باب پنجون: تون نه، تون نه!
”اڙي تون آهين؟“ ايون خشڪ لهجي ۾ کيس چيو. ” چڱو خدا حافظ! تون هن ڏي وڃي رهيو آهين؟“
”هائو!“
”مان جيڪر توکي صلاح ڏيان، ته هن ڏي نه وڃ.“ هوءَ پريشان آهي ۽ تون وڌيڪ کيس پريشان ڪندين، اُن وقت دروازو مٿي کليو ۽ اوچتو آواز آيو ته:
”نه، نه اليڪسي فيودورپاولووچ، تون اُن وٽان ئي ٿو اچين؟“
”هائو، مان اُن سان گڏ هوس.“
”ڇا هن منهنجي لاءِ ڪو نياپو ڏنو آهي؟ اليوشا مٿي اَچ ۽ تون به اِيون فيودورپاولووچ موٽي اَچ. ڇا تون ٻڌين نه ٿو.“
ڪٽيا جي آواز ۾ تحڪماڻو لهجو هو، جنهن ڪري ايون ٿوري وقت جي پس و پيش کان پوءِ، اليوشا سان گڏ، موٽي وڃڻ جو فيصلو ڪيو. هوءَ شايد ٻڌندي ٿي رهي، هـُـن غصي مان پاڻ سان ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو، پر اليوشا کيس ٻڌو. ملاقات جي ڪمري ۾ داخل ٿيندي، ايون چيو، ته ”مون کي وڏي ڪوٽ جي پهرڻ لاءِ معاف ڪيو وڃي. مان ڪونه ويهندس ۽ هڪ منٽ کان مٿي نه ترسندس.“
اليڪسي فيودورپاولووچ ويهه. ڪيٽرينا ايونونا کيس چيو. جيتوڻيڪ هوءَ پاڻ بيٺي هئي. سندس جسم ۾، هن وقت اندر، ٿوري تبديلي ٿي ڏٺي، پر سندس ڪارين اکين مان خوفناڪ روشني ٿي ڏٺي. اليوشا کي پوءِ ياد ٿي آيو، ته اُن وقت هوءَ حسين ٿي لڳي ۽ کيس پنهنجي سونهن سان متاثر ڪيو هئائين.
”هن توکي ڇا چيو هو، ته مون کي ٻڌائين؟“
”فقط هڪ شيءِ“ اليوشا کيس چيو. هـُـن سندس چهري ۾ سـِـڌيءَ ريت نهاريو. ” اِهو ته مقدمي ۾ تون اِهو نه ٻڌائين (هـُـو ڪجهه منجهي ويو).... جو ڪجهه ماضي ۾ اوهان جي وچ ۾ گذريو آهي..... اُن وقت، جڏهن اوهان جي شهر ۾ پهرئين واقفيت ٿي هئي......؟“
”اڙي اِهو ته مان پيسي جي لاءِ زمين تي نوڙي هيس؟“ هو کلڻ لڳي. ”ڇو کيس منهنجي لاءِ خوف ٿو ٿئي يا پنهنجي لاءِ؟ هو مون کي چوي ٿو، ته مان کيس ڇڏي ڏيان. پر ڪنهن کي؟ هن کي يا پاڻ کي. اليڪزي فيودورپاولووچ، مون کي ٻڌاءِ. اليڪزي فيودورپاولووچ!“ اليوشا کيس ارادتاً جاچيندو رهيو ۽ ڪوشش ڪري رهيو هو، ته کيس سمجهي سگهي.
”اوهان ٻئي. هو به ۽ تون به.“ هن کيس جواب ڏنو.
”مان ٻڌي خوش ٿي آهيان.“ هن بدنيتي سان ڳالهه کي ڪٽيندي چيو. هوءَ اوچتو ڳاڙهي ٿي وئي.
”اليڪزي فيودورپاولووچ، تون اڃا مون کي سڃاڻي نه سگهيو آهين.“ هن نفرت مان چيو، “مان، پاڻ کي به اَڃا سڃاڻي نه سگهي آهيان. شايد تون چاهين ٿو، ته سڀاڻي منهنجي پڇا کان پوءِ تون مون کي پيرن ۾ مهٽي ڇڏيندين.“
”تون پنهنجي شاهدي عزت سان ڏيندين.“ اليوشا کيس چيو. ” اِهوئي سڀ ڪجهه آهي، جو کپي ٿو.“
”زالون اَڪثر بي ايمان ٿين ٿيون.“ هو پيچ تاب کائي اُٿي. ”مون کي ڪلاڪ کن ٿيو، جو مان خيال ڪندي ٿي رهيس. اُن خوفناڪ بلا کي ڇـُـهندي مون کي خوف پئي ٿيو.... ڄڻ ته هو نانگ هو.... پر اُن هوندي به هو مون لاءِ انسان آهي. پر ڇا هـُـن اِهو خون ڪيو آهي؟“ هن اوچتو جنون جي حالت ۾ رڙ ڪري چيو ۽ جلدي مان ايون ڏي رخ ڪيائين.
