بسمل عظيم آبادي: هڪ انقلابي نظم جو اصل خالق
پر هن نينگر جي مٿي تي پيءَ جي شفقت جو هٿ اٺ سؤ ڏينهن جو انگ به پورو ڪري ڪونه سگهيو ۽ ٻن سالن جي ٻاراڻي وهيءَ ۾ ئي هي يتيم ٿي ويو.
ائين هي پٽنا شهر جي عظيم آباد ۾ پنهنجي ناني ”شاهه مبارڪ حسين“ جي ڇپر ڇانوَ ۾ پلجڻ لڳو. عظيم آباد جو ماحول خالص شاعراڻو ۽ ادبي هو. ان ماحول هن نينگر جي دل ۽ دماغ تي گهڻو اثر ڇڏيو. ڇو ته عظيم آباد جي ادبي شاعراڻي ماحول سان گڏوگڏ سندس گهر، جنهن ڪٽنب جو هو حصو هو ان ۾ به اعليٰ درجي جا شاعر موجود هئا. سندس نانو ”شاهه مبارڪ عظيم آبادي“ ۽ چاچو ”خان بهادر سيد شاهه محي الدين عرف شاهه ڪمال“ به بهترين شاعر هئا.
ائين شاعراڻو ماحول ڄڻ ته هن جي رڳ رڳ ۾ رچي ويو. هن شعر لکڻ شروع ڪيا. هن پنهنجو قلمي نالو ”بسمل عظيم آبادي“ رکيو.
”بسمل عظيم آبادي“ پنهنجي دور جو ناليوارو اديب ٿي گذريو. سندس شاعريءَ ۾ رومانوي ۽ تصوف جو رنگ ڇانيل هوندو هو. ڪيترائي شاهڪار شعر سندس قلم جي نوڪ مان نڪري ڪاغذ جي ڪينواس کي رونق بخشيندا رهيا.
1۔ ہو نہ مایوس خدا سے بسمل
یہ برے دن بھی گذر جائیں گے۔
2۔ تنگ آگئے ہیں کریں کیا اس زندگی سے ہم
گھبرا کے پوچھتے ہیں اکیلے میں جی سے ہم
مجبوریوں کو کہیں کیا کسی سے ہم
لائے گئے ہیں آئے نہیں خوشی سے ہم
پر جنهن انقلابي نظم بسمل کي شهرت جي بلندين تي پهچايو ان جا ڪجهه شعر هي آهن.
”سر فروشی کی تمنا اب ہمارے دل میں ہے
دیکھنا ہے زور کتنا بازوئے قاتل میں ہے
اے شہید ملک و ملت میں تیرے اوپر نثار
تیری ہمت کا چرچا غیر کی محفل میں ہے
آج مگر مقتل میں قاتل کہہ رہا ہے بار بار
آئیں وہ شوق شہادت جن جن کے دل میں ہے
وقت آنے دے دکھائیں گے تجھے اے آسمان
ہم ابھی سے کیوں بتائیں کیا ہمارے دل میں ہے
اب نہ اگلے ولولے ہیں اور نہ وہ ارمان کی بھیڑ
صرف مٹ جانے کی اک حسرت دل بسمل میں ہے۔“
تحريڪ آزاديءَ جو حصو ٿيڻ کان پوءِ 1921ع ۾ تحريڪ آزادي جي سلسلي ۾ لکيل سندس ان نظم پوري برصغير ۾ واڄٽ وڄائي ڇڏيا. اها نظم بسمل 1921ع ۾ ڪلڪتي ۾ ڪانگريس جي جلسي ۾ پڙهي هئي. ان کان پوءِ اها انقلابي نظم ڄڻ ته هر زبان جو ورد بڻجي وئي. اها نظم انقلاب جو اهڃاڻ ٿي آزاديءَ جي تحريڪ جو جهڙوڪ ترانو بڻجي وئي.
ايتري قدر جو انقلابي قيدي جڏهن جيل مان پوليس جي گاڏيءَ ۾ سوار ٿي عدالت طرف ويندا هئا ته سندن چپن تي اها نظم هوندي هئي.
