ماضي اسان جو مقروض آهي
هينري آرٿر جونز به پنهنجي ماضيءَ جي ڪوهيڙي مان سندس سحر مان نڪري ڪونه سگهيو هو.
هڪ ڏينهن ڊراما آڊيٽوريم ۾ هڪ ڪرسي تي ويٺي ويٺي هن هڪ اونهو حسرت ڀريل ساهه کڻي مٿي نهار ڪندي خدا کي عرض ڪيو هو ته:
“O God put back they universe and give me yesterday.”
پر جڳ مشهور آمريڪي شاعر Carl Sandburg سندس ان دعا کي خام خيالي قرار ڏيندي مرڪي هي لفظ چيا هئا ته:
“I tell you the past is a bucket of Ashes.”
جڏهن ته حال هڪ حقيقت آهي، تيئن ئي ماضي به هڪ معتبر ۽ مؤثر وجود رکي ٿو. اهو ڪائنات جو اصول آهي ته مستقبل حال جو ويس ڍڪيندو رهي ٿو ۽ حال ماضيءَ جو صورت وٺندو رهي ٿو. ماڻهو ماضيءَ کي گذاري حال ۾ جيئڻ لڳندو آهي.
پر هر ماڻهو حال سان گڏ ڪونه هلندو آهي. اهي پنهنجي پاڻ کي ماضيءَ جي وادين ۾ وساري ايندا آهن. وقت جي ويرن ۾ لڙهندي لمندي اهي زماني سان گڏ زمان حال ۾ اچي ويندا آهن، پر سندن گهڻو ڪجهه پٺتي رهجي ويندو آهي. ڪجهه يادون هونديون آهن، جيڪي هو سنڀالي پاڻ سان گڏ کڻي حال ۾ هليا ويندا آهن. اهڙيون املهه يادون جن جي قيمت کي بيان ڪندي محسن نقوي چيو هو ته:
”تمہاری یاد بھی محسن کسی مفلس کی پونجی ہے،
جسے ہم ساتھ رکھتے ہیں، جسے ہم روز گنتے ہیں۔“
ڪنهن به مفلس لاءِ اهي انمول يادون ئي وڏو سرمايو هونديون آهن. پر اصل ۾ انهن کي مفلس ڪيئن ٿو مڃي سگهجي، جن جي هڙ ۾ انمول يادن جا ياقوت هجن اهي ڀلا مفلس ڪيئن ٿا ٿي سگهن. جن جي يادن جي نصيب ۾ نااميدي ناهي هوندي، يادن جا ياقوت سيني سان سانڍي سنڀالي رکڻ وارا شاهوڪار هجن ٿا پر اها شاهوڪاري غير مشروط ناهي هوندي. ان جي عيوض ڳري قيمت ادا ڪرڻي پوندي آهي.
ماضي سان جيڪڏهن اسين ڪجهه يادون پاڻ سان کڻي زندگي جي سفر ۾ اڳتي وڌندا آهيون ته ان جي عيوض ماضي اسان کان ڪي املهه ماڻڪ ماڻهو به ڦري وٺندو آهي ۽ انهن جي عيوض ئي يادون اسان جي جهوليءَ ۾ اڇلائيندو آهي، پر اهي يادون انهن ماڻهن جو مُلهه هرگز ناهن هونديون. اهو سراسر نقصان جو سودو هوندو آهي. هڪ اهڙو نقصان جنهن جو ازالو ممڪن ئي ناهي هوندو. ڪنهن شاعر چواڻي:
”جس کا ازالہ نہیں ممکن،
لوگ ایسے بھی ہم نے کھوئے ہیں۔“
ماضيءَ جي وادين ۾ اسين کوڙ سارا لمحا به وڃائي ايندا آهيون. اهي لمحا ڪڏهن به واپس وري ناهن سگهندا. بس انهن لمحن جي خوشبو هميشه اسان سان گڏ هوندي آهي. جيئن ماضيءَ جا خوشگوار لمحا، خوشگوار يادون ڪنهن خوشبو جيان اسان جي وجود کي واسي رکنديون آهن، تيئن ماضيءَ جا ڪربناڪ پل اسان جي وجود کي چڀندا رهندا آهن. جن جي ياد سان اسان جون اکيون آليون ٿي وينديون آهن. چپن جي چائنٺ تان مرڪن جا پوپٽ موڪلائي پري هليا ويندا آهن. اهڙن ئي دل آزاريندڙ لمحن جي ياد کي ذهن جي ڪينواس تان غائب ڪرڻ جي خيال سان ڪنهن شاعر اها دعا گهري هئي ته:
”یاد ماضی عذاب ہے یا رب،
چھین لے مجھ سے حافظہ میرا۔“
ڪڏهن ڪڏهن ته ايئن به ٿيندو آهي ته اسان اهو فيصلو ڪري ناهيون سگهندا ته اسين پنهنجو پاڻ کي ماضيءَ جي وادين ۾ وساري ايندا آهيون يا ماضي اسان کي اسان کان ڦري وٺندو آهي.
