• سنڌ سان ٽي سانحا
o پاڪستان جي واحد جمهوري طور چونڊيل وزيراعظم، پيپلز پارٽي جي باني چيئرمين ۽ اسلامي سربراهه ڪانفرنس جي چيئرمين لاڙڪاڻي ڄاول شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جو ڦاسي چڙهڻ.
o سنڌو درياهه تي ڪالاباغ ڊيم ۽ ٿل ڪئنال اڏڻ.
o شائسته عالماڻي ۽ بلخ شير جو پيار جو پرڻو، طلاق ۽ ان پس منظر ۾ پيش منظر، جن جو سنڌ سماجي، سماجوادي، اقتصادي ۽ رومانوي زندگي تي گهرا اثر مرتب ٿيا آهن ۽ ٿيندا. مان مختصر طور تي انهي ٽنهي واقعن جي اثرن تي ٿورو ٿورو لکڻ ٿو چاهيان.
o ذوالفقار علي ڀٽي جي شهادت:
في الحال هتي مون کي ڀٽي صاحب جي خوبين ۽ خرابين تي ناهي لکڻو، نه ڪو سندس سياست تي ڪو تبصرو ڪرڻو آهي. هڪ حقيقت جنهن جو سندس دشمن به داد ڏيندا آهن ته هو پاڪستان جي مڙني سياستدانن کان وڌيڪ ذهين هو. عالمي سياست ۾ آمريڪي، برطانوي توڙي فرانسيسي ذهنن کان ذهين سياستدان کان مقابلي ۾ گوءِ کڻڻ وارو شخص هو. هن اجڙيل ۽ ڊٿل پاڪستان جي ٻيهر تعمير ڪئي. هن اجڙيل ۽ اعتماد وڃايل ۽ لڙهندڙ فوج کي ٻيهر بحال ڪيو. هن گفتگو جي ٽيبل تي ويهي هندستان جي وزيراعظم اندرا گانڌي کان نوي هزار باندي ٿيل فوجي آزاد ڪرايا ۽ انهن پوءِ ذوالفقار علي ڀٽي جا سڀئي احسان ۽ ٿورا کيس “ڦاسيءَ” تي چاڙهي لاٿا. هڪ بي ضمير شخص، قوم قبيلو يا جٿو محسن جو احسان کيس ماري، قتل ڪري لاهيندو آهي.
ڦاهي چاڙهڻ کان اڳ ڀٽي کي ٿڏا، ٺونشا هڻي ۽ طرحين جون عقوبتون ۽ اذيتون ڏئي قتل ڪيو ويو. ان قتل ۾ پنجابي جج ۽ پنجابي بيورو ڪريسي شامل هئي. پنجابي عوام نه، ڀٽي جي ڦاسي چاڙهڻ کان وٺي اڄ ڏينهن تائين پيپلز پارٽي جي ووٽ بئنڪ ۾ گهٽتائي نه آئي آهي. پاڪستان ۾ موجوده صدر جي موجودگي ۾ ٿيل چونڊن جي نتيجي ۾ هن ئي حڪومت جي اليڪشن ڪميشن پاران جاري ڪيل سرڪاري نتيجن ۾ ڄاڻايو ويو ته وڌ ۾ وڌ ووٽ پيپلز پارٽي کي مليو.
هر دفعي ائي ٿيندو آهي ته سنڌ ۾ وڌ ۾ وڌ سيٽون پيپلز پارٽي کٽيندي آهي پر حڪومت ايجنسيون ٺهرائينديون آهن، جن ۾ پيپلز پارٽي کي ڌڪي ڌار ڪيو ويندو آهي. يعني ته سموري پاڪستان جي راءِ کي رد ڪيو ويندو آهي.
منهنجي ئي ڳوٺ جي هڪ وڏي مذهبي گادي جي اڳواڻ جو مثال سڀني سنڌين آڏو آهي. منهنجي ئي دوست ۽ ڪلاس ميٽ کان اها روحاني شخصيت ٻه ڀيرا چونڊ هارائي، پر اڄ خلق ان روحاني پيشوا کي سياسي پيشوا سمجهي ٿي ۽ منهنجو ڪلاس ڀائي دوست ڪنهن ليکي ۽ کاتي ۾ نه آهي. اهو آهي قدر اسان جي ملڪ ۾ عوامي راءِ جو .
