باب ستون: سميرڊياڪوف سان ٻي ملاقات
”ايون در کڙڪايو ۽ دروازو کوليو ويو. هو گهٽيءَ مان لنگهي اَندر ٿيو، ماريا جي نشان دَهي تي هـُـو سڌو، کٻي پاسي واري بهتر ڪمري ۾ ويو، جو سميرڊياڪوف جي قبضي ۾ هو، اُتي هڪ چينيءَ جو اسٽوو (ڪـُـل) رکيل هو، جاءِ بيحد گرم ٿي ڏٺي، ڀتيون نيري پني جي لڳڻ سبب شاندار ٿي نظر آيون، هو گهڻي وقت جون هيون. جنهنڪري انهن ۾ چير پئجي ويا هئا ۽ تڏا گهڻي انداز ۾ ٿي نظر آيا ۽ سندن آواز هيڪاندو ٻڌڻ ۾ ٿي آيو. فرنيچر تمام ٿورو ٿي ڏٺو، ٻه بينچون ٻن ڀتين سان پيل هيون ۽ هڪ ميز جي ڀرسان ٻه ڪرسيون هيون. ميز صاف ڪاٺيءَ جي هئي. جنهن تي هڪ ميز پوش هو، ۽ مٿس واڱڻائي رنگ جا وڏا ڇاپا هئا. ٻن ننڍين درين ۾ ڪونڊين ۾ گلن وارا ٻوٽا رکيل هئا. ڪنڊ ۾ حضرت عيسيٰ عليه السلام جي مجسمي جو هڪ ننڍڙو ڪٻٽ هو، ميز تي ٽامي جو سهاور هو. جنهن تي ڪيئي نشان پيل هئا. هڪ ننڍڙو ڪٻٽ هو، جنهن ۾ ٻه پياليون رکيل هيون. پر سميرڊياڪوف چاءِ پي چـُڪو هو ۽ سهاور کي پري ڪيو ويو هو، هو ميز جي ڀرسان هڪ بينچ تي ويٺو هو، هو هڪ نوٽ بوڪ ۾ نهاري رهيو هو ۽ قلم سان ڪجهه آهستي لکي رهيو هو. نوٽ بوڪ جي ڀرسان مس جي شيشي هئي، هڪ شمع، لوهي شمعدان ۾ ٻرندي ٿي رهي.
ايون، سميرڊياڪوف کي ڏسندي، اندازو لڳايو، ته هو پوري ريت تندرست آهي. سندس چهرو شگفته هو، جنهن مان سندس صحت معلوم پئي ٿي. سندس مٿي جي وارن ۾ هن ڀيري ڦڻي ڏنل هئي، جيتوڻيڪ وارن جي ڳنڍين مان معلوم پئي ٿيو، ته اُنهن کي تيل تمام ٿورو لڳل هو. هو رنگ برنگ ڪپهه سان ڀريل رات جي قبا ۾ هو، جا نهايت غليظ ۽ مڪروهه ٿي ڏٺي. سندس نڪ جي مٿان عينڪ هئي، جنهن سان ايون اڳي کيس ڪڏهن به نه ڏٺو هو. هنن سڀني حالتن کي ڏسي، ايون اوچتو ڪاوڙ ۾ اچي ويو، ”هڪ نالائق شخص ۽ عينڪ ٿو لڳائي!“
سميرڊياڪوف آهستي پنهنجي مٿي کي کنيو ۽ هن عينڪ مان سڌو پنهنجي ملاقاتي کي ڏٺو. اُن کان پوءِ، هن آهستي عينڪ کي لاٿو ۽ بينچ تان اُٿيو، سندس اُٿڻ ۾ ڪو به عزت جو اظهار نه هو، پر بي پرواهي، جيئن عام اخلاق وارا ماڻهو ڪندا آهن. هنن سڀني حالتن، هڪدم ايون تي اَثر ڪيو ۽ هن اِنهن سڀني شين کي ڌيان ۾ رکيو، سڀ کان وڌيڪ سميرڊياڪوف جي اکين جون نگاهون هيون. هيءُ شيطانيت ڀريون، گستاخ ۽ ڪراهت ڏيندڙ هيون. ڄڻ ته اُهي چئي رهيون هيون ته ”تون ڇا جي لاءِ وري گهڙي آيو آهين؟“ انهن مان هيئن به ظاهر پئي ٿيو ته اسان اڳ ۾ ئي سڀ ڪجهه فيصلو ڪري چڪا آهيون ۽ تون وري ڇو آيو آهين؟ ايون مشڪل سان پاڻ تي ضابطو ڪري سگهيو.
”هتي گرمي آهي.“ هن کيس چيو ۽ پنهنجي ڪوٽ جي بٽڻن کي کوليائين. هو اَڃا بيٺو هو.
سميرڊياڪوف سندس خيال کي پورو ڪندي چيو، ته ”تون پنهنجي ڪوٽ کي لاهه.“ ايون پنهنجي ڪوٽ کي لاٿو ۽ ڏڪندڙ هٿن سان اُن کي بينچ تي اُڇلايائين. هڪ ڪرسيءَ کي تڪڙ مان کنيائين ۽ اُن کي سوري ميز وٽ آندائين ۽ ان تي ويهي رهيو. سميرڊياڪوف سندس سامهون بينچ تي ويٺو.
