باب ٻيو: لياگاوي
مـِـتيا، بي پرواهيءَ ۽ نااُميديءَ ۾ چيو، ته ” مون کي ته انهن جي به اُميد نه هئي، (هوُ اڃا پريشانيءَ ۾ هو.) هنُ ڇهن روبلن کي کنيو ۽ گهر ڏانهن ڊوڙيو. گهر ۾ هنُ گهر جي ڀاتين کان ٽي روبل قرض ورتو. هوُ کيس بيحد ڀائيندا هئا ۽ هنن کيس اها رقم ڏئي ڇڏي. جيتوڻيڪ انهيءَ رقم کان سواءِ ، وٽن ٻيو ڪجهه به نه هو. مـِـتيا پنهنجي جوش ۾ کين ٻڌايو، ته سندس قسمت جو فيصلو اڄ ٿي ويندو. هوُ پنهنجي نااُميديءَ سان، سامسونوف جي سڄي رٿ، سندس فيصلي ۽ پنهنجي مستقبل جي اُميدن کي بيان ڪندو ويو. هنن ماڻهن کي پنهنجي گڏ رهڻ واري جا ڪيئي راز معلوم هئا ۽ هوُ کيس سکر ماڻهو سمجهندا هئا، جنهن وٽ ڪڏهن به غرور نه هو. سچ اهو آهي، ته هوُ کيس پاڻ مان هڪ سمجهندا هئا. مـِـتيا نـَـو روبل هٿ ۾ ڪري، گهوڙي گاڏي لاءِ ماڻهو موڪليو، ته هو کيس ولويا اسٽيشن تائين وٺي وڃي. هيءَ حقيقت ياد رکڻ جي لائق آهي، ته هن واقعي واري ڏينهن، منجهند جو مـِـتيا وٽ هڪ پيسو به ڪونه هو. هن پنهنجي واچ وڪڻي، ڪجهه پيسو گڏ ڪيو ۽ پنهنجي گهر جي مالڪ کان ٽي روبل قرض ورتو هئائين. هيءُ سڀ شاهدن جي اڳيان ٿي گذريو هو. مان هيءَ حقيقت خاص طرح انهيءَ لاءِ ڏني آهي، ته اڳتي هلي اوهان کي خبر پوندي ته مان اِيئن ڇو ڪيو هو.
جيتوڻيڪ هوُ پنهنجي مستقبل کان اڳواٽ ئي خوش هو، ته هوُ پنهنجي تڪليفن کي آخر سلجهائي وٺندو، پر جيئن هو ولويا اسٽيشن کي ويجهو ٿيندو ويو، هوُ هن خيال کان ايندي ڏڪي ويو، ته سندس غير حاضريءَ ۾ گروشينڪا الائجي ڇا ڪندي؟ اِيئن به ٿي سگهي ٿو، ته هوءَ اڄ فيودورپاولوچ ڏي وڃڻ جو ارادو ڪري. اهوئي سبب هو، جو هنُ وڃڻ وقت، کانئس موڪلايو ئي نه هو. هن گهر جي مالڪياڻيءَ کي حڪم ڏنو هو، ته هوءَ ڪنهن کي به نه ٻڌائي ته هوُ ڪيڏانهن وڃي رهيو آهي؟ جيڪڏهن ڪو کانئس پڇي به، ته پنهنجي لاعلميءَ جو اظهار ڪري.
”مون کي رات جو ضرور گهر موٽڻ گهرجي.“ هن گاڏيءَ ۾ لوڏا کائيندي دهرايو. ”مان اِيئن پڪ سان چئي سگهان ٿو، ته لياگاوي کي هيڏي، دستاويز جي لاءِ وٺي ايندس.“ مـِـتيا دل جي ڌڪ ڌڪ سان، هن حقيقت جو پرو وٺي رهيو هو، پر افسوس! سندس خواب سڄو اجايو هو.
هن پنهنجي سفر کي ئي دير سان شروع ڪيو هو. هن جو مختصر رستو اختيار ڪيو هو، سوولويا اسٽيشن تائين ٻارهن ميلن بجاءِ ارڙنهن ميل هو. ٻيو النسڪي ۾ راهب کيس گهر ۾ نه مليو. هن کي ڀرواري ڳوٺڙي ۾ وڃڻو پيو. مـِـتيا ٿڪيل گهوڙن جي رستي پنهنجو سفر جاري رکيو، جنهن ڪري اوندهه ٿي وئي.
