باب چوٿون: وڃايل ڪتو
اهي خيال هئا، جي ڪوليا جي دل ۾ هلچل مچائي رهيا هئا. اُن حالت ۾ به هن خيال ٿي ڪيو، ته پاڻ کي مستقل خيال وارو بڻائي. کيس فقط اهو خيال تڪليف ڏيئي رهيو هو، ته هوُ قد جو بندرو آهي، کيس سندس چهري جي بدنما هئڻ جو ڪوبه فڪر نه هو. هڪ سال اڳ ۾ هن پنهنجي گهر ۾ ڀـِـت تي هڪ ڪـُـنڊ ۾ پنهنجي قد جو نشان پينسل سان ڏنو هو. ان کان پوءِ، هن هر ٻئي مهيني نهايت انتظار سان پنهنجي ماپ ٿي ڪئي، ته سندس قد ڪجهه وڌيو به آهي يا نه؟ پر افسوس ته هوُ نهايت سست رفتاريءَ سان ٿي وڌيو، جنهن کي ڏسي هو نااميديءَ سان ڀرجي ٿي ويو. سندس چهرو سچ پچ بدنما هو، پر اُن جي برعڪس ڪشش وارو هو. خوبصورت کل، جنهن تي ڀورا داغ هئا. سندس ننڍڙيون، جاندار ڀوري رنگ واريون اکيون، جن مان بي خوف نگاهون ٿي ڏٺيون. اڪثر هوُ اندروني جذبن سان جهلڪنديون ٿي رهيون. سندس ڳلن جا هڏا، اُڀريل ٿي ڏٺا. چپ تمام سرخ پر ٿلها هيس. سندس نڪ ننڍو هو، پر غلطي جهڙو مٿي وريل هو. هو هميشھ چوندو هو، ته مون کي رواجي ۽ بينو نڪ آهي. ڪوليا جڏهن آئيني ۾ پنهنجي صورت ڏسندو هو، ته ڀڻ ڀڻ ڪري ڪجهه چوندو هو ۽ اڪثر اُن کي به نفرت مان ڇڏي ويندو هو. ”پر مون کي دانائيءَ سان ڀريل چهرو نه آهي؟“ هو پاڻ کان پڇندو هو. هو ڪڏهن ڪڏهن هن حقيقت کي به شڪ سان ڏسندو هو. پر اِيئن سمجهڻ نه گهرجي، ته سندس دل ۽ سندس چهري ۽ قد جي الجهن ۾ ڦاسي ٿي ويو. پر اُن جي برعڪس جيتوڻيڪ آئيني جي سامهون سندس پريشان گهڙيون ٿي گذريون، جن کي هن هڪدم وساري ٿي ڇڏيو ۽ ڪيتري مدت کان کانئس وسريل ٿي رهيون. هن پاڻ کي اهڙين ڳالهين ۾ مشغول ٿي رکيو، جي کيس حقيقي زندگيءَ ڏانهن وٺي ٿي ويون ۽ جن کي هن پنهنجي اُصول جي ضابطي ۾ آڻڻ ٿي گهريو.
اليوشا هڪدم ٻاهر نڪري آيو ۽ ڪوليا ڏي وڌيو. انهيءَ کان اڳي جو هوُ وٽس پهچي، ڪوليا ڏٺو ته هوُ بلڪل خوش ٿي نظر آيو. ”ڇا هوُ مون کي ڏسي ايترو خوش ٿيو آهي؟“ هوُ عجب ۾ پئجي ويو ۽ خوش ٿيڻ لڳو. اسان کي هتي هيءُ ياد رکڻ گهرجي، ته اليوشا جي چهري ۾، جڏهن اسان کيس آخري دفعي ڏٺو هو، هاڻي بلڪل پوريءَ ريت تبديلي اچي چڪي هئي. هن پنهنجي راهباڻي قبا کي لاهي ڇڏيو هو ۽ کيس هاڻي عمدو وضع قطع وارو ڪوٽ پهريل هو. هڪ نرم ۽ گول ٽوپي سندس مٿي تي هئي ۽ وار ننڍا ڪٽيل هئا. هي سڀئي کيس ٺهيا ٿي ۽ هوُ پوريءَ ريت خوبصورت ٿي لڳو. سندس دلڪشيءَ ۽ دلفريب چهري مان نيڪ مزاجيءَ جو اظهار هميشھ پئي ٿي بکيو، پر سندس خوش مزاجيءَ مان شريفاڻي اطوار ۽ سنجيدگي صاف ٿي ڏٺي. ڪوليا کي هيءُ ڏسي عجب ٿي لڳو، ته هوُ اوورڪوٽ کان سواءِ ئي ٻاهر نڪري ساڻس ملڻ لاءِ آيو هو. هوُ سچ پچ تڪڙ ۾ نڪري آيو هو. هن هڪدم پنهنجو هٿ ڪوليا سان ملڻ لاءِ وڌايو.