گفتگوءَ جي شروعات ڪريون. پر اسان اڪيلا آهيون؟ ايون سختيءَ سان ۽ پريشانيءَ جي حالت ۾ پڇيو. ”ڇا هتي ڪو اسان کي ڳالهائيندو ٻڌي سگهي ٿو؟“
”ڪو به، ٻڌي نه ٿو سگهي. تو پاڻ ڏٺو آهي ته وچ ۾ گهٽي آهي.“
”منهنجا عزيز دوست ڌيان ڏيئي ٻڌ. اِهو ڇا هو جو تون وڦلين پئي، اُن وقت جڏهن مان اسپتال کي ڇڏي رهيو هوس. تڏهن تون چئي رهيو هئين ته جيڪڏهن مان تنهنجي دوري جي مڪر بابت، ڪنهن کي به ڪجهه نه ٻڌايو ته تون، جاچ ڪندڙ عملدار کي دروازي تي ڪيل گفتگوءَ بابت ڪجهه نه ٻڌايو ته تون، مون کي دَٻائي رهيو هئين؟ ڇا مان توسان ڪنهن عهدنامي ۾ شريڪ ٿيو هوس؟ تون ايئن ٿو سمجهين ڇا، ته مان توکان ڊڄان ٿو؟“
ايون هي سڀ ڪجهه پوري جوش مان چيو، جيئن هو اراداتاً ۽ وضاحت سان سمجهي، ته هيءُ سڀ ڪنهن حيلي بازي کي نفرت سان ٿو ڏسي ۽ جو ڪجهه به ڳالهائي ٿو، سو صاف ۽ بنا ڪنهن اٽڪلبازيءَ جي، سميرڊياڪوف جي اک جي ڇنڀڻ سان منجهس ڄڻ ته کنوڻ چمڪي وئي. نهايت آرام ۽ بي پرواهيءَ سان چيائين ته هاڻي اَسان کي صاف گفتگو ڪرڻ گهرجي. مان حاضر آهيان، فرمايو. اُن کان پوءِ هن چوڻ شروع ڪيو ته:
”منهنجي ڳالهائڻ جو اُن وقت مقصد هيءُ هو، ته مان اِهو ئي ٿي چيو، ته پنهنجي پيءُ جي قتل جي خبر، اڳ ۾ ٻڌندي به، تو کيس پنهنجي قسمت تي ڇڏي ڏنو. هيءُ ماڻهو اُن مان الائجي ڪهڙو نتيجو ڪڍن ۽ تنهنجي جذبات لاءِ ڪهڙو قياس ڪن؟ اُن ڪري مان توسان انجام ڪيو ته حڪومت وارن کي ڪجهه نه چوندس.“
جيتوڻيڪ سميرڊياڪوف پاڻ تي ضابطو رکندي. هيءُ سڀ ڪجهه آهستي چوندو ويو. پر اُن هوندي به سندس آواز ۾ ٻيو ڪجهه ٿي نظر آيو، جنهن ۾ تحريڪ آميز ۽ واضح جذبو ٿي ڏٺو. هن گستاخي ۽ آزردگي سان پنهنجو بچاءُ ٿي ڪرڻ گهريو. هن نفرت مان ايون ڏانهن نهاريو ۽ ايون جي اکين جي اڳيان ڄڻ ته هڪ ڌُنڌ گذري ويو.
”ڇا، تون پنهنجي پاڻيءَ ۾ ته آهين؟“
”مان پوريءَ ريت پنهنجي هواس ۾ آهيان.“
تون ايئن سمجهين ٿو، ته مون کي قتل جي خبر هئي؟ ايون آخر رڙ ڪري چيو ۽ ميز تي زورَ سان مڪ هڻي ڪڍيائين. تنهنجو مطلب ٻين ڳالهين مان ڪهڙو آهي، ڳالهاءِ بدمعاش؟
سميرڊياڪوف خاموش هو ۽ هو اَڃا تائين، ايون کي گستاخيءَ سان توريندو ئي رهيو. ڳالهاءِ ڏنگيندڙ بدمعاش، تنهنجو مطلب ٻين ڳالهين مان ڪهڙو آهي؟
”ٻين ڳالهين مان منهنجو مطلب هو ته تون به برابر پنهنجي عزيز جي موت جو خواهشمند هئين.“
ايون ٽپو ڏنو ۽ پوريءَ طاقت سان سندس ڪلهي تي مڪ هڻي ڪڍيائين، جنهن ڪري هو ديوار جي ڀر ۾ ڪري پيو. ٿوري وقت ۾ سندس چهرو ڳوڙهن سان ڀرجي ويو. هو چوڻ لڳو، ته ”سائين هيءَ ته شرم جي ڳالهه آهي، جو هڪ بيمار کي ڌڪ هڻجي!“ هن پنهنجي اکين کي هڪ غليظ ليڪن واري رومال سان اُگهڻ شروع ڪيو ۽ روئيندو رهيو. هڪ منٽ ايئن گذري ويو.