اليوشا هڪدم ڏٺو ته هن ايون کان اِهو سوال اڳ به پڇيو هوندو ۽ هو ٿوري گهڙي اڳ ۾ آيو هو. اِهو سوال هڪ ڀيرو نه، پر سؤ دفعا اڳ ۾ پڇيو ويو هو ۽ آخر جهيڙي سان ئي پورو ٿيو هو.
”مان سميرڊياڪوف ڏي به وئي هيس..... اِهو تون هئين، جنهن مون کي راغب ڪيو هو، ته هن ئي پنهنجي پيءُ کي قتل ڪيو آهي. مان سمجهان ٿي، ته اِهو تون ئي هئين.“ هو ايون سان مخاطب ٿي مسلسل ڳالهائيندي رهي. ايون نفرت سان مشڪندي کيس ڏٺو. اليوشا هن کي اِهڙي ريت ڏسي ڇرڪ ڀريو. اِهڙي قربت ۾ ويجهڙائي لاءِ کيس ڪو به وهم ۽ گمان نه هو.
”ٺيڪ آهي، ڪيئن به هجي، اِهو ڪافي آهي.“ ايون گفتگوءَ کي مختصر ڪندي چيو. ”مان وڃان ٿو ۽ سڀاڻي ايندس.“ هو هڪدم ڦريو ۽ ڪوٺيءَ مان ٻاهر نڪري ويو ۽ سڌو ڏاڪڻ ڏي هليو ويو.
ڪيٽرينا ايونونا، تحڪماڻي اشاري سان اليوشا جي ٻنهي هٿن کي جهليو ۽ چيو ته ”هن جي پوئتان وڃ ۽ کيس وٺ، هن کي ٿوري وقت لاءِ اَڪيلو نه ڇڏ.“ هوءَ تڪڙ ۾ چوندي وئي. ”هو چريو ٿي پيو آهي، توکي خبر نه آهي، ته هو چريو ٿي پيو آهي؟ هو بخار ۾ آهي ۽ مون کي ڊاڪٽر ايئن ٻڌايو آهي. وڃ، سندس پويان ڊوڙ.... اليوشا ٽپو ڏنو ۽ ايون جي پوئتان ڊوڙيو. هو کانئس پنجاهه قدم کن اڳ ۾ هو....؟ ”توکي ڇا گهرجي؟ هو تيزيءَ سان اليوشا ڏي مڙيو. هن ڏٺو ٿي ته هو ڊوڙندو وٽس آيو هو.“ هن ئي توکي چيو آهي، ته مون کي پڪڙي وٺ. ڇاڪاڻ ته مان چريو آهيان. مون کي پوري پوري يادگيري آهي.“ هن غصي مان چيو. ”هن کان بيشڪ غلطي ٿي آهي، پر هن ۾ هو صحيح آهي، ته تون بيمار آهين.“ اليوشا کيس چيو. ”مان تنهنجي منهن ۾ هاڻي نهاري رهيو هوس ۽ تون بيمار پئي نظر آئين ايون.“ ايون ترسڻ کان سواءِ هلندو رهيو. اليوشا سندس پوئتان هو.
”اليڪزي فيودورپاولووچ، توکي خبر آهي، ته ماڻهو ڪهڙي ريت هوش کان نڪري ويندا آهن؟“ ايون کانئس پنهنجي پـُـرسڪون آواز ۾ پڇيو، جنهن ۾ جوش جو ڪو به نشان نه هو. فقط سادگي واري حيرت پئي ظاهر ٿي.
”نه، مون کي خبر نه آهي. مان خيال ڪريان ٿو، ته جنون جا گهڻائي قسم آهن.“
”ڇا، ماڻهوءَ کي اِها خبر پوي ٿي، ته هو چريو ٿي پيو آهي؟“
اليوشا کيس جواب ڏنو، ته ”منهنجو خيال آهي ته ماڻهو، اُن کان پاڻ واقف نه ٿو ٿئي.“ ايون هڪ منٽ لاءِ خاموش ٿي ويو.
