باب ستون: مـِـتيا جو راز، نفرت سان ظاهر ٿئي ٿو
هيءُ ٻڌي وڪيلن جا منهن ئي لهي ويا. کين اِنهيءَ جواب ٻـُـڌڻ جي اُميد ئي نه هئي.
”تنهنجو مطلب ڇا آهي؟“ نڪولائي پارفينووچ هٻڪڻ لڳو. ”جڏهن ته ساڳي ڏينهن پنجين بجي، تنهنجي پنهنجي قبوليت موجب ......“
”کڏ ۾ وجهو ساڳي ڏينهن، پنجين بجي کي ۽ منهنجي قبوليت کي. هاڻي اُنهن جو ڪوبه سوال پيدا نه ٿو ٿئي. اِها منهنجي پنهنجي رقم آهي. جنهن کي مان چورايو هو. منهنجو مطلب آهي، ته اِها منهنجي نه هئي، پر مان اُن کي چورايو هو. اِهي پندرنهن سـَـؤ روبل هئا ۽ اِهي هميشھ مون سان ٿي رهيا .....“
”پر اِهي توکي ڪٿان هٿ آيا؟“
”اِهي مان پنهنجي ڳچيءَ مان ورتا. شريف انسانو، هن ساڳي پنهنجي ڳچيءَ کان ...... اِهي منهنجي ڳچيءَ جي چوڌاري هئا ۽ هڪ اڳڙيءَ ۾ سبيل. اِهي منهنجي ڳچيءَ جي چوڌاري ٿي رهيا. نهايت گهڻي وقت کان، ويجهي، مهيني کان منهنجي ڳچيءَ جي چوڌاري ٿي رَهيا ..... اِها منهنجي لاءِ ندامت ۽ پشيماني آهي.“
”پر! هي تو ڪنهن کان تڳائي ورتا هئا؟“
تنهنجو مطلب چوريءَ کان آهي؟ هاڻي صاف ڳالهاءِ. مان اِيئن خيال ڪريان ٿو، ته حقيقت ۾ مون اِهي چورايا هئا، پر اوهان اُن کي اَڃا به وڌيڪ سمجهو. مون اِهي پيسا دغا سان تڳايا هئا، پر مان اِيئن سمجهان ٿو، ته اِها چوري ڪئي اَٿم، يعني گذريل رات اِهو ڪم ڪيو اَٿم.
”گذريل رات! تو ته ٻڌايو، ته گذريل مهيني کان تو، اِها رقم حاصل ڪئي آهي؟“
”هائو، پر پنهنجي پيءُ کان نه، اوهان پريشان نه ٿيو. مان اِها رقم پنهنجي پيءُ جي نه چورائي آهي، پر هڪ عورت کان. اوهان جي دخل اندازي ڏيڻ کان اڳ ۾، سڀڪجهه ٻڌائڻ گهران ٿو. اِهو ٻڌائڻ ڏاڍو ڏکيو ٿو لڳي. مهينو کن اڳ ۾، مون کي ڪيٽرينا ايونونا پاڻ وٽ گهرايو هو. منهنجيءَ اڳوڻي مڱيندي! ڇا تون اُن کي ڄاڻين ٿو؟“
”هائو!“
”مان ڄاڻان ٿو، ته تون کيس ڄاڻين ٿو. هوءَ نهايت شاهاڻي عورت آهي. شاهاڻين کان شاهاڻي. گهڻي وقت کان هوءَ مون کي نفرت سان ڏسي رَهي آهي. ڪنهن بهتر اسباب هيٺ، هوءَ مون کي حقارت سان ڏسي ٿي!“
”ڪيٽرينا ايونونا!“ نڪولائي پارفينووچ، حيرت مان چيو. جاچ ڪندڙ عملدار کان به ڇرڪ نڪري ويو.