”هيءُ ڪافي آهي روئڻ ڇڏ.“ ايون وري ويهندي، کيس جوش مان چيو ”مون کي پاڻيءَ کان ٻاهر نه ڪڍ!“ سميرڊياڪوف، اکين تان رومال کي پري ڪيو، سندس شرير چهري جي هر ليڪ مان بي عزتي ٿي بکي، جا هاڻي سندس ٿي هئي.”سو، تو اِيئن خيال ٿي ڪيو ته مان دمتري سان گڏ پيءُ کي مارڻ ٿي گهريو.“
”مون کي خبر نه آهي ته تنهنجي دل ۾ اُن وقت ڪهڙا خيال هئا“ سميرڊياڪوف آزردگي سان چيو. ”انهيءَ ڪري ئي مان توکي دروازي وٽ روڪيو هو ته هن نـُـقطي تي مان توکي وضاحت سان حقيقت پيش ڪريان.“
”ڪهڙي نڪتي جي وضاحت، ڇا، ڇا؟“
”ها! اِهي ئي اسباب ته تون پنهنجي پيءُ کي قتل ڪرائڻ چاهين ٿو يا نه؟“
ايون کي جنهن ڳالهه ڪاوڙايو، سا هيءَ ته سميرڊياڪوف جا اُهي گستاخي ڀريل لفظ، جن تان هٿ نه ٿي کنيائين. ”اِهو تون آهين، جنهن اُن کي ماريو آهي!“
سميرڊياڪوف نفرت جي لهجي ۾ چيو ته ”تون بهتر ٿو ڄاڻين. مان ته ايئن ٿي تصور ڪيو، ته هڪ عقلمند ماڻهو، ٻيهر وري موضوع تي گفتگو نه ڪندو، “ ”پر آخر تون مون ۾ اِهڙي اندازي لڳائڻ لاءِ بدگمان ڇو هئين؟ تون هيءُ سڀ ڪجهه ڄاڻين ٿو، ته هيءُ فقط خوف کان هو. ڇاڪاڻ ته مان اِهڙي حالت ۾ هوس جو خوف کان ڏڪيس ٿي ۽ اُن ڪري سڀ ۾ بدگماني هيم. مان چاهيو ٿي ته توکي هن حالت ۾ مطمئن ڪريان ته جيڪڏهن تو ڀاءُ وانگر هن ڳالهه کي چاهيو ٿي. اُن ڪري هن معاملي بابت فيصلو ڪرڻ بهتر ٿي نظر آيو، جنهن حالت ۾ مان مک وانگر چٻجي وڃان ها.“
”پر ٻه هفتا اڳ ۾ تو ته ڳالهه ئي ٻي ٿي ڪئي؟“
”اسپتال ۾ جنهن وقت مان توسان ڳالهايو ٿي، منهنجو عقيدو اِهو هو ۽ مان ايئن تصور ٿي ڪيو، ته توهان منهنجي لفظن کي وڃائڻ کان سواءِ سمجهي ويا هوندا ۽ هڪ سمجهدار ماڻهوءَ جي حيثيت ۾ اوهان مون سان کليل نه ڳالهايو. ٻيو ڇا؟ جواب ڏي، جواب ڏي. مان توکي اِن لاءِ زور ٿو ڏيان. اِهو ڇا هو..... مان ڇا ٿي ڪيو جو تنهنجي ڪميني ۽ بي عزت ضمير ۾ بدگماني پيدا ٿي ڪيم؟“
”جيتري قدر خون جو تعلق آهي، ته تون اُن کي خود نه ڪري سگهين ها، ۽ نه وري تنهنجي اها طلب هئي، پر ان حد تائين ته جيڪڏهن ٻيو ڪو اُن کي ڀوري ڀورو ڪري ته اِها تنهنجي آرزو هئي. اِها ئي حقيقت هئي. جنهن کي تو چاهيو ٿي.“
”ڪيڏو نه ٿڌو، ڪيڏو نه ٿڌو، هيءُ ڳالهائي ٿو. پر مان ايئن ڇو ٿي چاهيو، تو وٽ ان جي لاءِ ڪهڙا دليل آهن؟“
”تو وٽ اُن جو ڪهڙو سبب هو؟ تون ورثي جي لاءِ ڇا ٿو خيال ڪرين؟“ سميرڊياڪوف طنز ۾ کيس چيو، جنهن مان سندس انتقام به ٿي نظر آيو:
”ڇو تنهنجي عزيز جي موت کان پوءِ، توهان مان هرهڪ کي چاليهه هزار روبل ملڻا هئا، يا اُن کان به مٿي، پر جيڪڏهن فيودور پاولووچ، هن خاتون آگرافينا اليگزينڊرووينا سان شادي ڪري ها، ته هوءَ سندس سڄي موڙي کي شاديءَ کان پوءِ پنهنجي قبضي ۾ ڪري ها، ڇاڪاڻ ته هوءَ وڏي سياڻي عورت آهي، جنهن جو نتيجو اِهو نڪري ها ته تنهنجو پيءُ، توهان ٽنهي لاءِ ٻن روبل کان مٿي نه ڇڏي ها، ڇا هـُـو شادي ڪرڻ کان پري به هو ته وار جيترو ويڇو به نه هو، هن خاتون کي فقط آڱر جو اشارو ڪرڻو هو ۽ هو سندس پريان ديول ڏي ڊوڙي پوي ها ۽ سندس زبان ٻاهر نڪري اَچي ها.“
ايون غمناڪ طريقي ۾ پاڻ تي قبضو ڪري ورتو.