ان هوندي به اسان ماضيءَ کي بهترين امين سمجهندي کيس گهڻو ڪجهه ارپي ايندا آهيون، پر ماضي سٺو امانتدار ثابت ناهي ٿيندو، هو اسان جي اميدن تي پورو ناهي لهندو. هو اسان جون امانتون مڪمل طور تي اسان جي حوالي ناهي ڪندو. پوءِ پوري زندگي اسان ماضيءَ کان امانتن جي واپسيءَ جي تقاضا ڪندا رهندا آهيون. تڏهن ماضي اسان کي ڪنهن مفڪر جي لفظن ۾ کتو جواب ڏيندو آهي ته:
“Yesterday is history, tomorrow is mystery, today is gift of God.”
اسان جو مقروض ماضي سج لٿي جو عڪس بڻجي ويل عورت کي سندس ڦوهه جواني واري اها سونهن، اها دلڪشي موٽائي ڏئي نه سگهندو آهي. جنهن جي سگهه سان اها عورت پنهنجي دور جا مير ماري چڪي هوندي آهي. نه ئي ماضي سندس چنبيلي جهڙن چپڙن تي موتئي جهڙي مرڪ موٽائي ڏئي سگهندو آهي. نه ئي سندس نيڻن جي اها ندي ٻيهر ٽمٽار ٿي سگهندي آهي، جنهن ۾ جهاتي پائڻ سان ئي ماهر تيراڪ به ٻڏي مرندا هئا. نه ئي ماضي وٽ اهڙا وسيلا موجود هوندا آهن جو هو سندس جسم جي اها بيهڪ واپس ورائي سگهي جنهن جي ڇڪ سان آسمان جا ستارا به هيٺ لهي اچڻ لاءِ آتا ٿي پوندا هئا، ۽ احمد فراز جهڙو شاعر هي سٽون سرجڻ تي مجبور ٿي پوندو هو ته:
”سناہے اس کے بدن کی تراش ایسی ہے،
کہ ستارے بام فلک سے اتر کے دیکھتے ہیں۔“
سندس اهي ڊگها ڪارا وار به ماضي موٽائي ڏئي سگهڻ کان لاچار هوندو آهي. جن جي ورن وڪڙن ۾ ڪيترائي رهبر به رستو ڀلجي.
”ناں خدا ہی ملا نا وصال “ جي تصوير بڻجي ويندا آهن. تڏهن ماضيءَ کان ڪنهن به قرض جي واپسيءَ جي طلبي جي تمنا رکڻ ڪنهن ديواني جي خواب جيان آهي. ڇو ته ڪائنات جي نظام ۾ ان جي ڪابه گنجائش موجود ڪونهي. ماضي فقط خاڪ جو هڪ ڍير آهي. هڪ اهڙو خاڪ جو ڍير جنهن کي جيترو به کوٽجي پر سواءِ خاڪ جي ڪجهه به هٿ ناهي ايندو.
جيڪي ماڻهو مڪمل طور تي ماضيءَ ۾ رهجي ويندا آهن. جن جو جسم ته حال جو حصو هوندو آهي. پر سندن روح ماضيءَ جي وادين منجهه رولاڪيون ڪندو رهندو آهي، سي به ماضيءَ کان ڪا وصولي ڪري ناهن سگهندا. تڏهن اسان پاڻ ئي پنهنجي دل کي هن دليل جي رانديڪي سان ريجهائيندي حال تي قناعت ڪرڻ جي نصيحت ڪندا آهيون ته:
“Live for today, not tomorrow get up,
get up and start living.”