”جيڪڏهن تون مون سان ڳالهائڻ گهرين ٿو، ته مضمون کي بدلاءِ:“ هن اوچتو اليوشا کي چيو.
”مان جيستائين اُن لاءِ خيال ڪريان، مون وٽ تنهنجي لاءِ هڪ خط آهي.“ اليوشا هٻڪندي چيو. هن لزي جو خط کيسي مان ڪڍيو ۽ ايون کي ڏنو. هو هاڻي هڪ فانوس جي ٿنڀي جي هيٺان هئا. ايون هڪدم اکرن کي سڃاتو.
”مان، ان ننڍڙي شيطان کان!“ هو نفرت مان کليو ۽ لفافي کي کولڻ کان سواءِ هن اُن کي ڦاڙي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڦٽي ڪيو، خط جا ذرڙا هوا ۾ واءُ وکر ٿي ويا.
”هوءَ اَڃا سورنهن ورهين جي نه آهي. منهنجي خيال ۾ ته اِهو آهي. پر هوءَ اڳ ۾ ئي پاڻ کي پيش ڪري رهي آهي.“ هو نفرت سان ايئن چوندو، ڊگها قدم کڻندو وري گهٽيءَ مان هلڻ لڳو.
”پنهنجي پيش ڪرڻ کان تنهنجو ڇا مطلب آهي؟“ اليوشا کانئس پڇيو.
جيئن من موجي عورتون پاڻ کي پيش ڪنديون آهن. توکي هيءُ يقين هئڻ گهرجي.“
”اِهو ڪيئن؟ ايون، اِهو ڪيئن؟ تون ايئن ڪيئن ٿو چوين؟“ اليوشا ڏک ڀري آواز سان گرمجوشيءَ مان چيو. ”هوءَ ته ٻار آهي ۽ تون ٻار جي بي عزتي ڪري رهيو آهين ۽ هوءَ بيمار به آهي. هوءَ جنون جي حد تي آهي.... مان ته اِها ئي اميد ڪئي ته توکان اُن جي لاءِ ڪجهه ٻڌندس.... جا حقيقت کيس بچائي وٺندي.“
”تون، مون کان ڪجهه به نه ٻـُـڌندين، جيڪڏهن هوءَ ٻار آهي ته مان ان جي دائي ته نه آهيان. خاموش رهه اليڪزي اُن جي لاءِ ڪجهه به نه ڳالهاءِ، مان ته اُن جي لاءِ خيال به نه ٿو ڪري سگهان.“
هـُـو گهڙي لاءِ خاموش ٿي ويا.
”هوءَ هاڻي سڄي رات خدا کان دعائون گهرندي رهندي، ته کيس سڀاڻي مقدمي جي لاءِ صحيح راهه ڏيکاري.“
هن تيزيءَ مان ۽ غصي ۾ چيو.
”تنهنجو مطلب ڪيٽرينا ايونونا کان آهي“
”هائو.“ يا، ته هو مـِـتيا کي بچائيندي يا برباد ڪري ڇڏيندي. هوءَ سڄي رات اِنهيءَ لاءِ ته دعائون گهرندي رهندي. هوءَ پاڻ ڪنهن به ڳالهه تي دل ٻڌي نه ٿي سگهي. وقت نه هئڻ سبب هن پنهنجو ڪو به فيصلو نه ڪيو آهي. هوءَ به مون کي دائي طور ڪم آڻڻ ٿي گهري ۽ چاهي ٿي ته مان وٽس آرام ڏيندڙ گيت ڳايان.“
”ڪيٽرينا توسان محبت ٿي ڪري ڀاءُ!“ اليوشا غمزده لهجي ۾ چيو.
”شايد، پر مان اُن ۾ ڪا گهڻي دلچسپي نه ٿو رکان. هـُـوءَ تڪليف ۾ آهي. تون هن کي ڇو ٿو..... ڪڏهن اِهڙيون ڳالهيون ٻڌائين ٿو، جنهن مان هوءَ اميد ڪـَـڍندي رهي ٿي،“ اليوشا، بي همٿي ڏيکارڻ بنا ڳالهائيندو ويو.