”تون آخر اچي وئين. اسان ڪيترو نه تنهنجي انتظار ۾ هئاسون.“
”ڪي اسباب هئا، جن کي تون هاڻي سنئون سڌو ٻڌندين. ڪيئن به هجي مان خوش آهيان، ته توسان واقفيت ٿي آهي. مان گهڻي وقت کان موقعي جي اميد ٿي رکي ۽ تنهنجي لاءِ گهڻو ڪجهه ٻڌو اٿم.“ ڪوليا ساهه کڻڻ سواءِ ڀڻڪندو رهيو.
”اسان کي ڪنهن نه ڪنهن طرح هڪٻئي سان ملڻ کپندو هو. مان پڻ تنهنجي لاءِ گهڻو ڪجهه ٻڌو آهي، پر تو هيڏي اچڻ ۾ گهڻو وقت ورتو آهي.“
”ٻڌاءِ ته حالتون ڪيئن آهن؟“
”اليوشا توکي اڪثر ياد ڪندو رهندو آهي. هوُ سخت بيمار آهي ۽ يقيناً مرڻ تي آهي.“
”ڪيڏو نه هيبتناڪ! تون قبول ڪندين، ته دوائون رڳو فريب آهن، ڪرامازوف!“ ڪوليا گرم جوشيءَ سان رڙ ڪري چيو.
”هوُ ڪيڏو نه توکي وقت بوقت ياد ڪندو رهيو آهي. پنهنجي ننڊ ۾ توڙي بيهوشي جي ڳالهائڻ ۾. هن مان ڏسي سگهجي ٿو، ته تون هن کي ڪيڏو نه پيارو هئين....... چاقو هڻڻ واري واقعي کان اڳ ۾ ته کيس وڌيڪ پيارو هئين..... اُن کان سواءِ ڪو ٻيو به سبب آهي..... مون کي ٻڌاءِ ته هيءُ ڪتو تنهنجو آهي؟“
”هائو،پريزيوان.“
”هي زهڪا نه آهي؟“ اليوشا ڏک مان ڪوليا ڏي نهاريو ۽ سندس اکيون هيٺ ٿي ويون. شايد هو هميشھ لاءِ گم ٿي ويو.
”مان ڄاڻان ٿو، ته اوهان سڀني وٽ زهڪا پياري آهي. مان ان جي لاءِ سڀ ڪجهه ٻڌو آهي.“ ڪوليا رازداراڻي طور تي کليو. ”ڪرامازوف ڌيان ڏيئي ٻڌ! مان توکي اُن جي لاءِ سڀ ڪجهه ٻڌائيندس. مان انهيءَ جي ڪري ئي ته آيو آهيان، ته اندر وڃڻ کان اڳ ۾ مان توکي سڄو ئي داستان بيان ڪري ٻڌايان.“ هن گرما گرميءَ مان شروع ڪيو. مان کانئس ٻه ڪلاس مٿي آهيان. مان کين فقط پري کان ئي ڏسي سگهندو آهيان. مان ڏٺو ته ڇوڪرو نهايت ڪمزور آهي ۽ ننڍو. پر هن ڪڏهن به هن وٽ هار نه مڃي. هوُ هميشھ هنن سان ڀريل هيون. مون کي اهڙا ٻار پسند هوندا آهن. هنن کيس وڌيڪ چيڙائڻ شروع ڪيو. سڀ کان وڌيڪ بڇڙي ڳالهه هيءَ هئي، ته سندس لباس اُن وقت بيحد ناموزون هو. سندس سوڙهو پاجامو گهڻو لـُـنڊو هو ۽ سندس بوٽ به سوڙها هئا. هو انهن جي لاءِ کيس پريشان ڪندا ٿي رهيا. هو مٿس چٿرون ڪندا رهيا. مان اهو ڏسي نه سگهيس. مان سندس طرف وٺي بيٺس. ۽ کيس چڱي گرمي ڏيکاري. مان کين ماريو، پر توکي خبر آهي ڪرامازوف! هنن منهنجو ادب ڪيو ۽ عزت رکڻ لڳا.