اهب شرميلو ۽ مروت وارو نوجوان ٿي ڏٺو. جنهن کيس هڪدم ٻڌايو ته لياگاوي برابر پهريائين ساڻس گڏ رهندو هو، پر هاڻي هوُ سهائي پوسولڪ جي ڳوٺ ۾ فاريسٽر جي جهوپڙيءَ ۾ ٿو رهي. ڇاڪاڻ ته هو اڄ ڪلهه ڪاٺين جي خريداريءَ ۾ مشغول آهي. مـِـتيا جي عرض ڪرڻ تي، هو کيس ساڻ وٺي ويندو ۽ انهيءَ ۾ هن سان گفتگو ڪرڻ ۾ کيس آساني ٿيندي، راهب ساڻس متفق ٿيو. ٿوري ڇڪتاڻ کان پوءِ ، هو کيس سهائي پوسولڪ ڏانهن وٺي ويو. هاڻي هو منجهي پيا، ته ڇا ڪجي؟ بدقسمتيءَ سان راهب کيس صلاح ڏني، ته اهو پنڌ جو هڪ ميل کان مٿي نه آهي، پيادو پورو ڪرڻ گهرجي. مـِـتيا ساڻس متفق ٿيو ۽ وڏا وڏا قدم ڀريندو اهڙيءَ ريت پنڌ پيو، جو ويچارو راهب سندس پويان ڊوڙندو رهيو. جيتوڻيڪ هوُ عمر جو وڏو هو پر هيو نهايت خبردار.
مـِـتيا هڪدم ساڻس پنهنجي رٿن بابت ڳالهائڻ شروع ڪيو. پريشانيءَ ۽ جوش مان لياگاوي جي متعلق ڳالهيون معلوم ڪرڻ گهريون. هوُ سڄو رستو ڳالهيون ڪندو رهيو. هوُ مـِـتيا جي سوالن کي هيئن ختم ڪندو رهيو، ته مون کي ڪا به خبر نه آهي، مان چئي نه ٿو سگهان يا مان ڪيئن چئي سگهان، وغيره. جڏهن مـِـتيا پنهنجي پيءُ جي جهڳڙي جي حقيقت کي چوريو ۽ ورثي جي ذڪر کي ڇيڙيو ته راهب پريشان ٿي ويو، ڇاڪاڻ ته هوُ فيودورپاولووچ جي امداد تي ڀروسو رکندڙ هو. ڪيئن به هجي هن کانئس پڇيو، ته هوُ اُن ڳوٺاڻي واپاريءَ کي جنهن جو نالو گورسٽڪين آهي، لياگاوي (جانور) ڇو ٿو سڏي. مـِـتيا تي هن ٿورو ڪندي، کيس سمجهايو ته جيتوڻيڪ هوُ سچ پچ لياگاوي جي نالي سان مشهور آهي، پر اِيئن چوڻ سان هو غصي ۾ اچي ويندو، اُن ڪري کيس گورسٽڪين سڏي. پر جيڪڏهن کيس سڏيو ويو، ته هو ڪجهه به نه ڪندو ۽ شايد ڪجهه ڌيان ڏئي به نه ٻڌي.
مـِـتيا ٿوري وقت لاءِ عجب ۾ پئجي ويو ۽ کيس ٻڌايائين ته هن اِيئن چيو آهي، جو کيس سامسونوف ٻڌايو هو. هيءُ جواب ٻڌندي، راهب سڄي گفتگو کي بند ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ هوُ سامسونوف بابت پنهنجي شڪ کي لفظن ۾ چڱيءَ ريت ٻڌائي ٿي سگهيو، جنهن کيس اُن اڻپڙهئي ڏي موڪليو هو، جنهن کي لياگاوي ٿي سڏيائين. جنهن مان صاف معلوم پئي ٿيو، ته هوُ کيس مونجهاري ۾ وجهي رهيو آهي. پر مـِـتيا وٽ ايترو وقت نه هو، جو هنن خطرناڪ ڳالهين تي سوچي. هوُ وڏا وڏا قدم کڻندو، اڳتي وڌندو رهيو. جڏهن هوُ منزل مقصود تي پهتو، تڏهن راهب کيس چيو ته هيءُ هڪ ميل يا ڏيڍ ميل جو مفاصلو نه هو، پر گهٽ ۾ گهٽ ٽي ميل هئا. هيءُ ٻڌي کيس غصو ته آيو، پر هنُ پاڻ تي ضابطو ڪري ورتو.