”توکي خبر آهي، ته تون کيس اميد ڏيکاريندو آهين.“ هن کيس وڌيڪ چيو، ته ”مون کي معاف ڪر، جو مان اِهڙي ريت توسان ڳالهائيندو رهيو آهيان.“
”مان منجهس ايترو اعتبار ٿو رکان، جو رکڻ گهرجي.... مان کيس ڇني ڇڏيندس ۽ صاف ٻڌائي ڇڏيندس.“ ايون جوش مان چيو. ”مان ايستائين ترسندس، جيستائين خوني جي فتويٰ صادر ٿئي. جيڪڏهن مان هاڻي ساڻس ڇني ڇڏيندس ته هوءَ سڀاڻي هن بدمعاش جي مقدمي ۾ مون کان بدلو وٺي ڇڏيندي ۽ مون کي برباد ڪندي. هو کيس ڌڪاري ٿو ۽ هوءَ ڄاڻي ٿي ته سندس ڌڪار بابت مون کي خبر آهي. هي سڀ ڪوڙ آهي ۽ ڪوڙ جي مٿان ڪوڙ! جيستائين مان ساڻس نه ڇنو آهي، هوءَ اُميد رکيو ايندي ۽ ان بلا کي برباد نه ڪندي. ڇاڪاڻ ته هوءَ ڄاڻي ٿي ته مان چاهيان ٿو ته کيس ان تڪليف کان ٻاهر آڻجي. فقط هوءَ منحوس فتويٰ، ٻاهر اچي.
”خوني ۽ بلا “ جا لفظ، اليوشا جي دل ۾ ڏک ڀريو پڙاڏو پيدا ڪندا رهيا.
”پر هوءَ ڪيئن مـِـتيا کي برباد ڪندي؟“ هن ايون جي لفظن تي غور ڪندي، کانئس پڇيو. هو، ڪهڙي شاهدي ڏيندي، جنهن مان مـِـتيا جي بربادي ٿيندي. ”توکي اڃا اُن جي خبر نه آهي. سندس هٿن ۾ هڪ دستاويز آهي، جو مـِـتيا جي هٿ اکرن ۾ آهي، جنهن مان آخر هيءَ ثابت ٿئي ٿو ته هن فيودور پاولووچ کي خون ڪيو آهي.“
”هيءَ ناشدني آهي.“ اليوشا واڪو ڪري چيو. ”ڇا اِها اَڻ ٿيڻي آهي؟ مان اُن کي پاڻ پڙهيو آهي. اِهو اِهڙو دستاويز ٿي نه ٿو سگهي! اليوشا وري گرمجوشيءَ سان گهرايو. اِهو ٿي نه ٿو سگهي، ڇاڪاڻ ته هو خوني آهي ئي ڪونه. هن پيءُ کي خون ڪونه ڪيو آهي.“ ايون اوچتو خاموش ٿي ويو.
”تڏهن خوني ڪير آهي! ۽ تنهنجي ان بابت ڪهڙي راءِ آهي؟“ هن کانئس سرد مهريءَ مان پڇيو. سندس آواز ۾ حقارت آميز تاثر هو. ”تون ڄاڻي ٿو ڪير آهي؟“ اليوشا آهستي، پر دل ۾ گهرندڙ آواز سان چيو.
”ڪير؟ تنهنجو مطلب هـُـن جنوني بيوقوف جي خرافات مان آهي. هو مرگهي ورتل سميرڊياڪوف؟“
”نه، ايون، تو پاڻ ڪيئي ڀيرا ايئن چيو آهي ته تون خوني آهين.“
پر مان ايئن ڪڏهن چيو هو؟ مان ته ماسڪو ۾ هيس.... مان ايئن ڪڏهن چيو هو. ايون هٻڪڻ لڳو.
اليوا اوچتو محسوس ڪيو ته هو ڏڪي رهيو آهي.
”توکي اُن جي خبر آهي. هن کان بي اختيار نڪري ويو. هو مشڪل سان ساهه کڻي سگهيو. ڪير، ڪير؟ ايون خوفناڪ نموني رڙ ڪري چيو. سندس هواس خطا ٿي ويا.
”مون کي فقط هڪڙي شيءِ جي خبر آهي.“ اليوشا اَڃا به نهايت آهستي ڳالهائيندي ٿي ويو. اِهو تون ته نه هئين جنهن پيءُ کي ماريو آهي.“ اِهو تون ته نه هئين، تنهنجو اِنهيءَ مان ڇا مطلب آهي ته اِهو تون ته نه هئين؟“ ايون سخت حيران ٿي ويو. اَڌ منٽ لاءِ خاموشي ٿي وئي.