هتي خاص طرح سان مون کي هڪ ڳالهه چوڻي آهي، اُها اِها ته الائي ڇو هڪ ڇيت آهي جيڪا منهنجي روح ۾ اٽڪيل آهي. منهنجي ضمير ۾ چڀي رهي آهي ته ڀُٽي جي قتل يا شهادت ۾ منهنجو به ڪردار آهي. اهو ائين ته، “مان کيس بچائي نه سگهيس.” توهان کي متان منهنجي هيءَ اها سوچ بي وقوفاڻي لڳندي هجي. پر يقين ڪريو ته مان سمجھان ٿو ته سنڌ جا سڀ سڄاڻ ۽ ترقي پسند ليکڪ، اديب، شاعر، ترقي پسند لڏي جا ماڻهو. صحافي اسان جا سڀ جا سڀ ڄڻ ته ڀٽي جي شهادت واري ڏوهه ۾ ڀاڱي ڀائيوار آهيون. اسان سڀ شامل آهيون. سندس قتل واري سازش ۾ جو اسان جي اکين آڏو اهو قهر ٿي گذريو ۽ اسان ڪو به شديد رد عمل نه ڏيکاري سگهياسين. ڪو مون سان سهمت ٿئي نه ٿئي پر ذوالفقار علي ڀٽي جي شهادت سنڌ ۾ اسان جي سانڀر جي وڏي ۾ وڏو واقعو آهي، جو هڪ عالمي ذهن ۽ پاڪستان جي خيرخواهه کي ان ڪري قتل ڪيو ويو جو هو سنڌي هو. جيڪڏهن هو پنجابي هجي ها ته کيس جدي شريف جلاوطن ڪيو وڃي ها. سزا جي سزا، ثواب جو ثواب.
بغل منجهه بندوق، ماريءَ ميرا ڪپڙا،
ماريو مير ملوڪ لتاڙيو لڪ چڙهي.
o سنڌ جي تاريخ ۾ جاگرافي ۽ تهذيب ۽ تمدن تي ٻيو جيڪو خوني وار ڪيو پيو وڃي اهو آهي ڪالاباغ ڊئم جي ۽ ٿل ڪئنال جي اڏاوت. اهي منصوبا نه فقط سنڌ جي زراعت ۽ ثقافت کي تباهه ڪندا پر سنڌي ناپيد ٿي ويندا. اسان جا ٻچا به ائين ٿي ويندا جيئن اسان اڪثر ڪري اخبارن ۾ آفريقا جي ڏڪار سٽيل ٻارن جا هڏا وان پڃرا ڏسندا آهيون ۽ فٽ پاٿن تي مئل ٻارن جا پکڙيل لاش ڏسندا آهيون.
ائين ڪونهي ته ڪو سنڌين انهن سنڌ مار منصوبن جي مخالفت نه ڪئي آهي، بالڪل ڪئي آهي. اسان جي سياسي اڳواڻن جن ۾ اسان جو مهان دانشور ۽ يگانو رسول بخش پليجو شامل آهي. سنڌ جو ٻيو هڏ ڏوکي ۽ نوجوان سياستدان ڊاڪٽر قادر مگسي آهي. سنڌ جون آبادگار تنظيمون جن ۾ سائين قمر زمان شاهه جو نالو سرفهرست آهي. ڀرپور احتجاج ڪيو آهي. زرعي ۽ آبپاشي ماهر جن ۾ قاضي عبدالمجيد عابد ۽ ٻيا شامل آهن، ليکڪن، شاعرن ۽ صحافين به ڪين گهٽايو آهي پر اها تحريڪ جيستائين ادي آچر ۽ کدن تائين نه پهچندي سنڌي عوام جي رڳ رڳ ۾ رت جي دوري وانگر غيرت جي دوري وانگر لهرون لوڏا نه ڏيندي تيستائين پنجابي بيورو ڪريسي پنهنجي هوڏ تان نه لهندي، اچو ته هڪ هڪ سنڌي گڏجي اهڙي منصوبابندي ڪريون جو سنڌ کي تهس نهس ڪرڻ وارن کي تهس نهس ڪري ڇڏيون، ان کان اڳ جو ويري پنهنجو وار ڪري سنڌي قوم کي موت جي منهن ۾ وٺي وڃي اچو ته ويري تي