هو اندر جهوپڙيءَ ۾ ويا. ٻيلي جو محافظ، جهوپڙيءَ جي اڌ ۾ ٿي رهيو ۽ گورسٽڪين ٻي اڌ تي ٿي رهيو. جو رستي جي ٻي پاسي، بهتر حصو هو. هوُ انُ ڪوٺيءَ ۾ ويا ۽ ميڻ بتي کي ٻاريائون. ڪمرو حد کان وڌيڪ گرم هو. ميز جي مٿان سماور هو، جو اُجهامي چڪو هو، هڪ ڪٻٽ هو، جنهن ۾ ڪي پياليون رکيون هيون. شراب جي هڪ خالي بوتل هئي ۽ وڊڪا (جون جو شراب) جي هڪ اڌ وڏي بوتل به هئي. ميز تي ڪڻڪ جي مانيءَ جا ڪجهه ڀورا به پيل هئا. مهمان هڪ بينچ تي، سنئون سڌو سمهيو پيو هو. ڪوٽ سندس مٿي کان وهاڻي وانگر رکيو هو ۽ سندس کونگهرن جو آواز زور سان ٿي آيو. مـِـتيا مونجهاري ۾ بيهي رهيو.
”مون کي جاڳائڻ گهرجي، ڇو ته منهنجو ڪم نهايت ضروري آهي ۽ تڪڙ به آهي، جيئن مان اڄ ئي موٽي وڃان.“ هن اهو نهايت جوش مان چيو. راهب ۽ ٻيلي جو محافظ ٻئي خاموش بيٺا رهيا ۽ هنن پنهنجي ڪابه راءِ نه ڏني. مـِـتيا وڌي ويو ۽ اُن کي پاڻ جاڳائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. هن وڏي ڪوشش ورتي، پر ننڊ وارو جاڳي نه سگهيو.
مـِـتيا آخر فيصلو ڏنو، ته ”هوُ نشي ۾ آهي. خدايا! مان هاڻي ڇا ڪريان؟“ هوُ حد کان وڌيڪ بي صبر بڻجي چڪو هو. هوُ کيس ٻانهن کان ته ڪڏهن ٽنگن کان وٺي ڇڪڻ لڳو ۽ سندس مٿي کي ڇڪي بينچ تي ويهارڻ لڳو. پر وڏي تڪليف کان پوءِ ، هوُ هن کي جاڳائڻ ۾ ڪامياب ٿيو، پر نشي ۾ چور ماڻهو هن تي سخت بدشد ڳالهائڻ لڳو.
”نه، تو کي ڪجهه وقت ترسڻ گهرجي!“ راهب آخر کيس چيو. ”ڇاڪاڻ ته هوُ پنهنجي هوش ۾ ئي نه آهي.“
”هو سڄو ڏينهن پيئندو رهيو هو.“ ٻيلي جي ّمحافظ کيس سمجهايو.
”خدايا!“ مـِـتيا رڙ ڪري چيو، ته ”ڪاش اوهان کي هيءَ خبر هجي ها، ته منهنجو ڪم ڪيڏو نه ضروري آهي ۽ مان ڪيڏو نه نااُميد بڻجي ويو آهيان؟“
”نه، توکي صبح تائين ترسڻ کپي.“ راهب وري دهرايو.
”صبح تائين، خدايا! اهو ته ناممڪن آهي.“
هوُ نااُميديءَ ۾ ننڊ ۾ پيل ماڻهوءَ تي وري ذري گهٽ حملي ڪرڻ تي هو، پر هڪدم هن پاڻ سنڀالي ورتو. ڇاڪاڻ ته کيس احساس ٿيو، ته هي سندس سڀئي ڪوششون رائگان وينديون. راهب ڪجهه به نه ڪڇيو ۽ ٻيلي جو ننڊاکڙو محافظ اُداس ٿي ڏٺو. ”سڄي حياتيءَ ۾ انسان سان اهي الميا ڪيئن نه کيڏندا رهن ٿا.“ مـِـتيا مڪمل طور تي نااميديءَ ۾ چيو. سندس چهري مان پگهر وهي رهيو هو. راهب وقت جي مناسبت سان مدلل طرح کيس سمجهايو، ته هوُ جيڪڏهن کيس جاڳائڻ ۾ ڪامياب به ٿيو، ته هوُ اڃا به نشي ۾ هوندو ۽ ڪنهن به گفتگوءَ جي قابل نه هوندو. ”تنهنجو ڪم نهايت اهم آهي.“ هن چيو: ”اُن ڪري چڱو آهي، ته صبح تائين ترسي پؤ.“ مـِـتيا نااميديءَ جو اظهار ڪندي قبول ڪيو.