”نه، مان ڄاڻان ٿو ته مان ايئن نه ڪيو. توکي وهم ته نه ٿيو آهي.“ هو ڦڪو ۽ منجهيل مشڪڻ لڳو. سندس اکيون اليوشا ۾ کپي ويون. هو وري به هڪ فانوس جي ٿنڀي جي هيٺان بيٺا هئا.
”نه، ايون، تو پاڻ ڪيئي ڀيرا ايئن چيو آهي، هنن ٻن خطرناڪ مهينن ۾ جڏهن تون اڪيلو رهيو آهين ته ايئن چوندو رهيو آهين. اليوشا هاڻي به اڳي وانگر پوري نرميءَ سان چوندو رهيو. پر اُن هوندي به هو هاڻي ايئن ڳالهائي رهيو هو، ڄڻ ته هو پاڻ مرادو نه ڳالهائي رهيو، نه وري پنهنجي مرضيءَ سان، پر ڪنهن زبردست قوت جي حڪم هيٺ آهي.“ تو پاڻ کي جوابدار ٺهرايو آهي ۽ پاڻ قبوليت ڏني آهي، ته تون قاتل آهين ۽ نه ڪو ٻيو. پر تو اِهو ڪم نه ڪيو آهي. تون غلط آهين. تون ٻڌين ٿو؟ تون نه آهين. خدا مون کي توڏي موڪليو آهي ته مان توکي ٻڌايان. هو ٻئي خاموش هئا. هيءَ خاموشي سڄي منٽ لاءِ هلي. هو ٻئي چپ بيٺا هئا ۽ هڪٻئي جي اکين کي گهوري رهيا هئا. ٻئي زرد ٿي ويا هئا. اوچتو ايون مٿي کان وٺي پيرن تائين ڏڪڻ لڳو ۽ اليوشا جي ڪلهن کي چنبڙي پيو.
”تون منهنجي ڪمري ۾ هئين!“ گلوگير آواز ۾ ڀڻڪندي چيائين، ”تون رات جو اُتي هئين، جڏهن هو آيو هو..... اقرار ڪر.... تو کيس اُتي ڏٺو هو. ڏٺو به هو.“
”تنهنجو ڇا مطلب آهي؟ مـِـتيا.“ اليوشا منجهندي کانئس پڇيو هو.
”هن کي نه، کڏ ۾ وجهه هن بلا کي.“ ايون جنون سان رڙ ڪندي چيو. ”توکي خبر آهي، ته هو مون کي ڏسڻ لاءِ اچي ٿو. تو هن نقطي کي ڪيئن معلوم ڪيو.“ اليوشا جو سخت حيران ٿي ويو هو. چوڻ لڳو ته ”هو ڪير آهي؟ مون کي ڪهڙي خبر آهي ته تون ڪنهن سان محبت ٿو ڪرين.“
”خير! توکي خبر آهي..... جيڪڏهن ايئن نه هجي ها، ته تون ايئن ڪيئن چوين ها.... اهو ناممڪن آهي. ته توکي اُن جي خبر نه هجي.“ هن اوچتو پاڻ سنڀالي ورتو ۽ فڪر ۾ پئجي ويو. سندس مشڪڻ، سندس چپن کي عجيب طرح سان ڀڪوڙي ڇڏيو.
”ڀاءُ!“ اليوشا ڏڪندڙ آواز ۾ کيس چيو. ”مان توکي جو ڪجهه چيو آهي، اهو ان لاءِ به ته توکي منهنجي ڳالهه تي اعتبار آهي. ۽ مان اُن کي ڄاڻان ٿو ۽ مان توکي هڪ ڀيرو هميشه لاءِ چئي ڇڏيو آهي، ته تون مجرم نه آهين. تون اها ڳالهه هميشه لاءِ ٻڌي ڇڏ. خدا تعاليٰ منهنجي دل ۾ وڌو آهي، ته مان توکي ايئن چوان. پوءِ ڇو نه تون مون کي هن گهڙيءَ کان پوءِ ڌڪاريندو رهين.“ پر هاڻي ايون چڱي ريت ضابطو حاصل ڪري ورتو هو.