”بهتر“ هن آخر تشريح ڪندي چيو، ”توکي خبر آهي ته مان نه ٽپو ڏنو آهي ۽ نه وري توکي هيٺ ڪيرايو اٿم، مان توکي خون به نه ڪيو آهي، ڳالهائيندو وڃ، تنهنجي چوڻ موجب، مان هيءُ ڪم گويا دمتريءَ جي حوالي ڪيو ۽ اُن تي دارومدار ٿي رکيم،“ ”تون ڪيئن نه دمتريءَ تي دارومدار ڪرين ها؟ هو جيڪڏهن هن کي ماري ها، ته پنهنجي عزت پنهنجو رتبو ۽ پنهنجي ملڪيت وڃائي ويهي ها ۽ ملڪ بدر ٿئي ها. اِهڙيءَ ريت سندس ورثي جو حصو، توڏي ۽ تنهنجي ڀاءُ ڏي برابر حصن ۾ اچي ها. ان ڪري اوهان کي چاليهه نه پر سٺ هزار روبل، هڪ هڪ کي ملن ها. انهيءَ ۾ ڪهڙو شڪ آهي، ته تو دمتري فيودورپاولووچ تي دارومدار رکيو هجي.“
”مان جو ڪجهه تو مان حاصل ڪيو آهي! ڌيان ڏئي ٻـُـڌ بدمعاش: جيڪڏهن مان ڪنهن تي دارومدار رکان ها، ته اُهو تون هجين ها، نه دمتري، مان قسم کڻي ٿو چوان، ان وقت مان تو ۾ بڇڙائي کي ڏٺو..... مون کي پنهنجو تاثر ياد آهي.“
اُن وقت مان به هڪ منٽ لاءِ ايئن ٿي محسوس ڪيو ته تون مون تي دارومدار ڪري رهيو آهين. سميرڊياڪوف طنز مان ڏند ڪرٽيندي چيو، ”اِهڙي ريت تو مون کي اُن وقت اُهو سڀ ڪجهه ڏيکاري ڇڏيو هو، جو تنهنجي اندر ۾هو. جڏهن ته توکي منهنجي لاءِ اِهڙي بدشگوئي هئي، تڏهن ته تون هليو ويو هئين تو ڄڻ ته مون کي ايئن ٿي چيو، ته تون منهنجي پيءُ کي قتل ڪري سگهين ٿو، مان اُن لاءِ ڪا به روڪ نه ٿيندس.“
”بدمعاش! سو تو ايئن ئي سمجهيو هو!“
”اِهو ئي سبب هو، جو تون شرماشينا ٿي وئين. ڇو تون ڪهڙي مقصد سان ماسڪو ٿي وئين ۽ پيءُ جي ڪيتري ستائڻ سان شرماشينا وڃڻ لاءِ، کيس انڪار ڪندو رهين. منهنجي فقط بيوقوفيءَ واري لفظ کي تو هڪدم قبول ڪري ورتو، اُهو ڪهڙو سبب هو، جو تو شرماشينا وڃڻ قبول ڪيو. منهنجي لفظن تي تون شرماشينا به هلي وئين. اِنهيءَ مان صاف معلوم پئي ٿيو، ته تو مون ۾ ڪا اُميد ٿي رکي. نه، مان قسم کڻي ٿو چوان ته ڪجهه به نه!“ ايون ڏند ڪرٽيندي رڙ ڪري چيو.
”تو، ڪجهه به نه ٿي خيال ڪيو، اِهو لازمي هو، ته تون پيءُ جي پٽ هئڻ جي حيثيت ۾ تون مون کي قيد ڪرائي سگهين پيو.....“
”اُتي، گهٽ ۾ گهٽ منهنجي ڪن مروڙ ڪري سگهين پيو، پر تو ۾ ذري جي به ڪاوڙ نه هئي، پر اها تنهنجي مهرباني هئي، جو تو هڪدم منهنجي لفظن تي دوستاڻي طرح عمل ڪيو ۽ هليو وئين، جو پوري ريت واهيات هو، ڇاڪاڻ ته توکي ڪنهن به حالت ۾ پنهنجي پيءُ جي حياتي بچائڻي هئي، مان ان مان پنهنجي نتيجي ڪڍڻ کي ڪهڙي ريت روڪي ٿي سگهيس؟“
”ايون ويٺي نڪ چپ کي چڙهائيندو رهيو ۽ سندس مٺيون گوڏن تي ٽڪرنديون رهيون. هن کيس چيو ته هائو، مون کي ڏک آهي، ته مان تنهنجي منهن ۾ چهنڊي ڪانه پاتي آهي، نه وري مان توکي ڪنهن قيدخاني ڏي وٺي ويو آهيان. مون تي ڪير اعتبار ڪري ها ۽ مان توتي ڪهڙو ڏوهه مڙهي ٿي سگهيس؟ پر تنهنجي منهن ۾ چهنڊي....هن جي لاءِ ته ڪو خيال ئي نه ڪيو هو، جيتوڻيڪ چماٽن هڻڻ جي منع آهي، پر مان بد چهري کي ڌڪ هڻي ڄمائي ڇڏيان ها.“
سميرڊياڪوف وڏي شوق مان کيس نهاريندو رَهيو.
”زندگي جي رواجي موقعي ۾، هن ساڳي مطمئن ۽ ظريفاڻي لهجي ۾ کيس چيو، جو هن فيودور پاولووچ جي ميز وٽ، گريگري سان مذهبي بحث ڪندي طعني طور اختيار ڪيو هو، چيو ته ”زندگي جي رواجي موقعن ۾ چهري تي ڌڪن هڻڻ جي منع آهي، ۽ اڄ ڪلهه قانون جي مطابق ماڻهن هن رسم کي ڇڏي به ڏنو آهي، پر زندگي جي خاص موقعن ۾ ماڻهو اڃا به چماٽن ۽ ڌڪن ڏانهن ويندا رهن ٿا. هيءُ فقط اسان وٽ نه آهي، پر سڄي دنيا ۾ آهي، پوءِ ڇو نه فرانس جو رعيتي راڄ هجي، هي رواج حضرت آدم ۽ بيبي حوا جي زماني ۾ به هو، انسان اُن کي ڪٿي ڇڏيندو، پر توکي انهن خاص حالتن ۾ به اِهڙي جرئت نه ڪرڻ گهرجي.“
تون فرينچ لفظ ڇالاءِ سکي رهيو آهين؟ ايون نوٽ بڪ ڏي اشارو ڪيو، جو ميز تي پيل هو. ڇو، مان ڇو نه سکان، مون کي پنهنجي تعليم کي سڌارڻو آهي. شايد منهنجي لاءِ اِهڙو موقعو بڻجي جو مان يورپ جي انهن خوشنما حصن ڏانهن وڃان.
