٻيهر ڄاپي ڄاڻ، ابر جي اوصاف کي.
سنڌ جا فرمانبردار پُٽو اچو ته ڀٽائيءَ جي روضي تي ٻيهر عهد ڪريون.
اي نه مارن ريت جيئن سيڻ مٽائن سون تي،
اچي عمر ڪوٽ ۾ ڪنديس ڪا نه ڪريت.
پکن جي پريت، محلن سين نه مٽيان
متان پنهنجي فرض ۾ ڪوتاهي ڪريون ۽ سڀاڻي سنڌ ماتا هي ڏوراپو ڏئي:
ڪري مهاڙ ملير ڏي مٿي ڪوٽ چڙهي،
ساريندي ساهيڙين کي ڳوڙها پيس ڳڙي
نڪي ڪوڪ قلب مان، منجهان روح رڙي
ويڙهيچن وري، ڪر نه لڌي ڪڏهين!
عوامي آواز ڪراچي-