جڏهن هو مئجسٽريٽ وٽ پيش ڪيا ويندا هئا ته به سندن نڙيءَ مان انهيءَ نظم جا لفظ نڪرندا هئا ۽ جڏهن کين واپس جيل طرف روانو ڪيو ويندو هو ته به هو گڏيل آواز (ڪورس) ۾ اهائي نظم ڳائيندا ويندا هئا ته:
”سر فروشی کی تمنا اب ہمارے دل میں ہے
دیکھنا ہے زور کتنا بازوئے قاتل میں ہے“
1965ع ۾ ان نظم کي منوج ڪمار پنهنجي فلم ”ڀڳت سنگهه“ ۾ شامل ڪيو هو. ان کان پوءِ ان انقلابي نظم کي ڪيترين ئي فلمن ۾ شامل ڪيو ويو. اها انقلابي نظم بسمل عظيم آبادي جي مجموعي ”حڪايات هستي“ ۾ شامل آهي. بسمل عظيم آبادي جي ڪلام تي اهڙا انقلابي جوش اڀاريندڙ شعر لکڻ جي ڪري پابندي به لڳائي وئي.
”بسمل“ جنهن جي لفظي معنيٰ ”زخمي“ آهي اهو ئي تخلص هندوستان جي هڪ ٻئي اديب ”رام پرساد بسمل“ جو به آهي. بسمل عظيم آبادي لاءِ دل ڏکائيندڙ ڳالهه اها به هئي ته گهڻن ئي محققن بنا مستند تحقيق جي ان انقلابي نظم کي ”رام پرساد بسمل“ جي کاتي ۾ ڳڻائي ڇڏيو.
بسمل عظيم آبادي جي هي نظم 1921ع ۾ دهليءَ جي اردو اخبار ۾ شايع ٿي هئي، جنهن کي روزاني ”اخوت“ جي ايڊيٽر قاضي عبدالغفار ايڊٽ ڪيو هو. جنهن کي اسٽيبلشمينٽ خلاف ايڊيٽوريل لکڻ تي لکنو بدر به ڪيو ويو هو.
حقيقت ۾ ”رام پرساد بسمل“ اردو ادب ۾ هڪ الڳ ۽ خاص مقام رکي ٿو. ”رام پرساد بسمل“ جي زبان تي اها نظم هڪ مستند تحقيق مطابق 19 ڊسمبر 1927ع تي ان وقت آئي هئي جڏهن کيس انگريز سامراج خلاف تحريڪ جو حصو ٿيڻ، انهن خلاف مضمون ۽ پمفليٽ لکڻ جي ڏوهه ۾ گورڪ پور جيل موڪليو پئي ويو. تڏهن ”رام پرساد بسمل“ جوش ۽ جذبا اڀاريندڙ اها نظم پڙهي هئي ۽ اتان ئي هن انقلابي نظم سان هٿ چراند جو آغاز ٿيو. ان کان پوءِ ئي هن نظم کي رام پرساد سان ان ڪري منسوب ڪيو ويو جو هن جو تخلص به ”بسمل“ هو.
جڏهن ته حقيقت ۾ رام پرساد بسمل اردو شاعريءَ جو پرستار هو. هو مضمون لکندو هو، آزاديءَ جا پمفليٽ لکندو هو ۽ سٺي ۽ دل ڇهندڙ شاعري کي حوالي طور پر شامل ڪندو هو.
بسمل عظيم آبادي جي شهرت جو پڙاڏو اڄ به اوتري ئي شدت سان گونجي رهيو آهي. اها ويجهي ماضيءَ جي ڳالهه آهي ته لاهور ۾ منعقد ٿيل ”فيض فيسٽيول“ ۾ هڪ نوجوان ڇوڪري ”عورتن کي جنسي طور هراسان“ ڪرڻ واري واقعن خلاف عورتن ۾ جاڳرتا ۽ جوش پيدا ڪرڻ جي خيال سان وڏي جوشيلي آواز ۾ اها نظم پڙهي ته پوري ميڙ ۾ ولولو ۽ جوش جاڳي پيو. هن نظم هڪ نئون روح ڦوڪي ڇڏيو.
بسمل عظيم آبادي جنهن جي کاتي ۾ شاعري جا اڻ ڳڻيا موتي آهن، پر هن انقلابي نظم کيس اهڙي شناخت ڏني جنهن کي ڪوبه دور تاريخ جي ڪيتري به دز نه ته لڪائي سگهي ٿي نه ئي ميساري سگهي ٿي.
هڪ شاعر ۽ اديب هجڻ جي ناتي هن آزاديءَ جي تحريڪ ۾ پنهنجي انقلابي شاعري سان روح ڦوڪي اهو ثابت ڪيو ته ويڙهه رڳو هٿيارن سان ئي ناهي وڙهي ويندي. قلم واقعي تلوار کان وڌيڪ طاقتور آهي. لفظ سچ ۾ به بڻڇي، ڀالي ۽ بارود کان وڌيڪ تباهي مچائي سگهندا آهن.