”اڙي، سندس نالو بيهوديءَ ريت نه وٺو. مان بدمعاش آهيان، جو سندس نالو، هن معاملي ۾ گهلي آيو آهيان. هائو مون ڏٺو آهي، ته هوءَ مون کي ڌڪاري ٿي ..... گهڻي وقت کان .... شروع کان ئي .... اِنهيءَ شام جي وقت کان ئي، جڏهن هوءَ منهنجي گهر ۾ آئي هئي .... پر هيءُ ڪافي آهي. توهان هن جي لائق ئي نه آهيو، جو هن حقيقت کي ٻڌو. هن جي ڪابه ضرورت نه آهي. مان اوهان کي فقط اِهو ٻڌائيندس، ته مهينو اڳ ۾، هـُـن مون کي ٽي هزار روبل ڏنا هئا، ته مان سندس ڀيڻ ۽ ٻي مائٽ ڏي ماسڪو موڪليان. (ڄڻ ته هوءَ اوڏانهين پاڻ موڪلي نه ٿي سگهي، مان ..... اُن بدنصيب گهڙيءَ ۾، جا منهنجي حياتيءَ جي سخت اونداهي ساعت هئي، ٻيءَ سان محبت ڪرڻ لڳو هوس. جا هاڻي هيٺ ويٺي آهي، يعني گروشينڪا. مان اُن کي هتي ماڪرو ۾ وٺي آيس ۽ ٻن ڏينهن ۾ اُنهن منحوس پيسن مان، اَڌ هتي وڃايم. يعني ٽن هزارن مان. باقي اَڌ رقم پاڻ وٽ محفوظ رکيم. مون اِهي پندرنهن سـَـؤ روبل ڳچيءَ جي تعويذ وانگر، پنهنجي ڳچيءَ ۾ پائي رکيا. پر ڪالهه مان اُنهن کي کوليو ۽ خرچ ڪيم. اُنهن مان ڇا بچيو؟ اِهي اَٺ سـَـؤ روبل، جي هاڻي اوهان جي قبضي ۾ آهن، نڪولائي پارفينووچ. اِهائي باقي رقم آهي، جا ڪالهه مون وٽ هئي.“
”مون کي معاف ڪر، اِهو ڪهڙي ريت؟ ڇو جڏهن مهينو اڳ ۾ تون هتي آيو هئين، ته ٽي هزار روبل خرچ ڪيا هـُـيئي نه پندرنهن سـَـؤ. سڀڪوئي اِها حققت ڄاڻي ٿو.“
”ڪير ٿو اُن کي ڄاڻي؟ ڪنهن اُنهن کي ڳڻيو هو؟ ڇا مان ڪنهن کي چيو هو، ته اُن رقم کي ڳڻي؟“
”ڇو، تو سڀ کي، پاڻ ئي ته اِيئن ٻـُـڌايو هو، ته تو پورا ٽي هزار روبل خرچ ڪيا هئا؟“
اِهو سچ آهي، مان اِيئن چيو هو. مان سڄي شهر کي اِيئن ٻڌايو هو ۽ ٻين کي. هتي ماڪرو ۾ به، هر شخص اِهوئي حساب ٿي لڳايو، ته رقم ٽي هزار روبل هئي. پر مان ٽي هزار روبل خرچ نه ڪيا هئا، پر پندرنهن سـَـؤ، باقي پندرنهن سـَـؤ روبل مان سبي، هڪ ڳوٿريءَ ۾ رکيا. هيءَ اُهائي رقم هئي شريف انسانو! ڪالهه اَتان ئي اِهي پيسا مون کي مليا هئا ......“
”هيءَ ته ڪرامت چئبي!“ نڪولائي پارفينووچ ڀڻ ڀڻ ڪرڻ لڳو.
”جاچ ڪندڙ عملدار کيس آخر ۾ چيو، ته مون کي اِجازت ڏي، ته مان توکان پڇان ته تو اڳي، هي حقيقتون، ڪنهن کي ٻڌايون به هيون. منهنجو مطلب آهي پندرنهن سـَـؤ روبل کان، جي تو وٽ مهينو کن اڳ ۾ بچيا هئا؟“
”مان ڪنهن کي به نه ٻڌايو هو.