”مربي، مان هتي ترسي ٿو پوان ۽ موقعي واري گهڙيءَ جو انتظار ڪندس. جيئن هوُ جاڳندو، مان ساڻس پنهنجي ڳالهه شروع ڪري ڏيندس. مان توکي ان جي قيمت ادا ڪندس.“ هنُ ٻيلي جي محافظ ڏي منهن ڪري چيو ته ”رات جي گذاري لاءِ به دمتري ڪرامازوف کي ياد ڪجو. مان فقط هن ڳالهه ۾ منجهيل آهيان، ته اوهان ڪٿي سمهندا ۽ اسان کي ڇا ڪرڻ گهرجي - مربي؟“
”نه مان گهر موٽي ٿو وڃان. مان هن جو گهوڙو ڪاهي ٿو وڃان ۽ گهر پهچي ويندس.“ هن ٻيلي جي ّمحافظ ڏانهن اشارو ڪندي چيو. ”چڱو هاڻي خداحافظ. منهنجي خواهش آهي، ته توکي ڪاميابي حاصل ٿئي.“
معاملو اهڙيءَ ريت ختم ٿي ويو. راهب، جهنگ جي محافظ جي گهوڙي تي سوار ٿي روانو ٿي ويو. هيءُ خوش هو ته سندس جان ڇٽي. جيتوڻيڪ هوُ پنهنجي مٿي کي بي آراميءَ مان لوڏيندو رهيو ۽ حيران هو، ته ٻئي ڏينهن تي، هن عجيب حقيقت کي هوُ پنهنجي مربي فيودورپاولوچ سان بيان ڪري يا نه؟ متان هوُ ڪنهن منحوس گهڙيءَ ۾ اها ڳالهه ٻڌي ۽ ساڻس پنهنجي مهربانين کي ختم ڪري ڇڏي.
ٻيلي جو صاحب پنهنجي جسم کي کنهندو، بنا ڪنهن گفتگوءَ جي، پنهنجي ڪوٺيءَ ۾ هليو ويو. مـِـتيا بينچ تي، انتظار ۾ ويهي رهيو. سندس دل تي غم گهاٽي ڪوهيڙي وانگر ڇانئجي ويو هو. جنهن کي مڪمل غم چئي سگهجي ٿو. هوُ گهڻو ئي غور ڪرڻ لڳو، پر ڪنهن به نتيجي تي پهچي نه سگهيو. ميڻ بتي جـَـهڪي ٿي، ٻري ۽ تـِـڏن جو آواز ٿي آيو. اهڙي سخت گرم ڪوٺيءَ ۾، سندس بند هجڻ، سندس برداشت کان مٿي هو. اوچتو سندس اکين جي سامهون، باغ ۽ باغ وارو رستو ۽ سندس پيءُ جي گهر وارو دروازو، تصوير وانگر اچي ويو. هنُ تصور ۾ ڏٺو، ته اُهو کلي پيو آهي ۽ گروشينڪا اُن ۾ اندر گهڙي وئي آهي. هوُ بينچ تان ٽپو ڏئي اُٿيو.
هن ڏندن کي ڪرٽيندي چيو، ته هيءُ هڪ الميو آهي. هوُ غير ارادي طور، ننڊ ۾ پيل ماڻهوءَ ڏانهن ويو ۽ سندس منهن ۾ نهاريائين. هوُ ڪمزور، وچينءَ عمر وارو ڳوٺاڻو ٿي ڏٺو. سندس منهن ڪافي ڊگهو هو، کهرا وار ۽ ڊگهي، سنهي ۽ سرخ ڏاڙهي هئس. کيس سوٽي قميص هئي ۽ ڪاري رنگ جي صدري، جنهن جي کيسي مان واچ جي چانديءَ واري زنجيري صاف ٿي ڏٺي. مـِـتيا کيس پوريءَ نفرت سان ڏٺو. الائي ڪهڙي سبب جي ڪري، خاص طرح سندس گهنڊيدار وارن کي ڏسي، بيحد غصو آيو.