“ ڪوليا هڪ ئي ساهه سان لاف هڻڻ لڳو. پر ٻار منهنجا ڪمزور آهن. مون وٽ گهر ۾ به هاڻي ٻه ٻار آهن. انهن ئي مون کي اڄ ترسائي ڇڏيو هو. اهڙيءَ ريت هنن اليوشا کي مارڻ ڇڏي ڏنو ۽ مان کيس پنهنجي حفاظت ۾ ورتو. مان ڏٺو، ته ٻار مغرور هو، مان توکي وري به ٻڌايان ٿو ته ٻار بيحد مغرور هو، پر آخر ۾ هو غلامن وانگر مون تي قربان ٿيڻ لڳو. هوُ منهنجي ننڍن ننڍن حڪمن جي تعميل ڪندو رهيو ۽ ايڏي فرمانبرداري ڪندو رهيو، ڄڻ ته مان هن جو مالڪ آهيان. ڪوشش ٿي ڪيائين، ته منهنجو نقل ڪري. ڪلاسن جي وچ واري وقفي ۾، هو هڪدم ڊوڙي مون وٽ ايندو هو ۽ مان گڏجي ساڻس ويو هوس. اهڙي ريت هر آچر تي به. ٻيا سڀ هيءُ ڏسي کلندا هئا، جڏهن وڏي عمر وارو ڇوڪرو، اهڙي ننڍڙي ڇوڪري سان گڏ هجي. پر اهو سڄو تعصب هو. هيءَ جيڪڏهن رغبت آهي، ته مون لاءِ ڪافي آهي. مان ٻار کي سيکاريان ٿو ۽ ان کي ترقي ٿو ڏيان. مان جيڪڏهن اُن کي پسند ڪريان ٿو، ته ان کي ترقي ڇو نه ڏيان؟ ڪرامازوف تو به ته هتي پنهنجي جاءِ جوڙي آهي. مان ڏسان ٿو ته تون ننڍي ٽهيءَ وارن تي پنهنجو اثر وجهڻ گهرين ٿو. کين ترقي ڏيڻ لاءِ ۽ سندن ڪم اچڻ لاءِ. مان توکي يقين ٿو ڏياريان ته تنهنجي ڪردار جو هيءُ طريقو، جو مان هـِـتان هـُـتان ٻڌو آهي، ٻين شين کان وڌيڪ مون کي ڪشش ڪندو رهيو آهي. هاڻي وري اسان پنهنجي نـُـڪتي ڏي اچون ٿا. مان ڏٺو ته ٻار ۾ نرمائي ۽ شديد احساس پيدا ٿي چڪو هو. هوُ مغرور ضرور هو، پر هو غلامن وانگر منهنجي خدمت ڪندو ٿي رهيو. پر اوچتو ئي اوچتو سندس اکين ۾ چمڪ پيدا ٿي وئي ۽ هن مون سان متفق ٿيڻ کان انڪار ڪيو. هوُ بحث ڪندي غصي ۾ اچي ٿي ويو. مان ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن تجويز کي پيش ڪندو هوس ۽ ڏسندو هوس، ته هو ان تجويز کان ته انڪار نه ڪندو هو، پر نهايت سادگيءَ سان مون سان بغاوت ڪندو هو. مان سندس تربيت ۽ پيار جي باعث کيس روحاني پريشانيءَ کان بچڻ لاءِ ٿڌو جواب ڏيندو ٿي رهيس. جيئن جيئن هو وڌيڪ نرم ٿيندو ٿي ويو، مان ساڻس تيئن تيئن بي پرواهيءَ سان پيش ايندو ٿي رهيس. مون هيءُ سڀ ڪجهه، ڪنهن مقصد جي تحت ٿي ڪيو. اهائي منهنجي آرزو هئي، ته مان سندس ڪردار کي بڻايان. کيس ڪنهن قالب ۾ وجهان، ته اڳتي هلي مرد ثابت ٿئي...... اُن کان سواءِ مون کي هن لاءِ ڪوبه شڪ نه آهي، ته مون کي تون هڪ ئي لفظ مان سمجهي سگهين ٿو. اوچتو مان ڏٺو ته هڪٻئي پٺيان ٽن ڏينهن ۾ هـُـو مايوس ۽ غمزده بڻجي ويو هو. منهنجي بي پرواهي جي باعث نه، پر ڪنهن ٻي ڳالهه جو مٿس اَثر هو، جا وڌيڪ ضروري ڳالهه هئي. مان عجب ۾ هوس ته اِها ڪهڙي حقيقت آهي؟ مان اُن کي راهه تي آڻڻ لاءِ سوال ڪندو رهيس ۽ اُن جي وضاحت پڇيم، تان جو هن ٻڌايو، ته سندس ڪنهن ريت، تنهنجي مرحوم پيءُ جي نوڪر سميرڊياڪوف سان واقفيت پيدا ٿي. هي سندس موت کان اڳي جي ڳالهه آهي. هـُـن کيس بيوقوفي واري رمز سيکارڻ گهري. جا ظالماڻي ۽ بڇڙائي واري هئي. اُها هيءَ هئي، ته هـُـو ماني جو هڪ ٽڪرو کڻي، اُن ۾ ٽاچني هڻي. پوءِ ان کي ڪنهن بـُـکئي ڪتي جي اڳيان ڦٽو ڪري. هـُـو