”ڌيان ڏيئي ٻـُـڌ بدملا!“ ايون جي اکين ۾ چمڪ اچي وئي ۽ هو سڄو ئي ڏڪي ويو، ”مان تنهنجي تهمت کان نه ٿو ڊڄان، تون منهنجي لاءِ جيڪي به چوڻ گهرين ٿو، چوندو رهه، مان توکي ماري ماري موت تائين نه پهچايو آهي. اِهو فقط اِنهيءَ لاءِ هو، ڇاڪاڻ ته مان تو ۾ فقط هن ڏوهه جو شڪ ٿي ڪيو. مان توکي انصاف ڏي ڇڪيندس ۽ توکي بي نقاب ڪندس.“
”جيئن مان خيال ڪريان ٿو. چڱو آهي ته خاموش ٿي وڃ. منهنجي بلڪل معصوميت کي خيال ۾ رکي، تون مون کي ڇا لاءِ گنهگار ٿو ڄاڻين، پر توتي اعتبار ڪير ڪندو؟ جيڪڏهن تون شروع ڪندين ته مان سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيندس. ڇو ته مون کي به ته پنهنجو بچاءُ ڪرڻو آهي. تون ايئن خيال ٿو ڪرين ڇا ته مان توکان ڊڄان ٿو؟ مان توکي هاڻي جو ڪجهه چيو آهي، اُن تي ڪورٽ اعتبار نه به ڪري، پر عوام ضرور ڪندو ۽ توکي شرمندو ٿيڻو پوندو. انهيءَ لاءِ ئي ايئن چوڻو پوندو ته هميشه ڪنهن سمجهدار ماڻهوءَ سان گفتگو ڪرڻ وڏي عزت ٿو رکي. ڪيئن؟“ ايون پيچ تاب کائڻ لڳو.
”سچ پچ تون نشان کي چـُـٽِ ۽ چڱو آهي ته سمجهدار ٿيءُ.“
ايون اُٿي بيٺو ۽ پنهنجي بي عزتي تي مٿي کان وٺي، پيرن تائين ڏڪندو رهيو. هن ڪوٽ پاتو ۽ سميرڊياڪوف کي ڪنهن به جواب ڏيڻ کان سواءِ ته ڇا، پر کيس ڏسڻ بنا، جهوپڙي مان نڪري ويو. ٿڌي هير کيس تازو توانو بڻايو. آسمان ۾ صاف چنڊ چمڪي رهيو هو. خيالن جي خواب ۽ جذبات سندس روح کي ڀري ڇڏيو، ”ڇا مون کي هڪدم وڃڻ گهرجي ۽ سميرڊياڪوف جي خلاف اطلاع ڏيڻ گهرجي؟ پر مان ڪهڙو اطلاع ڏيان؟“
”ڪيئن به هجي، هو گنهگار نه آهي، پر اُن جي خلاف هو مون تي تهمت ڌريندو. حقيقت ۾ مان ان وقت شرما شينا ڇو ويو هوس؟ ڇاجي لاءِ، ڇاجي لاءِ؟ ”ايون پاڻ کان پاڻ پڇندو رهيو، ته ”هائو مان ڪنهن ڳالهه جي اميد ٿي رکي ۽ هو صحيح آهي. هن سؤ ڀيرا هن حقيقت کي ياد ٿي ڪيو، ته ڪيئن نه هن پوئين رات ڪن لائي، ڏاڪڻ ۾ ڪجهه ٻڌڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي، پر هاڻي هو ان ڳالهه کي ايڏي پريشاني سان ياد ڪري رهيو هو، ته هو ڄڻ اَڃا اُن جاءِ تي بيٺو آهي ۽ ڪنهن کيس خنجر هڻي ڇڏيو آهي. هاڻي مان اُن ڳالهه کي محسوس ٿي ڪيو. اِهو سچ آهي مان خون ٿي چاهيو! ها مون خون ٿي چاهيو. ڇا مان خون ٿي چاهيو؟ ڇا مون کي اُن جي ضرورت هئي؟ مون کي سميرڊياڪوف کي مارڻ گهرجي، جيڪڏهن مان اُن کي مارڻ جي جرئت نه ڪئي، ته پوءِ هيءَ حياتي رهڻ جي لائق نه آهي!