هيترين قربانين ۽ مکيه ڳالهين جي هوندي به، هيءَ ڳالهه نهايت ناقابل برداشت هئي، ته مـِـتيا بلڪل ٿڪايل منزل جي آخري موڙ تي اهڙيءَ ريت بيٺو هو، جو سندس قسمت جو سڄو دارومدار اتي هو. ننڊ ۾ پيل ماڻهوءَ جي جيئن خرخر ٿي آئي، هن سمجهيو ٿي، ته ڄڻ ڳالهه ۾ ڪجهه به نه آهي ۽ هوُ ڄڻ ته ڪنهن ٻي سياري مان اُڇلايو ويو آهي.
”اوهه، هي قسمت جي ستم ظريفي آهي“! مـِـتيا واڪو ڪري چيو. ڄڻ ته هن پنهنجو دماغي توازن وڃائي ڇڏيو هو. هنُ وري اُن نشئي ڳوٺاڻي کي اٿارڻ گهريو کيس ڇڪيائين ۽ ڌڪا ڏنائين. کيس ماريائين به. پر پنجن منٽن جي اجائي محنت کان پوءِ به، هوُ نا اُميديءَ ۾ پوئتي موٽي آيو ۽ بينچ تي ويهي رهيو.
مـِـتيا رڙ ڪري چيو، ته ”بيوقوفي! بيوقوفي! ڪيڏي نه هيءَ بي عزتيءَ جي ڳالهه آهي.“ هو اِيئن چوندو ويو. نهايت سخت، هن مٿي ۾ سور محسوس ڪيو. ”ڇا هوُ هن ڳالهه کي ڇڏي ۽ هليو وڃي؟“ هوُ حيرت جي دنيا ۾ هو. نه، هاڻي سڀاڻي تائين ترسڻ گهرجي. جنهن ڪم لاءِ آيو آهيان، اُن کي نڀائڻ گهرجي. تڏهن باقي ڇا جي لاءِ هيڏي آيس؟ اُن کان سواءِ هاڻي موٽي وڃڻ به چڱو نه آهي. خبر نه آهي ته هاڻي، ڪيئن ڇوٽڪارو ملندو؟
پر سندس مٿي جو سور وڌندو رهيو. هوُ بنا چرپر جي ويٺو رهيو. بيهوشيءَ ۾ اونگهڻ لڳو ۽ جيئن ويٺو هو، تيئن کيس ننڊ وٺي وئي. هوُ ٻن ڪلاڪن يا اُن کان ٿورو مٿي ننڊ ۾ پيو رهيو. سندس مٿي جي ناقابل برداشت سور کيس جاڳايو ۽ اهو ايڏو ته مٿس غالب پئجي ويو هو، جو ذري گهٽ کانئس دانهون نڪرڻ تي هيون. سندس مٿي جي چوٽيءَ ۾ ڌڪ لڳي رهيا هئا. جاڳڻ کان پوءِ به کيس، گهڻو وقت هوش ۾ اچڻ لاءِ لڳو ته هوُ سمجهي سگهي، ته کيس ڇا ٿيو آهي؟
آخر هن محسوس ڪيو ته سڄي ڪوٺي، ڪوئلي جي آتشدان جي بدبوءِ کان مچي وئي آهي ۽ هوُ اُن حبس کان مري ويندو. نشئي ويندو. نشئي ڳوٺاڻو اڃا ننڊ ۾ کونگهرا هڻي رهيو هو. ميڻ بتي ڳري وئي هئي ۽ وسامڻ لاءِ جهٽڪا ڏئي رهي هئي. مـِـتيا، دانهون ڪندو ۽ ڌڪا کائيندو، ٻيلي جي ّمحافظ جي ڪمري ۾ گهڙي ويو. هوُ مـِـتيا جي دانهن ۽ دٻڪن کان جاڳي پيو. هنُ سندس حقيقت کي قبول ڪيو، پر اُن ۾ به عجيب بي طرفداري هئي. جيتوڻيڪ هوُ، انُ نظاري کي ڏسڻ لاءِ به ويو.