”اليڪزي فيودورپاولووچ“ هن چيو. مان ڪنهن ريت پيش گوئي ڪندڙن ۽ مرگهي وارن کي برداشت نه ٿو ڪري سگهان. خاص ڪري خدا جي طرفان موڪليل قاصدن کي. تون هن ڳالهه کي چڱي ريت ڄاڻين به ٿو. مان هن گهڙيءَ توکان سڀئي تعلقات ٽوڙي ڇڏيان. خاص طرح سڄي حياتيءَ لاءِ مان توکي عرض ڪندس ته موڙ وٽ مون کان جدا ٿي وڃ. اُتان ئي تنهنجي گهر ڏي به رستو آهي. توکي خاص طرح خبردار ٿيڻ گهرجي، ته اڄ مون ڏي نه اَچ. تون ٻڌين ٿو؟“
هو ڦـِـريو ۽ مضبوط قدمن سان گهمندو ويو ۽ وري پوئتي نه نهاريائين.
”ڀاءُ!“ اليوشا کيس پويان سڏ ڪري چيو، ”جيڪڏهن اڄ توسان ڪجهه ٿي پوي ته تون ڪنهن ٻي سان ملڻ کان اڳ ۾ مون سان اَچي ملج.“
پر ايون ڪو به جواب نه ڏنو. اليوشا فانوس جي ٿنڀي جي هيٺيان بيٺو رهيو، ايستائين جو ايون اونداهيءَ ۾ سندس نظر کان غائب ٿي ويو. تنهن کان پوءِ هو آهستي آهستي پنهنجي گهر ڏانهن هلڻ لڳو. ٻئي اليوشا ۽ ايون مسواڙي جاين ۾ ٿي رهيا. هنن مان ڪو به فيودورپاولووچ جي خالي گهر ۾ رهڻ لاءِ تيار نه هو. اليوشا کي هڪ سجايل ڪمرو، ڪن مزدورن جي گهر ۾ مليو هو. ايون اُن کان ڪجهه فاصلي تي ٿي رهيو. هن هڪ ڪمري واري چڱي ۽ آسودگي واري جاءِ ورتي هئي، جا هڪ چڱي گهر جو حصو هئي ۽ هڪ عزت واريءَ خاتون جي ملڪيت هئي، جا هڪ آفيسر جي بيواهه هئي. پر سندس خدمتگار ٻوڙو، سنڌن جي سور جو مريض ۽ پوڙهو ماڻهو هو. جو هر شام جو ڇهين بجي وڃي سمهندو هو ۽ وري صبح سان ڇهين بجي جاڳندو هو. ايون سندس آرام ۽ آسائش کان بيزار ٿي پيو هو ۽ اڪيلائي پسند ڪندو هو. جنهن ڪوٺيءَ ۾ رهندو هو، اُن ۾ هن پنهنجي لاءِ سڀ ڪجهه آڻي وڌو هو ۽ گهر جي ٻين ڪمرن ۾ ورلي ويندو هو.
هو جڏهن گهر جي دروازي تي پهتو، تڏهن گهنڊ تي هٿ رکيائين، پر اوچتو اُن کي وڄائڻ بند ڪيائين. هن محسوس ڪيو ته هو مٿي کان وٺي، پيرن تائين ڪاوڙ ۾ ڏڪي رهيو آهي. هن گهنڊ کي ڇڏيو ۽ اُن کي بددعا ڏيندي پوئتي موٽيو ۽ تڪڙا تڪڙا قدم کڻندو، ٻي رخ ڏانهن هليو ويو. هو ڏيڍ ميل کن پنڌ ڪندو هڪ ننڍڙي مٿانهينءَ واري ڪاٺيءَ جي گهر وٽ پهتو جا جهوپڙي وانگر هئي، جتي ماريا ڪانڊريٽيونا ۽ اُها پاڙيسرڻ ٿي رهي. جا فيودور پاولووچ جي رڌڻي ۾ کاڌي لاءِ ايندي هئي ۽ جنهن وٽ هڪ ڀيري سميرڊياڪوف تنبوري تي ڪي راڳ ڳايا هئا. هن پنهنجي اڳئين ننڍڙي گهر کي وڪڻي ڇڏيو هو. هاڻي هتي ماءُ سان گڏ ٿي رهي. سميرڊياڪوف، جو بيمار هو ۽ قريب المرگ فيودور پاولووچ جي موت کان پوءِ وٽن ٿي رهيو. هن ڏي ئي ايون فيودورپاولووچ ٿي ويو ۽ اِهو هن جي اوچتي تاثر ۽ ڪـُـمهلي فڪر جو نتيجو هو.