”هيءَ عجيب حقيقت آهي. ڪنهن کي به نه؟“
”هرگز نه، ڪنهن کي به نه.“
”پر اُن کي مخفي رکڻ جو سبب ڪهڙو هو ۽ راز بڻائڻ جي مراد ڪهڙي هئي؟ جيڪڏهن اَڃا به وضاحت ڪبي، ته آخر تو پنهنجي راز کي پاڻ ئي ٻڌايو آهي ۽ تنهنجي لفظن ۾ هيءَ نهايت پشيماني واري حقيقت به آهي. اِيئن سچ پچ هجي به - جيڪڏهن هن کي ڪنهن مناسبت سان ڏسجي، ته هيءُ واقعو ٽي هزار روبل جي ٺڳيءَ جو آهي، جي ڪنهن ٻئي جي ملڪيت آهن، پر منهنجي نظر ۾ ٿوري وقت لاءِ، هي عمل ناعاقبت انديشي جو آهي، نه ڪنهن ندامت يا پشيمانيءَ جو. سو به تڏهن، جڏهن ڪو تنهنجي ڪردار کي بحث ۾ وٺي .... اِيئن به کڻي قبول ڪجي، ته هيءُ عمل بيحد شرمناڪ آهي. پر هر شرمناڪ شيءِ ذلت واري نه هوندي آهي .... ڪيترن ماڻهن هن مهيني اندر،ڪيٽرينا ايونونا جا ٽي هزار روبل، توکي لٽائيندو ڏٺو آهي ۽ مان هن داستان کي پاڻ ٻڌو آهي ..... تنهنجي قبوليت کان سواءِ، مثال لاءِ مائيڪل ماڪرووچ به اُن کي ٻڌو آهي. اُن ڪري اِهو مشڪل سان راز رهيو آهي. سچ ته شهر وارن جي لاءِ هڪ گپوڙي واري ڪهاڻي آهي. جيڪڏهن مان غلطي نه ٿو ڪريان، ته هن ۾ ڪي اشارا به آهن، ته تو پاڻ ڪنهن سان هي قبوليت ڏني آهي، جنهن کان منهنجو مقصد آهي، ته اِها رقم ڪيٽرينا ايونونا جي آهي. اِهڙي ريت هيءَ نهايت تعجب جي ڳالهه آهي، ته تون هن وقت تائين اُنهن پندرنهن سون کي هڪ غير معمولي راز ٿو سمجهين! ۽ اُن ڳـُـجهه سان تون هڪ مڪمل خوف کي وڃي ٿو ملائين؟ ........ هي اعتبار ڪرڻ ئي مشڪل آهي، ته تو وٽ اُن واقعي ايترو ڏک پيدا ڪيو، جو تون اُن راز جي قبوليت ڏئي نٿو سگهين. تو هاڻي به واڪا ڪري ٿي چيو، ته هن راز جي ٻڌائڻ کان سائبيريا ڏي وڃڻ بهتر آهي.“
جاچ ڪندڙ عملدار، گفتگوءَ کي پورو ڪيو. هـُـو ڪاوڙ ۾ ڀرجي ويو هو. هـُــو پنهنجي پريشانيءَ کي لڪائي نه سگهيو، جنهن کي ڪاوڙ ئي چئجي. سندس ضمير جي اندر جو ڪجهه به هو، اُن کي بنا ڪنهن رَک رَکاءَ جي چئي ڏنائين.
”اِهي پندرنهن سؤ روبل ذلت جو باعث نه آهن، پر اُها رقم آهي، جا مان جدا ڪري رکي هئي.“ مـِـتيا چيو.