”پر هيءُ ته مري ويو آهي!“..... هاڻي مون کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ مـِـتيا بنهه جنوني حالت ۾ چيو.
هنن دروازا ۽ دريون کولي ڇڏيون. چمنيءَ کي به کوليو. مـِـتيا گهر جي گهٽيءَ مان پاڻيءَ جو ڏول کڻي آيو. پهريائين هن پنهنجي مٿي کي آلو ڪيو. تنهن کان پوءِ اڳڙين کي اُتان هٿ ڪري، انهن کي پاڻي ۾ تر ڪري، لياگاوي جي مٿي تي رکيائين. ٻيلي جي محافظ اڃا به هن سڄي حالت کي معمولي ٿي سمجهيو، پر جڏهن دريءَ کي کوليائين ته چئي ڏنائين ته:
”هاڻي سڀ ڪجهه ٺيڪ آهي.“
هوُ وري ننڊ ڪرڻ لاءِ هليو ويو ۽ مـِـتيا جي لاءِ ٻرندڙ فانوس ڇڏي ويو. مـِـتيا اڌ ڪلاڪ لاءِ اُن نشئي ڳوٺاڻي کي ڏسندو رهيو. هوُ پنهنجي مٿي کي تـَـرڪندو رهيو ۽ فيصلو ڪيائين، ته هوُ سڄي رات جاڳي گذاريندو. پر هوُ ايڏو ته ٿڪجي پيو هو، جو جڏهن ساهه کڻڻ لاءِ ٿورو وقت ويٺو، ته سندس اکيون بند ٿي ويون. بيهوشيءَ ۾ هن پاڻ کي سڌو ڪيو ۽ مئي ماڻهوءَ وانگر بڻجي ويو.
ڪافي دير ٿي وئي هئي، جڏهن هوُ جاڳيو. گهٽ وڌ نائين بجي جو وقت هو. جهوپڙي جي ٻن درين مان سج چمڪي رهيو هو. گهنڊيدار وارن وارو ڳوٺاڻو بينچ تي اُٿي ويٺو هو ۽ کيس ڪوٽ پهريل هو. سندس اڳيان ٻيو سماور ۽ ٻي شراب جي بوتل هئي. ڪالهوڪي بوتل ختم ٿي چڪي هئي ۽ هيءَ به باقي اڌ وڃي رهي هئي. مـِـتيا ٽپو ڏيئي اُٿيو ۽ يڪدم سمجهي ويو، ته بدبخت ڳوٺاڻو وري نشي ۾ آهي. جنهن جو نه ڪو علاج آهي، نه اُن ۾ ڪا اُميد رکي سگهجي ٿي. هوُ اکيون کولي هڪ گهڙيءَ لاءِ کيس ڏسندو رهيو. دهقاني کيس خاموشي ۽ حرڪتي نموني سان ڏسي رهيو هو. اڃا به بي عزتي ۽ نفرت سان نهاري رهيو هو. مـِـتيا مٿس عجب کاڌو ۽ اُن ڏانهن ڊوڙي پيو.
”مون کي معاف ڪريو...... اُميد ته اوهان ٻيلي جي محافظ کان هن جهوپڙيءَ ۾ ٻڌو هوندو. مان ليفٽيننٽ دمتري ڪرامازوف آهيان. پوڙهي ڪرامازوف جو پٽ، جنهن کان تون ٻيلي جو ڪوچو خريد ڪري رهيو آهين.“
”هي ڪوڙ آهي!“ ڳوٺاڻي نهايت تحمل ۽ سياڻپ سان جواب ڏنو.
”ڪوڙ؟ تون فيودورپاولوچ کي نه ٿو سڃاڻين؟“
مان ڪنهن به تنهنجي فيودورپاولووچ کي نه ٿو سڃاڻان.”ڳوٺاڻي ڪجهه کهرو ٿي چيو. “
”تون ٻيلي جي ڪوچي لاءِ ساڻس سودو ڪري رهيو آهين. ذرا سجاڳ ٿي ۽ هوش ۾ اچ. اليڪسي جو راهب پاويل مون کي هتي وٺي آيو هو، تو سامسونوف ڏي به لکيو هو ۽ هن مون کي تو ڏانهن موڪليو آهي.“ مـِـتيا دم کڻڻ بنا ڳالهائيندو رهيو.