ايون گهر نه ويو، پر سڌو ڪيٽرينا ايونونا ڏي ويو، جا کيس ڏسي پريشان ٿي وئي. هو هڪ چرئي وانگر ٿي نظر آيو. هن سميرڊياڪوف سان پنهنجي سڄي ڪيل گفتگوءَ کي ساڻس بيان ڪيو ۽ ڪنهن به لفظ کي نه وساريائين. هن هر ڪا ڪوشش ڪئي، ته کيس ٺاري، پر هو مطمئن ٿي نه سگهيو. هو ڪمري ۾ گهمندو رهيو ۽ عجيب ۽ غير تسلسل طور تي ڳالهائيندو رهيو. آخر هو ويٺو. هن پنهنجون ٺونٺيون ميز تي رکيون، پنهنجي مٿي کي هٿن ۾ ورتائين ۽ هيءُ عجيب جملا ڳالهايائين، ته جيڪڏهن اِهو دمتري نه پر هو سميرڊياڪوف آهي ۽ انهيءَ ئي خون ڪيو آهي ته مان سندس گناهه ۾ ڀائيوار آهيان، ڇاڪاڻ ته مان ئي کيس ان جي جرئت ڏياري هئي. ڇا مان ايئن ڪيو هو؟ اُن کي اڃا به نه ٿو ڄاڻان، پر جيڪڏهن دمتري نه ۽ هيءُ خوني آهي ته بيشڪ مان به خوني آهيان. ”جڏهن ڪيٽرينيا ايونونا هيءُ ٻڌو، هوءَ بنا ڪنهن ڳالهائڻ جي پنهنجي جاءِ تان اُٿي ۽ لکڻ واري ميز وٽ وئي، اُتي بيهي هڪ صندوقچي مان ڪاغذ ڪڍيائين ۽ ايوان کي آڻي ڏنائين. هيءُ اُهو ئي دستاويز هو، جنهن جي باري هن اليوشا کي ٻڌايو هو، جو پوءِ آخري طرح ثابتي بڻيو ته دمتري پنهنجي پيءُ کي ماريو آهي. هيءُ اُهو خط هو، جو دمتري ڪيٽرينا ايونونا ڏي نشي جي حالت ۾ ان ساڳي شام تي لکيو هو. جڏهن اليوشا سان، رستي جي موڙ تي مليو هو ۽ هو مڙهيءَ ڏانهن ٿي ويو، اُن کان ٿوري دير اڳ ۾ گروشينڪا ۽ ڪيٽرينا جو پاڻ ۾ معاملو بڻيو هو. جنهن سندس بي عزتي ڪئي هئي. ان وقت اليوشا کان ڌار ٿيندي مـِـتيا گروشينڪا وٽ وڃي پهتو هو، مون کي خبر نه آهي ته هو ساڻس مليو به هو يا نه؟ پر شام جو هو ميٽرو پولس ۾ ويو هو، جتي هن وڃي پوري ريت پيتو هو، تنهن کان پوءِ هن ڪاغذ ۽ قلم جي طلب ڪئي هئي ۽ پنهنجي لاءِ هڪ وزندار جوابداريءَ جهڙو دستاويز لکيو هئائين. منجهس لفظن جي ڀرمار هئي ۽ ڪو به تسلسل نه هو. هڪ مجنونا خدا ۽ حقيقت ۾ ڪو شرابي خط هو، اُن ۾ ڄڻ ته هڪ شرابيءَ جي گفتگو هئي، هو پنهنجي گهر موٽي آيو آهي ۽ غير معمولي جوش ۾ پنهنجي زال کي ٻڌائي رهيو آهي يا ڪنهن گهر جي ڀاتيءَ کي ته ڪيئن نه سندس هاڻي بيعزتي ڪئي وئي آهي. ڪهڙي نه بيوقوف سندس بي عزتي ڪئي آهي ۽ ٻي طرف هو ڪهڙو نه چڱو ماڻهو آهي، ڪهڙي طرح نه هاڻي هو کانئس بدلو وٺندو. هن طويل گفتگوءَ کان پوءِ هو ڪيئن نه جوش ۾ اچي ميز تي مڪون هڻندو آهي، هيءُ خط هڪ غليظ عام ۽ سستي ڪاغذ جي ٽڪري تي لکيل هو، هيءُ ڪاغذ کيس شرابخاني مان مليو هو ۽ سندس ٻئي پاسي تي ڪي انگ به لکيل هئا. جيئن ته هن ڪاغذ ۾ سندس شراب مستي موجب، سندس خيال ۽ فڪر کي لکڻ لاءِ ڪافي وسعت نه هئي، ان ڪري مـِـتيا نه فقط اُن جي حاشيي کي به ڀريو، پر پوئين سٽ ته اُن جي مٿان به لکي ويو هو، خط هيءُ هو:
ظالم ڪٽيا!
”سڀاڻي مون کي پيسا ملي ويندا ۽ مان تنهنجا ٽي هزار روبل اَدا ڪندس. پوءِ خدا حافظ. ڪاوڙ واري عورت ۽ ان سان گڏ محبت کي به الوداع! اَچ ته ان جي پڄاڻي ڪريون. سڀاڻي مان سڀ ڪنهن سان ملي پيسن لاءِ ڪوشش ڪندس، پر ڪنهن کان اُڌارو نه وٺي سگهندس ته مان توکي پنهنجي عزت جو قسم کڻي ٻڌايان ٿو ۽ وعدو ٿو ڪريان، ته مان پنهنجي پيءُ وٽ ويندس. سندس مغز ڀڃندس ۽ سندس وهاڻي هيٺان رقم کڻندس، پر جيڪڏهن ايون ويو ته مان جيڪڏهن ان جي عيوض ۾ سائيبريا ويس ته مان موٽي اچي توکي ٽي هزار روبل ڏيندس. چڱو الوداع. مان تنهنجي زمين جي سامهون پاڻ کي جهڪائي ٿو ڇڏيان. ڇاڪاڻ ته مان تنهنجي لاءِ هڪ بدمعاش ثابت ٿيو آهيان. مون کي ان لاءِ معاف ڪر. نه، چڱو ٿيندو ته مون کي معاف نه ڪر. تون به گهڻو خوش ٿيندين ۽ مان به! تنهنجي محبت کان اِهو سائيبريا چڱو آهي. ڇاڪاڻ ته مان هڪ ٻي عورت سان محبت ڪريان ٿو، جنهن کي تو اَڄ چڱيءَ طرح سڃاتو هوندو. اِهڙيءَ حالت ۾ تون مون کي ڪيئن معاف ڪندين؟ مان اُن ماڻهوءَ کي فون ڪندس، جنهن مون کي لٽيو ۽ ڦريو آهي. مان اوهان سڀني کي ڇڏي رهيو آهيان، جيئن اوهان مان وري ڪنهن کي نه ڏسان. هن کي به نه ڏسان. ڇاڪاڻ ته نه فقط تون مون کي عذاب ڏيندڙ آهين. پر هوءَ به. الوداع!