”ڇو؟“ جاچ ڪندڙ عملدار جوش مان مشڪي چيو. ”تڏهن تنهنجي خيال ۾ اُها ڪهڙي ذلت آهي؟ اُهي پندرنهن سـَـؤ، جيڪي تو شرمناڪ طريقي سان جدا ڪري رکيا هئا! تون اُن کي ٺڳيءَ کان به مٿي ٿو سمجهين؟ حقيقت ۾ اهي ٽي هزار روبل گهڻا ضروري آهن. اِنهيءَ کان، جو اوهان، اُن سان ڪري گذريا. تو اُن سان اِهڙو قدم ئي ڇو کنيو هو؟ اوهان اِهي پندرنهن سـَـؤ روبل ڇو بچايا هئا؟ اوهان کي ڇا منظور هو، اُن جي بابت ڪا سمجهاڻي ڏيو؟“
”شريف انسانو! اِنهيءَ ئي نقطي تي، ته سڄي حقيقت بيٺل آهي!“ مـِـتيا رڙ ڪري چيو. ”مان اُن کي پاسيرو رکيو، ڇو ته مان لائق نه هوس. مان اِنهن ٽن هزارن مان چڱيءَ ريت ڳڻي پندرنهن سـَـؤ روبل ٻاهر ڪڍيا هئا ۽ اِهو حساب شرمناڪ هو. اهائي نالائقي سڄو مهينو هلندي رَهي.“
”هيءَ ته سمجهه ۾ اَچڻ جهڙي ڳالهه نه آهي.“
مون کي ته توتي عجب ٿو لڳي، پر مان اَڃا به وضاحت ڪندس. شايد هيءَ سچ پچ سمجهه ۾ نه اَچڻ جهڙي ڳالهه هجي. مهرباني ڪري هن ڏي ڌيان ڏي، جو ڪجهه مان چوان ٿو، مان ٽي هزار روبل جي ٺڳي ڪئي، جو منهنجي عزت جو سوال هو. مان عيش جي مجلس ۾ اُن کي خرچ ڪري ڇڏيو. اِيئن کڻي چئجي، ته مان سڀئي پئسا خرچ ڪري ڇڏيا. ٻي ڏينهن مان اُن وٽ وڃي ۽ کيس چوان، ڪٽيا، مون کان غلطي ٿي آهي، مان تنهنجي ٽن هزار روبل کي برباد ڪري ڇڏيو آهي. ڇا اُهو چڱو ۽ صحيح طريقو ٿئي ها؟ نه اِهو صحيح نه آهي. اِها بي ايماني آهي ۽ بي همٿي. مان هڪ جانور آهيان - اُهو جانور جنهن کي پاڻ تي ضابطو نه هجي. اِهو اِيئن آهي نه؟ پر اُن هوندي به مان اَڃا چور نه آهيان. بد ڪردار چور نه آهيان. تون هن کي قبول ڪندين. مان اُن رقم کي فضول خرچيءَ ۾ وڃايو آهي، پر چور نه آهيان. هاڻي هڪ سيڪنڊ لاءِ، هن جي ٻي صورت ٻڌو، جا وڌيڪ فائدي واري آهي. مون کي خبرداريءَ سان سمجهڻ جي ڪوشش ڪريو، متان مان وري منجهي نه پوان - منهنجو مٿو ڦري رهيو آهي، ها وري ٻيو حل. مان هتي ٽن هزار روبل مان پندرنهن سـَـؤ روبل خرچ ڪيا، جو اُن جو اَڌ آهي. ٻي ڏينهن جيڪڏهن مان اِهو اَڌ کڻي اُن وٽ وڃان ها ۽ چوان ها، ته ڪٽيا مون کان پندرنهن سـَـؤ روبل وٺ، مان هڪ جانور آهيان ۽ بي اعتبار بدمعاش، ڇاڪاڻ ته مان تنهنجي اَڌ رقم ضايع ڪري ڇڏي آهي ۽ هيءَ به ضايع ڪري ڇڏيندس، مون کي هن هوَس کان بچائي وٺ! پوءِ اوهان هن ٻي صورت لاءِ ڇا چئو ها؟ مون کي جانور چئو ها يا بدمعاش! جيئن اوهان جي مرضي، پر اوهان ڪڏهن به چور نه چئو ها. يا ته مون کي ڪجهه به بچائي اَچڻ نه گهربو هو، پر مان اُٰن کي بچائي رکيو هو. مان اُن اَڌ کي وٽس کڻي وڃان ها ۽ هوءَ ڏسي ها ۽ باقي جو اَڌ خرچ ڪيو هيم، اُن کي پهچائي ڏيان ها، جنهن لاءِ مان ڪوشش ڪريان ها، ته اُن کي موٽائي ڏيان. اِهڙي حالت ۾ به، مان بدمعاش ته بڻجان ٿو، پر چور نه! توهان ٻيو ڪجهه به چئو پر چور نه!“