”تون ڪوڙ ٿو ڳالهائين ” لياگاوي وري غصي ۾ اچي ويو. مـِـتيا جون ٽنگون ٿڌيون ٿينديون ويون.
”ڪجهه رحم ڪريو! اهو ّمذاق ته نه آهي. تون نشي ۾ آهين، پر توکي ڳالهه سمجهي ڳالهائڻ گهرجي...... ٻي حالت ۾ شايد مان ڪجهه به نه ٿو سمجهان!“
”تون شايد مصور آهين؟“
”ڪجهه رحم ڪر، مان ڪرامازوف، دمتري ڪرامازوف آهيان. مان توهان وٽ سودي لاءِ آيو آهيان. ٻيلي جي بابت نفعي واري سودي لاءِ .“
ڳوٺاڻي پنهنجي ڏاڙهيءَ کي پئي ٿي کنهيو.
”نه، تو انهيءَ معاملي ۾ ٺيڪو ڪري ڇڏيو آهي ۽ هاڻي بدمعاشي ٿو ڪرين. تون نيچ آهين!“
”مان توکي يقين ٿو ڏياريان، ته تون غلطيءَ تي آهين.“ مـِـتيا نااُميدي ۾ هٿن کي مهٽيندي چيو. دهقاني اڃا تائين ڏاڙهيءَ کي پئي ٿي پٽيو ۽ هنُ اوچتو شيطاني اکيون مٿي کڻي کيس چياِيئن ته:
”نه مون کي ٻڌاءِ ۽ ڏيکار ته ڪهڙي قانون ۾ بدمعاشي جائز آهي؟ تون ٻڌين به ٿو؟ تون گهٽيا آهين! سمجهين ٿو؟“
مـِـتيا مايوس ٿي قدم پوئتي هٽايو. اوچتو هن سمجهيو، ته ڪا شيءِ سندس مٿي ۾ لڳي آهي. هنُ اها حقيقت پوءِ ٻڌائي هئي. ان گهڙيءَ ۾ سندس دل ۾ اوچتو ڪا روشني پيدا ٿي. روشني منهنجي اندر ۾ اُجاگر ٿي ۽ اُن نور مون کان سڀ شيون پري ڪري ڇڏيون. هوُ گهڙي کن حيرت ۽ عجب ۾ بيٺو رهيو ۽ ڪيئن نه هوُ سياڻو سڄو ٿي، اهڙي بيوقوفيءَ کي اختيار ڪري عجيب قسمت آزمائيءَ لاءِ پاڻ کي تيار ڪيو اٿائين ۽ چوويهه ڪلاڪ هن لياگاوي جي چوڌاري ڦرندو رهيو آهي ۽ سندس مٿي کي ٿڌو ڪندو رهيو آهي.
”هيءُ نشي ۾ آهي ۽ اَلوٽ آهي، هاڻي هيءُ هفتي تائين اِيئن ئي پيئندو رهندو. وڌيڪ هتي ترسڻ ۾ ڪهڙو فائدو؟ سامسونوف آخر مون کي هتي ڪهڙي مقصد لاءِ موڪليو هو؟ جيڪڏهن هن کي خبر پوي ته هوءَ ڇا چوندي؟ خدايا! مان هيءُ ڇا ڪيو؟“
ڳوٺاڻو کيس گهري نظر سان ڏسندو ۽ ڏند ڪرٽيندو رهيو. مـِـتيا شايد اڳتي هلي، جوش مان کيس ماري ڇڏي ها، پر هوُ ساڳي وقت پاڻ کي ٻار وانگر ڪمزور سمجهڻ لڳو. هوُ خاموشيءَ سان بينچ ڏي وڌي ويو. پنهنجو اوورڪوٽ کنيائين ۽ اُن کي پاتائين. بنا ڪنهن لفظ ڪڇڻ جي جهوپڙيءَ کان ٻاهر نڪري ويو. ٻيءَ ڪوٺي ۾ کيس ٻيلي جو محافظ نظر نه آيو ۽ نه وري ڪو ٻيو موجود هو. هن پنجاهه ڪوپڪس جو خردو پنهنجي کيسي مان ڪڍي ميز تي رکيو، جو سندس رات جي رهڻ جي عيوض ۾ هو. جنهن ۾ ميڻ بتي ۽ سندس تڪليف جو ورتل معاوضو به