ڏسي، ته ڪتو اُن کي چـَـڪ وجهڻ کان سواءِ، ڳـِـهي وڃي ۽ پوءِ ‘مسيحت جو نتيجو نڪري اُن کي ڏسي. سو اُنهن، اِنهيءَ سڄي حرڪت کي تيار ڪيو. ماني جي ٽڪري کي گلولي وانگر بڻايو. هـُـن زهڪا جي اڳيان اُن کي ڦٽو ڪيو. اُهو ڊگهن وارن وارو ڪتو، جنهن لاءِ مشهور آهي، ته سندس مالڪ کيس ڪڏهن به نه کارائيندا آهن ۽ هـُـو سڄو ڏينهن ڀونڪندو رهندو آهي. اڇا! تـُـون جيڪر اُن جي ڀؤنڪڻ کي پسند ڪرين، ڪرامازوف؟ مان ته جيڪر بيهي به نه سگهان.’ هـُـو ماني ڏي ڊوڙي پيو ۽ اُن کي ڳڙڪائي ويو. پوءِ ته هـُـو چيٽون ڪرڻ لڳو ۽ ڦيريون پائڻ لڳو. جلد ئي ڊوڙندو نظر کان غائب ٿي ويو. هيءَ آهي اليوشا جي حقيقت جا هـُـن پاڻ ٻڌائي هئي. هـُـن منهنجي اڳيان هيءَ قبوليت ڏني هئي ۽ زار زار روئيندو ٿي رهيو. هـُـو سڄو ڏڪي رَهيو هو ۽ اُن حالت ۾ هن مون کي ڀاڪر پاتو. هـُـو دهرائيندو رهيو، ته هـُـو چيٽون ڪندو ڊوڙندو رهيو. اِهو نظارو کيس ڊيڄاريندو رهيو. کيس سندس بي دردي جي هلت عذاب ڏيندي ٿي رَهي ۽ اُن کي مان ڏسندو رهيس. مان اُن کي غير معمولي ڳالهه سمجهي. مان پختو ارادو ڪيو، ته هن ڳالهه ۽ ٻين ڳالهين لاءِ کيس پورو سبق ڏيندس. سو مان قبول ٿو ڪريان، ته مان هميشه کان وڌيڪ چڙ کي ڏيکاريو ۽ ظاهري طور تي هميشھ کان وڌيڪ نفرت جو اظهار ڪيم. مان کيس چيو، ته تو هڪ بڇڙي شيءِ جو ارتڪاب ڪيو آهي ۽ تون هڪ بدمعاش ڇوڪرو آهين! بيشڪ مان توکي هن لاءِ ڪجهه به نه چوندس، پر ڪجهه وقت لاءِ منهنجو توسان ڪوبه واسطو نه رهندو. مان هن تي خيال ڪندس ۽ توکي سميوروف (هيءُ اهو ڇوڪرو آهي، جو هاڻي مون سان گڏجي آيو آهي ۽ هو، هميشھ منهنجي حڪم جي تعميل لاءِ تيار هوندو آهي.) جي معرفت اطلاع ڏيندس، ته آئنده منهنجو توسان واسطو نه رهندو يا هڪ بدمعاش جي حيثيت ۾ مون کي ڇڏڻو پوندو. هوُ سخت پريشان ٿي ويو. مان پاڻ محسوس ڪيو، ته پنهنجي گفتگوءَ ۾ مان بيحد وڌي ويو هوس، پر اُن کان سواءِ ٻيو چارو به نه هو. اُن وقت جيئن مون کي خيال ۾ بهتر نظر آيو، اِيئن ڪيم. هڪ ٻه ڏينهن اُن کان پوءِ، مان سميوروف کي وٽس موڪليو، ته کيس ٻڌائي ته مان ساڻس وري نه ڳالهائيندس. اهائي شيءِ آهي، جنهن کي اسان اسڪول وارا اُفي سڏيندا آهيون ۽ اُن موجب هڪٻئي سان ڪنهن به طرح جو واسطو نه رهندو آهي. ڳجهي طرح منهنجو مقصد هو، ته مان کيس راهباڻي زندگي ۾ موڪليان ۽ ٿورن ڏينهن لاءِ. اُن کان پوءِ، جڏهن ڏسان ته منجهس پشيماني اچي وئي آهي، ته وري پنهنجو هٿ ان ڏي وڌايان. اهوئي منهنجو مقصد هو. پر تون خيال ڪرين ٿو ته ڇا ٿي پيو؟ هن سميوروف جي نياپي کي ٻڌو. سندس اکيون چمڪڻ لڳيون. هن رڙ ڪري چيو، ته ”ڪراسوتڪين کي وڃي ٻڌاءِ، ته هاڻي مان سڀني ڪتن کي اهڙي ريت سـُـيون ڦٽي ڪندس. ها ها، سڀني کي. ان ڪري سندس طبعيت جو جوش پيدا ٿي ويو. اسان کي هن کي سيکت ڏيڻ گهرجي ۽ مان ساڻس نفرت ۽ ڪيني جي هلت وٺڻ لڳيس. جڏهن به مان ساڻس ملندو هوس، ته يا ته منهن ڦيري هليو ويندو هوس يا کيس ڏسي طنزيه طرح مشڪندو هوس. اُن کان پوءِ سندس پيءُ سان اهو واقعو ٿيو. جو توکي ياد هوندو. تون محسوس ڪندين ته انهن ڳالهين، جي اڳ ۾ گذري چڪيون هيون، مٿس خطرناڪ اثر وڌو. ڇوڪرن جڏهن ڏٺو، ته مان کيس ڇڏي ڏنو آهي، ته هنن وري کيس چيڙائڻ شروع ڪري ڏنو ۽ کيس رڙيون ڪري، چپ تي ڏينڀو، چپ تي ڏينڀو! چوڻ لڳا. سندن باقاعده ننڍيون لڙايون شروع ٿي ويون. جن لاءِ مون کي بيحد افسوس آهي. هنن کيس هڪ سخت مار به ڏني. هڪ ڏينهن هو جيئن اسڪول کان ٻاهر نڪتا ته هيءُ مٿن حملو ڪري ويو. مان کانئن ٿورا وال پري بيٺو هوس ۽ کين ڏٺم ٿي. مان قسم کڻي ٿو چوان ته مون کي ياد نه آهي، ته مان ڪو مٿس کليو هوس. پر منهنجو رستو ئي ڪو ٻيو هو. مون کي ان جي لاءِ سخت افسوس پيدا ٿيو. مان ٿوري دير ۾ ڊوڙي، اُن جي طرف وٺڻ لاءِ تيار ٿي ويس. پر اوچتو سندس اکيون مون سان مليون. مون کي خبر نه آهي، ته هن ڇا سمجهيو؟ پر هن چاقو کوليو ۽ مون تي حملي ڪرڻ لاءِ ڊوڙي پيو. هن منهنجي سٿر ۾ ان کي هنيو. اجهو هن سڄي ٽنگ ۾ مان چـُـريس ئي نه. ڪرامازوف مان ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي بهادري ڏيکارڻ لاءِ حد کان وڌي ويندو آهيان. فقط ڀري نگاهه سان اُن کي ڏٺم. ڄڻ ته مان اُن نگاهه ۾ کيس چئي رهيو هوس، ته ”تنهنجي هيتري خدمت ڪرڻ کان پوءِ، جيڪڏهن تون مون تي ٻيو وار به ڪرڻ گهرين ٿو، ته ڪر، مان تنهنجي اختيار ۾ آهيان. پر هن مون تي ٻيو وار نه ڪيو. هوُ ڇڄي پيو ۽ کيس خوف ٿيو، ته هن ڇا ڪري وڌو آهي؟ هن چاقو ڦٽي ڪري ڇڏيو ۽ زاروزار روئڻ لڳو ۽ ڀڄي ويو. مان ساڻس ڪابه شڪايت نه ڪئي ۽ مان هنن سڀني کي خاموش ڪري ڇڏيو. انهيءَ لاءِ ته استادن تائين اها ڳالهه نه پهچي. مان ماءُ سان به اها ڳالهه نه ڪئي، ڦٽ ڇٽي ويو. زخم ڇا هو، فقط هڪ رهڙو هو. ساڳي ڏينهن تي مان پوءِ ٻڌو ته هوُ پٿر اڇلائيندو رهيو ۽ تنهنجي آڱر ۾ چڪ پاتو هئائين. تون هاڻي چڱيءَ ريت سمجهي سگهين ٿو، ته هوُ اُن وقت ڪهڙيءَ حالت ۾ هو! خير هن ۾ ٻيو ٿي ئي ڇا پئي سگهيو؟ بيشڪ هي منهنجو احمقاڻو قدم هو. پر جڏهن هوُ بيمار ٿيو، ته اها منهنجي ڪيڏي نه بيوقوفي هئي، جو وٽس اچي معافي نه ورتم ۽ صلح جوئي نه ڪيم. جنهن جي لاءِ مون کي هاڻي افسوس آهي. اسان جي لاءِ ڪو خاص سبب به هو. هاڻي مان توکي سڄي حقيقت ٻڌائي چڪو آهيان. پر حقيقت اها آهي، ته هيءَ سڄي منهنجي بيوقوفي هئي.