وار ڪريون، نه ته وري اسان سڀ شاعر ليکڪ، اديب، قلمڪار، صحافي دانشور، ان جرم ۾ به برابر جا شريڪ ٿي وينداسين ته اسان سنڌي ڪجهه به نه ڪري سگهياسين. ڀٽو مارائي ويٺاسين، ڇو ته هو سنڌي هو ۽ هينئر ڪالاباغ ڊئم ۽ ٿل ڪئنال به اڏرائي ڇڏياسين ۽ اچو ته ڪالهه جي نام نهاد قومپرستن ۽ گادي نشينن کي به وائکو ڪجي جيڪي چئي رهيا آهن ته ڪالاباغ ڊيم ۽ ٿل ڪئنال سنڌ لاءِ فائديمند منصوبا آهن. اچو ته ايندڙ پشتن جي يادگيري ۽ رڪارڊ خاطر سندن بيانن جون اخباري ڪٽنگون سنڀالي رکون ۽ سندن بيانن جو آڊيو ۽ وڊيو ڪيسٽون سانڍي ۽ سانڀي رکون، ڪمپيوٽرن جي “ميموري” ۾ وجهي ڇڏيون ڇو ته ياد رکجو ته سڀاڻي انهن جي پٺيان کين وزني بوٽن جون لتون هڻي جڏهن بي دخل ڪيو ويندو ته اهي اهڙي ڊوڙ ڊوڙندا جو سنڌ ۾ اچي ساهه پٽيندا، پوءِ وري اهڙا “قوم پرستي” جا بيان ڇوڙيندا جو اسان جو ويچارو عام ووٽر جنهن جو حافظو ڏاڍو ڪمزور آهي اهي ٻيهر انهن کي ئي ووٽ ڏئي ڇڏيندا. سو منهنجا پيارا يونيورسٽي جا شاگرد، انفارميشن ٽيڪنالوجي جا شاگرد ۽ سنڌي ماءُ جي ٿڃ پيئڻ وارو سنڌ جي مٽيءَ جي اپت کائيندڙ پنهنجي ماتا سان وفادار نوجوان هينئر اهو توهان جو ڪم آهي ته “چئن ڏينهن لاءِ سنڌي ڊوميسائل تي عارضي وزارتن وٺڻ وارن جي سنڌ دشمن بيانن کي رڪارڊ تي رکو. اخباري ڪٽنگون رکو. آڊيو ۽ وڊيو ڪيسٽون ٺاهيو ۽ ڪمپيوٽر جي ميموري ۾ انهن جي سنڌ دشمن ڪارنامن کي محفوظ ڪريو. اهو توهان جو وڏو ڪارنامو ٿيو، جنهن لاءِ توهان جو ڪو به خرچ نه ٿيندو. ان ڏس ۾ اڄ کان اٽڪل ٽي سؤ سال اڳ جي فيلسوف شاعر ۽ جوڳي ۽ شاهه ڀٽائي جون ڪجهه “آيتون” اوهان کي ٻڌائجن، اهي سندس آيتون رستي جا مائيل اسٽونس، آهن جيڪي “پريان سنڌي پار” ڏي ويندي رستي جي پٿر جو ڪم ڏيندا.
جاڳو جاڙيجا، سما سُک نه سُمهو
پسو اُن پارا، لاکو ٿو لوڙيون ڪري
سچ ڪه سُڪو ڍور، ڪنڌيءَ اڪ ڦلاريا
جنگن ڇڏيو زور، سر سڪو سونگي گيا
سُڪي ڍور ڍيون ٿيو، ڪنڌيءَ ڏنو ڪائو
سو پاڻي پٽيهل ۾ اڳيون نه آيو
ماڻهن ميڙائو، ڪهين ڪهين ڀيڻين
ڪاڇي پيئي ڪُوڪ، سچ ڪه سنگهارن لڏيو،
مادر اُوءِ ملوڪ اُٺي ويا اُڪري.
۽ هاڻي اچون ٿا هن وقت پرنٽ ميڊيا ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا ۾ هلندڙ هڪ ٽٽل رومانوي داستان جيڪو اسان جي اکين آڏو دهرائجي رهيو آهي. شاهه اڄ کان ٽي سؤ سال اڳ پنهنجين سورمين کي ڳائي ان وقت اسان کي شعور ڏئي ويو، جڏهن نه اخبارون هيون ته ٽي وي هُئي .