هو. جهوپڙيءَ کان ٻاهر ايندي، هن پنهنجي چوڌاري وسيع ٻيلي کي ڏٺو. هوُ منجهيل هو. کيس ڪابه خبر نه ٿي پئي، ته هوُ جهوپڙيءَ جي ڪهڙي پاسي کان اڳتي وڌي، کٻي يا سڄي. رات جو راهب سان گڏجي، تڪڙ ۾ ايندي کيس رستو ياد ئي نه رهيو هو. کيس ڪنهن لاءِ به انتقامي خيال نه هيو، سامسونوف لاءِ به نه، هوُ ٻيلي جي هڪ سنهڙي پيچري تي هلڻ لڳو. بنا ڪنهن مقصد جي ۽ بنا ڪنهن ڏس جي هوُ اڳتي وڌندو رهيو. هوُ جسم ۽ روح ۾ ايڏو ته ڪمزور ٿي ويو هو، جو کيس هڪ ٻار به ڪيرائي ٿي سگهيو. هوُ ٻيلي کان ڪيئن به ڪري ٻاهر نڪري آيو. انُ کان پوءِ اُهي زمينون آيون، جي لاباري کان پوءِ ، بلڪل اُگهاڙيون ٿي ڏٺيون. هيءُ سلسلو اکين جي حد تائين وسيع هو. هوُ ڊگها ڊگها قدم هڻندو به ٿي ويو ۽ چوندو به ٿي ويو ته:
”ڪيڏي نه نااُميدي! ڪيڏي نه موت جهڙي خاموشي!“
ر هيءُ هڪ پوڙهي واپاريءَ جي ملاقات سان بچي ويو، جو هڪ ڀاڙي جي گاڏيءَ ۾ اُتان گذري رهيو هو. جڏهن هنُ کيس گاڏيءَ ۾ کنيو، ته مـِـتيا کي معلوم ٿيو، ته هوُ به ولوويا اسٽيشن ڏي وڃي رهيو آهي. ٽن ڪلاڪن کان پوءِ هيءُ پنهنجي منزل مقصود تي پهچي ويا. ولوويا ۾ پهچندي مـِـتيا هڪدم گهوڙي گاڏيءَ کي ڀاڙي تي ورتو ۽ جلدي شهر پهچڻ جو ارادو ڪيو، پر اوچتو هنُ محسوس ڪيو ته کيس سخت بک لڳي آهي. جيستائين گهوڙن کي جوٽيو ويو، ايستائين هن جي لاءِ بيضن کي تريو ويو. هن پيٽ ڀري کاڌو. هڪ ڳوري ماني ۽ اُن سان گڏ ساس به هيس. اُن جي مٿان ٽي گلاس وُڊڪا (بير جو قسم) جا به پيتائين. کاڌي کائڻ کان پوءِ ، هن پاڻ کي هلڪو ۽ خوش محسوس ڪيو. اُن کان پوءِ شهر ڏانهن وڃڻ لاءِ گاڏيءَ ۾ ويٺو ۽ ڪوچبان تي زور آندائين، ته کيس شهر ۾ جلدي پهچائي. گاڏي ۾ ويهڻ کان پوءِ ، اُن وري اُن منحوس رقم جي هٿ ڪرڻ لاءِ ،نئين رٿ تيار ڪئي، جيئن اُها کيس شام کان اڳ ۾ ملي وڃي. هوُ خيال ڪرڻ لڳو، ته ”هن حقيقت تي وري وري غور ڪرڻ گهرجي ته انساني زندگي فقط ٽي هزار روبل لاءِ برباد ٿي رهي آهي. مون کي ڪيئن به ڪري، اهو معاملو اڄ ختم ڪرڻ گهرجي.“ جيڪڏهن کيس گروشينڪا جو خيال نه ستائي ها، جو کانئس ڪنهن به قيمت تي ڌار ٿي نه ٿي سگهيو، جيڪر هوُ وري شگفته بڻجي وڃي ها.... پر ان جو خيال ڄڻ ته سندس دل جي اندر خنجر هڻي رهيو هو. آخر گاڏي شهر ۾ پهچي وئي ۽ مـِـتيا هڪدم گروشينڪا ڏي روانو ٿيو.