”ها ڪيڏي افسوسناڪ حقيقت!“ اليوشا جواب ڏنو. جنهن مان سندس جذبات جي پريشاني صاف ٿي ڏٺي. ”اها مون کي خبر نه هئي، ته اوهان جا پاڻ ۾ اڳ ۾ ڪهڙا تعلقات هئا. نه ته مان جيڪر گهڻو اڳي تو وٽ اچان ها، توکي عرض ڪري پاڻ سان وٺي وڃان ها، تون جيڪڏهن مون تي اعتبار ڪرين، ته مان توکي ٻڌايان ٿو ته هوُ جڏهن بخار ۾ هوندو آهي، ته تنهنجي بابت هزياني طرح ڳالهائيندو آهي. مون کي خبر آهي، ته تون هن جي لاءِ ڇا هئين! ڇا تون سچ پچ اُن ڪتي جي لهڻ ۾ ڪامياب نه ٿيو آهين؟ سندس پيءُ ۽ ڇوڪرا اُن ڪتي کي شهر ۾ ڳولهيندا رهيا آهن. جيڪڏهن تون اعتبار ڪرين، ته جنهن ڏينهن کان هو بيمار ٿيو آهي، ته مان ٽي ڀيرا کيس هيئن چوندي ۽ ڳوڙها وهائيندي دهرائيندي ٻڌو آهي، ته ”هيءَ سڀ ڪجهه انهيءَ لاءِ آهي ته مان زهڪا کي ماريو آهي.“ هيءَ بيماري تڏهن ته آهي. خدا مون کي ان جي سزا ڏيئي رهيو آهي. اهو خيال سندس مغز مان نه ٿو وڃي. جيڪڏهن ڪتو ملي پوي ۽ هوُ جيئرو ثابت ٿي پوي، ته پوءِ عجب نه آهي، ته انهيءَ خوشيءَ کان ٻار تندرست ٿي پوي. اسان سڀني جون اميدون هاڻي تو تي رکيل آهن.“
”مون کي ٻڌاءِ، ته اوهان کي منهنجي لاءِ اها ڇو اميد آهي ته مان ئي آهيان، جو اُن کي لهي سگهندس؟“ ڪوليا نهايت عجب مان اُن کان پڇيو. ”اوهان ٻي ڪنهن جي بجاءِ مون تي ڇو دارومدار رکيو آهي؟“
”اسان کي اطلاع مليو هو، ته تون ڪتي جي سراغ لڳائڻ پويان آهين ۽ جڏهن تو اُن کي لڌو، ته پاڻ سان اُن کي به وٺي ايندين. سميوروف ڪجهه اهڙي قسم جي ڳالهه ٿي ڪئي. اسان سڀيئي ڪوشش ڪري رهيا هئاسون، ته اليوشا کي يقين ڏياريون ته ڪتو جيئرو آهي ۽ اُن کي ڏٺو ويو آهي. ڇوڪرن هن جي لاءِ هڪ سهو آندو هو. هن ٿوري دير ان کي ڏٺو ۽ اداسائيءَ سان مشڪي کين چيائين، ته هن کي ٻنين ۾ وڃي آزاد ڪري اچو ۽ اسان اِيئن ئي ڪيو. سندس پيءُ هن گهڙي هڪ عمدو ڪتو ان جي لاءِ آندو آهي، ڇاڪاڻ ته اُن سمجهيو ٿي، ته ٻار کي آرام ملي ويندو، پر منهنجو خيال آهي، ته هيءُ اُن کي وڌيڪ بيقرار ڪندو......“
”ڪرامازوف، مون کي ٻڌاءِ، ته سندس پيءُ ڪهڙي قسم جو ماڻهو آهي؟ مان کيس ڄاڻان ٿو، پر تنهنجي راءِ معلوم ڪرڻ گهران ٿو. هوُ بيوقوف ۽ مسخرو آهي!“
نه نه، جهان ۾ گهري احساس وارا ماڻهو به رهن ٿا، جي ڪنهن نه ڪنهن طرح سان پامال ڪيا وڃن ٿا. تقدير جي هٿ انهن کي تباهه ڪيو آهي. انهن ۾ هن مسخري جو هئڻ، انهن ماڻهن لاءِ طعني ڀري آزردگيءَ جو اظهار آهي، جن جي هٿن کان هوُ پامال ۽ ذليل ٿيندا رهيا آهن ۽ کين صحيح حقيقت منهن تي چئي نه ٿا سگهن. مون تي اعتبار ڪر ڪراسوتڪين، هيءَ مسخرگي پنهنجي اندر غم جو دلگداز جذبو ٿي رکي. سندس سڄي حياتي هاڻي سميٽجي اليوشا تي مرڪوز ٿي وئي آهي. جيڪڏهن اليوشا مري ويو، هوُ يا ته غم کان چريو ٿي پوندو يا پاڻ کي ماري وجهندو. جڏهن به مان هاڻي کيس ڏسندو آهيان، ته مون کي انهيءَ احساس جي خاطري ٿي ويندي آهي.“
”مان توکي سمجهان ٿو ڪرامازوف! مان هيءُ به سمجهان ٿو، ته تون انساني فطرت کي به چڱي ريت سمجهين ٿو.“ ڪوليا جذبات کان مغلوب ٿي چيو.