وڌيڪ وضاحت، مان تنهنجي توهين ڪئي آهي، پر توکي پوڄان ٿو، ان جي لاءِ منهنجي دل ۾ جاءِ آهي، هڪ ڏنگ رهجي ويو اَٿم، جو زهر فشاني ڪري رهيو آهي. چڱو ٿيندو ته منهنجي دل کي ٻه ٽڪرا ڪري ڇڏ! مان پاڻ کي ماريندس، پر پهريائين تو وٽ بدمعاش سهي، پر چور نه آهيان! توکي ٽن هزارن جي اميد رکڻ گهرجي. هو ڪتو، اُنهن کي پنهنجي وهاڻي هيٺان ٿو رکي ۽ واڱڻائي ڌاڳي ۾ ٻڌل آهن. مان چور نه آهيان. پر مان پنهنجي چور کي ماريندس. ڪٽيا، نااُميد نه ٿي. دمتري چور نه آهي پر خوني آهي! هن پنهنجي پيءُ کي ماريو آهي ۽ تنهنجي عزت کي وڌائڻ بجاءِ هن پنهنجي مرتبي کي برباد ڪري ڇڏيو آهي ۽ هيءُ توسان محبت نه ٿو ڪري. اڃا وڌيڪ: مان تنهنجي پيرن کي چمان ٿو الوداع. ڪٽيا دعا گهر ته ڪوئي مون کي رقم ڏي، اِنهيءَ صورت ۾ مون کي خون هارڻو نه پوندو. پر جيڪڏهن ايئن نه ٿيو ته ڪو به مون کي روڪي نه سگهندو. مان پاڻ کي ماري ڇڏيندس.
تنهنجو غلام ۽ دشمن
”ڊي – ڪرامازوف“
جڏهن ايون هيءُ خط پڙهيو ته ڏاڍو متاثر ٿيو. ها هيءُ منهنجو ڀاءُ ئي آهي نه سميرڊياڪوف!
جيڪڏهن سميرڊياڪوف نه آهي ته پوءِ هو به نه آهي، ايون آهي. هن خط هڪدم سندس اکين ۾ منطقي ثبوت کي پيش ڪيو. هاڻي ٿورو به شڪ مـِـتيا جي گناهه ۾ نه رهيو هو. هيءُ شڪ ايون جي دل ۾ ڪڏهن به پيدا نه ٿيو هو ته مـِـتيا، سميرڊياڪوف سان گڏجي خون ڪيو هوندو. سچ پچ اِهڙو نظريو، حقيقت جي موجودگيءَ ۾ صحيح به نه ٿي لڳو. ايون جي دل ۾ وري يقين پيدا ٿي ويو، ٻي صبح جو هن سميرڊياڪوف جي لاءِ فقط هيءُ خيال ٿي ڪيو، ته سندس ناپسند حرڪتون فقط نفرت جي ڪري هيون. هو سخت عجب ۾ هو ته ٿورا ڏينهن اَڳ ۾ هو ڪيتري قدر خوفناڪ طرح سان، هن گمان جي ڪري تڪليف ۾ هو. هـُـن فيصلو ڪيو ته کيس نفرت سان دل تان لاهي ڇڏي ۽ وساري ڇڏي. اِهڙيءَ ريت مهينو گذري ويو. هن سميرڊياڪوف بابت ڪا به وڌيڪ جاچ نه ڪئي. پر هن ٻه ڀيرا اتفاقاً ٻڌو ته هو سخت بيمار آهي، ۽ پنهنجي هوش ۾ نه آهي.
”هن جي پڄاڻي چريائپ ۾ ٿيندي.“ نوجوان ڊاڪٽر واراونسڪي هن جي باري ۾ پنهنجي راءِ ڏني هئي. ۽ ايون کي هي ياد هو. اُن مهيني جي آخري هفتي ۾ ايون به پاڻ کي سخت بيمار ٿي محسوس ڪيو. هو ماسڪو جي ڊاڪٽر وٽ بيماريءَ لاءِ مشورو ڪرڻ ويو. جنهن کي ڪيٽرينا، مقدمي جي پيروي کان اڳ ۾ گهرائي ورتو هو ۽ هن وقت ۾ سندس تعلقات ڪيٽرينا سان بـُـري طرح خراب ٿي چـُـڪا هئا. هو صحت ۾ ٻن دشمنن وانگر هڪٻئي جي سامهون هئا. ڪيٽرينا جي مـِـتيا ڏي موٽ، يعني سندس مختصر، پر شديد جذبات جو تفسير، جو اُن جي فائدي ۾ هو، ايون کي سخت مونجهاري ۾ وجهي ڇڏيو. هيءُ عجب سان چوڻو پوي ٿو، ته ايستائين جو آخري نظاري تائين، جنهن کي مٿي بيان ڪيو ويو آهي. يعني اليوشا مـِـتيا کان ٿيندو، ڪيٽرينا وٽ آيو هو.