اڄ جڏهن سائنسي ترقي ۽ پرنٽ توڙي اليڪٽرانڪ ميڊيا جي دنيا ۾ رهون ٿا ته اسان توهان سڀني آڏو هڪ پيار جو پرڻو، هڪ عشقيه داستان، هڪ رومانوي ڪٿا اسان توهان سڀني آڏو سرداري سسٽم کان مات کائي رهي آهي ۽ اسان تماشائي بڻيل آهيون. ڇا اسان اهو ثابت ڪرڻ گهرون ٿا ته اسان قلمڪار، ليکڪ، شاعر، اديب، دانشور، کاٻي ڌر سان لاڳاپيل، علمي ۽ عالمي شعور رکندڙ، عالمي تحريڪن سان واسطو رکندڙ ، اي ميل ۽ انٽرنيٽ ذريعي سموري دنيا جي اين جي اوز سان واڳيل شعور رکندڙ، اڻ پڙهيل ۽ ڄٽ سردارن کان مات کائي رهيا آهيون . ڇا اسان ايترا سارا عالم، فاضل، پڙهيل ڳڙهيل، عالمي تحريڪن ۽ تنظيمن سان لاڳاپيل، باشعور ۽ با ضمير، چند جاهل ڄٽن کان مار کائي رهيا آهيون . هن وقت شائسته ڪنهن هڪ اڪيلي عورت جو نالو ناهي رهيو. شائسته هن وقت هر باشعور، ترقي پسند سنڌي عالم ۽ اديب جي ضمير جو حصو بڻجي چڪي آهي. هوءَ منهنجي ڌيءَ آهي. هوءَ بي ڏوهي آهي. هن پيار ڪيو آهي . هن شادي ڪئي آهي. سُهڻيءَ ته شادي “ڏم” سان ڪئي هئي ۽ پيار “ميهار” سان ڪيو هو ، پوءِ به ڀٽائيءَ سهڻيءَ جي ايڏي زوردار وڪالت ڪئي آهي جو هن جو جديد تاريخ ۾ مثال ملڻ مشڪل آهي. هن چيو ته :
ساهڙ ڌارا سهڻي، نسوري ناپاڪ
نجاست ناهه ڪري، انهيءَ جي اوطاق
هو جو کير پياڪ، پاسي تنين پاڪ ٿئي .
۽ اسان شاعر، ليکڪ، صحافي، دانشور اڄ سردارن ۽ سندس سسٽم کان مات کائي رهيا آهيون. يقين ڪريو مان پنهنجي پيدا ڪندڙ جو قسم کڻي ٿو چوان ته هيءَ شڪست فقط شائسته عالماڻيءَ يا بلخ شير مهر جي ناهي، هي مقابلو آهي ترقي پسند، اڳتي ڏسندڙ ۽ رجعت پسند ۽ پٺتي موٽ کائيندڙ سسٽم جو. جڏهن مون چيو ته اسان جي سانڀر ۾ ڀٽي جي شهادت ۽ ڪالاباغ ديم ۽ ٿل ڪئنال کان ٽئين نمبر تي هي رومانوي داستان آهي، جيڪو هن وقت فقط شائسته ۽ بلخ جو مسئلو نه رهيو آهي، هي قصو هن وقت ترقي پسند ۽ رجعت پسند ثقافتن جو عظيم ترين ٽڪر آهي.
اسان هن وقت جنگ جي حالتن ۾ آهيون. جنگ جيڪا “ٻن تهذيبن” جي جنگ بڻجي چڪي آهي. منهنجا دانشور، منهنجا سڄاڻ اديبو، منهنجا سڄاڻ ليکڪو، شاعرو، دانشورو هيءَ جنگ اسان جي درن ۽ گهرن ۾ گهڙي آئي آهي. اسان قلم ڌڻي آهيون ۽ هنن وٽ ڪهاڙي آهي. اسان وٽ سچ آهي ، هُنن وٽ ڪوڙ آهي. اچو ته سچ جو ساٿ ڏيون.اچو ته ڪوڙ کي ڪيرايون. اچو ته ڪوڙي سسٽم کي ڪيرايون. اچو ته ان واريءَ جي ڪوٽ کي ڌڪو ڏيون . هي اسان توهان سڀني جي بقا جو سوال آهي. هي فقط شائسته عالماڻي جي ڪهاڻي ناهي. ٻڌو ٿا، منهنجو سڏ ته ورنايو !
عوامي آواز ڪراچي