”مان جيئن ته ڪتي کي توسان ڏٺو، ته مان سمجهيو، ته تون زهڪا کي وٺي آيو آهين.“
”ترس ڪرامازوف! اسان هن کي لهي سگهنداسون. هيءُ پريزيوان آهي. مان هن کي اليوشا لاءِ آندو آهي. شايد اُن ڪتي کان هيءُ ڪتو کيس پسند اچي. ٿورو وقت ترس ڪرامازوف توکي سڀ ڪجهه هڪ منٽ ۾ معلوم ٿي ويندو.“ ڪوليا اوچتو رڙ ڪري چيو ته ”پر مان ته توکي هت ترسائي ڇڏيو آهي. توکي وڏو ڪوٽ به ڪونه آهي ۽ سردي شديد آهي. ڪيتري قدر نه مان خود پرست آهيان. افسوس ڪرامازوف اسان سڀئي ڪيتري قدر نه خود غرض آهيون.
”تون خيال نه ڪر. سردي واقعي آهي، پر مون کي اڪثر ٿڌ نه لڳندي آهي. پر اُن هوندي به اسان کي اندر هلڻ گهرجي. پر تنهنجو نالو ڇا آهي؟ مون کي خبر آهي، ته توکي ڪوليا سڏيندا آهن، پر اُن کان سواءِ ڇا؟“
”نڪولائي ايوانووچ ڪراسوتڪين يا جيئن سرڪاري دستاويزن ۾ لکيل آهي، ڪراسوتڪين جو پٽ.“ ڪوليا ڪنهن سبب کان کلڻ لڳو، پر جلدي چيائين ته ”مون کي نڪولائي جي نالي کان نفرت ايندي آهي.“
”ڇو ڀلا؟“
”ڇاڪاڻ ته اهو نالو ادنيٰ ۽ معمولي آهي.“
”تون تيرنهن ورهين ۾ هوندين؟ اليوشا کانئس پڇيو.