ايون هڪ ڀيرو به سڄي مهيني ۾ کانئس مـِـتيا جي ڏوهه بابت ذري جيترو شڪ به نه ٻڌو هو، پر ان هوندي به سندس هيءَ موٽ، هن لاءِ نفرت پيدا ڪندڙ هئي. هيءُ پڻ ٻڌائڻ جي لائق حقيقت آهي، ته جڏهن وٽس هيءَ نفرت پيدا ٿي رهي هئي. هو روز بروز مـِـتيا جي لاءِ گهڻي کان گهڻي نفرت پيدا ڪندو رهيو. هو محسوس ڪندو رهيو ته هيءَ ڪٽيا جي ” موٽ“ جي ڪري نه آهي، ته هو کانئس نفرت ٿو ڪري، پر هو سندس پيءُ جو قاتل آهي. هو هن کان پوريءَ ريت خبردار هو، ۽ پوريءَ ريت ان کي سمجهي رهيو هو.
اُن هوندي به هو، مقدمي جي مقرر ڪيل تاريخ کان ڏهه ڏينهن اڳ ۾ مـِـتيا سان ملڻ ويو هو ۽ کيس ڀڄي وڃڻ لاءِ صلاح ڏني هئائين. هيءَ اُها صلاح هئي، جنهن تي هو گهڻي وقت کان غور ڪندو ٿي رهيو. هي رٿ، گهڻي ڀاڱي اُن عذاب ڏيندڙ مقام کان هئي، جو سندس دل ۾ سميرڊياڪوف جي هنن لفظن پيدا ڪئي هئي، ته سندس ڀاءُ جي سزا کان ايون کي هيءُ فائدو هو ته سندس ورثو ۽ اليوشا جو به چاليهه هزار روبل کان وڌي سٺ هزار روبل تائين پهچندو. هن اِهڙي ريت مـِـتيا جي ڀڄڻ لاءِ ٽيهن هزارن جي قرباني ڪرڻ ٿي گهري. سندس ملاقات کان موٽڻ بعد هو ماتم زده هو ۽ بيدل. هن اوچتو محسوس ڪيو ته هـُـو مـِـتيا جي ڀڄڻ لاءِ بيحد آرزومند آهي، نه فقط دل جي اُن مقام جي عذاب کي ٽيهن هزارن سان مٽائڻ ٿي گهريائين، پر اُن لاءِ ٻيو سبب به هو. هيءُ سڀ انهيءَ لاءِ آهي ته مان به پنهنجي دل کان ايترو ئي قائل نه آهيان ڇا؟ هو پاڻ کان پڇندو رهيو، ڪا شيءِ کيس پنهنجي روح ۾ جلندي ۽ ٽڙڪاٽ ڪندي ٿي ڏٺي. سڄو ئي مهينو سندس فخر ظالماڻي طور تي برداشت ڪندو رَهيو، پر هيءُ پوءِ جون ڳالهيون آهن....
اليوشا سان پوئين گفتگو بعد، ايون گهنڊڻي کان هٿ کڻندي، اوچتو سميرڊياڪوف سان ملاقات جو اِرادو ڪيو ۽ گهر نه ويو. هن پنهنجي آشفتگي جي شديد حسن جي تابعداري ڪرڻ گهري، کيس اوچتو اليوشا جي حاضري ۾ ڪيٽرينا جو چوڻ ياد آيو ته اِهو تون هئين تون. جنهن مون کي هن (مـِـتيا) جي ڏوهه بابت زور ٿي ڀريو. ايون ڀت بڻجي ويو، جنهن مون کي ياد ڏياريو ته مـِـتيا قاتل هو. هن هڪ ڀيرو به اِها ڪوشش نه ڪئي هئي، ته هو کيس اُن جي لاءِ يقين ڏياري سگهي. اُن جي بجاءِ سندس حاضري ۾ هن پنهنجي مٿان ئي شڪ ٿي آندو. خاص ڪري جڏهن هو سميرڊياڪوف کان موٽي آيو هو.
هيءَ ئي هئي، جنهن سندس ڀاءُ جو ڪاغذ پيش ڪري کيس قاتل ثابت ڪيو هو. هاڻي هن اوچتو رڙ ڪئي ۽ چيو ته مان پاڻ سميرڊياڪوف ڏي وئي هيس! هوءَ ڪڏهن سميرڊياڪوف ڏي وئي هئي. اُن جي کيس ڪا به خبر نه هئي. مگر هوءَ مـِـتيا جي گناهه بابت پورو يقين رکندڙ نه هئي. سميرڊياڪوف کيس ڇا چيو؟ هو ڇا چئي سگهيو ٿي؟ هن خيال سندس دل کي لامحدود ڪاوڙ کان ساڙيو ٿي. هو سمجهي نه ٿي سگهيو، ته اَڌ ڪلاڪ اڳ ۾ انهن لفظن کي ڪهڙي ريت برداشت ڪري سگهيو هو، ۽ اُن گهڙيءَ ڇو نه ڳالهايو هئائين. هن گهنڊڻيءَ کي ڇڏي ڏنو ۽ سميرڊياڪوف ڏانهن ڊوڙيو. رستي ۾، هن خيال ڪيو ته ”هن ڀيري مان شايد کيس ماري ڇڏيان.“