”نه چوڏنهن ورهيه، مان ٻن هفتن کان پوءِ چوڏهن ورهين ۾ پهچي ويندس. مان پنهنجي هڪ ڪمزوريءَ لاءِ اعتراف ٿو ڪريان، ڪرامازوف. اهو تنهنجي لاءِ آهي. جيئن ته اسان جي هيءَ پهرئين ملاقات آهي، تنهنڪري تون منهنجي ڪردار کان هڪدم ڪيئن واقف ٿيندين. مون کي عمر جي سوال تي نفرت ايندي آهي.... اُن کان سواءِ مون تي الزام لڳايا ٿا وڃن. مثلاً: اِيئن چيو ٿو وڃي، ته گذريل هفتي مان تياري ڪلاس وارن ڇوڪرن سان گڏجي کين ڌاڙي راند ٿي ڪرائي. اها حقيقت آهي، ته مان انهن سان گڏجي کيڏندو آهيان، پر اها سراسر هتڪ عزت آهي، ته اهو سڀ ڪجهه مان پنهنجي وندر لاءِ ڪندو آهيان. مون کي اُن لاءِ سبب آهن، ته مان اعتبار ڪريان ته تو اها ڪهاڻي ٻڌي آهي. پر مان پنهنجي وندر لاءِ ڪڏهن به راند نه کيڏندو آهيان. هي سڀ ڪجهه ٻارن جي لاءِ ئي هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته اهي پنهنجي لاءِ ڪجهه به سوچي نه سگهندا آهن. پر انهن تائين فقط بيوقوفي ڀريون ڳالهيون ئي پهچنديون آهن. هيءُ مان توکي ٻڌايان ٿو، ته هيءَ شهر گپ شپ جي ڳالهين لاءِ نهايت خطرناڪ آهي.“
”پر هن ۾ ڇا آهي، جيڪڏهن تون پنهنجي وندر لاءِ کيڏين. هن ۾ آخر ڪهڙو حرج آهي؟“
”صحيح، مان چوان ٿو ته مان پنهنجي وندر لاءِ کيڏان ٿو. ڇا، اوهان ٻارن سان اڃا تائين گهوڙي راند نه ڪندا آهيو؟“
”تون به انهيءَ حقيقت کي اهڙي ريت سمجهه،“ اليوشا کيس مشڪندي چيو. وڏيءَ عمر وارا ماڻهو تماشگاهه ۾ وڃن ٿا، جتي بهادرن جا هر قسم جا ڪارناما ڏيکاريا ويندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن ته ڌاڙيل ۽ لڙايون به ڏيکاريون وينديون آهن. ڇا هيءَ الڳ نموني ۾ ساڳي ڳالهه نه آهي؟ ننڍن ٻارن جون راند جي وقت، جنگي سپاهين ۽ ڌاڙيلن واريون رانديون، پهرئين درجي ۾ شامل آهن. توکي خبر هئڻ کپي، ته هوُ ننڍپڻ جي هن جي مثالن مان ٽپو ڏيئي مٿي اُسرن ٿا. ڪڏهن ڪڏهن هي رانديون، تماشگاهه جي تماشن کان وڌيڪ بهترين ٿين ٿيون. فرق فقط هيءُ آهي، ته ماڻهو هتي ائڪٽرن کي ڏسڻ ويندا آهن، پر راندين ۾ ٻار پاڻ ائڪٽر هوندا آهن، پر هيءُ فطرتي آهي.“
تنهنجو خيال اِيئن آهي؟ اهائي تنهنجي راءِ آهي؟ ڪوليا کيس چتائي ڏٺو. ”ها هيءُ نهايت مزيدار راءِ آهي. جڏهن مان گهر ويندس، ته ان تي خيال ڪندس. مان قبول ٿو ڪريان ته منهنجو خيال هو ته توکان ڪجهه پرايان. مان توکان هتي سکڻ آيو آهيان، ڪرامازوف.“ ڪوليا پنهنجي گفتگوءَ کي جذبات جي وهڪري سان ڀريل آواز ۾ ختم ڪيو.“
”مان به توکان سکڻ ٿو گهران،“ اليوشا مشڪندي ۽ سندس هٿ کي زور ڏيندي چيو.
ڪوليا، اليوشا بيحد خوش ٿيو. جنهن شيءِ مٿس وڌيڪ اثر ڪيو، سا هي هئي ته هو ساڻس هڪجهڙائيءَ واري هلت وٺي رهيو هو ۽ هو ساڻس اِيئن ڳالهائي رهيو هو، ڄڻ ته هو به وڏيءَ عمر وارو آهي.
مان توکي ڪجهه وضاحت سان ڏيکاريندس، ڪرامازوف، اهو تماشگاهه جهڙو ڪرتب هوندو. هن بي اختيار کلندي چيو. ”انهيءَ ڪري ئي ته مان آيو آهيان.“
”پهريائين اسان کي کپي پاسي کان گهر وارن ڏي هلڻ کپي. سڀئي ڇوڪرا پنهنجي ڪوٽن کي اتي لاهي رکن ٿا، ڇاڪاڻ ته ڪوٺي ننڍي ۽ گرم آهي.“
”ها، مان هڪ منٽ ۾ اچان ٿو. مان اتي پنهنجو ڪوٽ رکي ٿو اچان. پريزيوان هن گهٽي ۾ ترسندو ۽ مري ويندو. پريزيوان سمهي پؤ ۽ مري وڃ! ڏسينس هيءُ ڪيئن نه مري ويو آهي! مان پهريائين اندر ويندس ۽ تنهن کان پوءِ هن کي سيٽي ڏيندس ۽ اهو جنهن وقت مناسب سمجهيم. تون ڏسندين ته هو ديوانن وانگر ڊوڙندو ايندو. فقط سميوروف کان ان وقت در کولڻ وسري نه وڃي. مان سڄو ٺاهه ٺوهه پاڻ ڪندس ۽ تون ڪا شيءِ ڏسندين.“