”مان قبول ٿو ڪريان ته هن ۾ تفاوت ضرور آهي.“ جاچ ڪندڙ عملدار ٿڌي طرح مشڪندي چيو. ”پر هيءَ عجب جهڙي ڳالهه آهي، جو تون هن اختلاف جي بنياد کي به ڄاڻين ٿو.“
”هائو، مان هن جي بنيادي اختلاف کي ڄاڻان ٿو. سڀڪو ماڻهو بدمعاش ٿي سگهي ٿو ۽ شايد هرڪو ماڻهو، بدمعاش هجي به. پر هرڪو چور ٿي نه ٿو سگهي. پر هن سوال جو حل ڪرڻ منهنجو موضوع نه آهي. نه وري مان هن جو موزون تفاوت ئي ڄاڻان ٿو .... پر هڪ چور، هڪ بدمعاش کان گهڻو حقير آهي. منهنجي اِهائي راءِ آهي. ڌيان ڏيئي ٻڌو، مان اِها رقم، مهينو ساندهه، پاڻ سان گڏ گهمائيندو رهيس. مان هميشھ اِهو اِرادو ٿي رکيو، ته موٽائي ڏيندس ۽ مان بدمعاش به نه رهندس. پر مون کان اِها همٿ نه ٿي. جيتوڻيڪ اوهان ٻڌو ٿا، ته مان ڏهاڙي اِهو اِرادو ڪندو ٿي رهيس. روزانو پاڻ تي زور ڏيندو ٿي رهيس، ته اِيئن ڪريان، پر سڄي مهيني ۾ مان اُن لاءِ تيار ٿي نه سگهيس. ڇا اوهان جي خيال ۾ هيءُ صحيح طريقو هو؟“
”يقينـََـا! اِهو صحيح طريقو نه هو. مان اُن کي پوري ريت سمجهان ٿو ۽ ڪوبه پس و پيش نه ٿو ڪريان.“ جاچ ڪندڙ عملدار، پاڻ کي سنڀاليندي چيو. ”اَسان کي هنن اَجائي ۽ جزوي اختلافن تي بحث نه ڪرڻ گهرجي. تنهنجي مهرباني ٿيندي، جيڪڏهن تون مکيه نقطي ڏي اَچين. اُهو نقطو آهي، ته تو اَڃا اسان کي ٻڌايو ئي نه آهي، جيتوڻيڪ اَسان توکان پڇندا رهيا آهيون، ته تو ڇو اَڌ فضول خرچي ۾ وڃايو ۽ اَڌ پاڻ وٽ بچائي رکيو؟ اُهو ڪهڙو مقصد هو، جنهنڪري تو اُن رقم کي لڪائي رکيو هو. تنهنجو اِنهن پندرنهن سون مان ڪهڙو مطلب پئي پورو ٿيو. دمتري فيودورپاولووچ، مان هن سوال تي زور ٿو ڏيان.“
”هائو، بيشڪ! “ مـِـتيا، نراڙ کي ڌڪ هڻندي چيو. مونکي معاف ڪريو، مان پاڻ کي پريشان ڪري رَهيو آهيان ۽ مکيه نقطي جي تشريح نه ٿو ڪري سگهان، نه ته جيڪر اوهان منٽ ۾ اُن کي سمجهي وڃو ها. ڇاڪاڻ ته اُن جي مراد ئي ’نفرت‘ آهي. هي سڀ ڪجهه اُن پوڙهي ماڻهوءَ لاءِ ڪرڻو ٿي پيو، يعني فوتي پيءُ لاءِ. هو هميشھ اگرافينا اليگزينڊرووينا جي لاءِ ٿي صدقي ٿيو ۽ مون کي حسد هو. مان اُن وقت سمجهيو، ته هـُـوءَ منهنجي ۽ اُن جي وچ ۾ انتخاب جي لاءِ ڪشمڪش ۾ مبتلا آهي. اُن ڪري مان روزانو پيو سوچيندو هوس. مثلاً: هـُـو اوچتو پنهنجو رخ ڦيرائي وجهي ۽ مون کي عذاب ڏيئي ڇڏي ڏي ۽ چوي ته مان توسان محبت ٿي ڪريان، نه هن سان! مون کي دنيا جي ڪنهن انتهائي ڇيڙي تي وٺي هل ۽ مون وٽ فقط چاليهه ڪوپڪس (ننڍڙا سڪا) هجن، ته پوءِ مان ڪيئن اُن کي وٺي وڃي ٿي سگهيس. مان اُن کي وڃائي ويهان ها. اوهان کي خبر هئڻ گهرجي، ته مان اُن وقت کيس نه ٿي سڃاتو. مان کيس نه ٿي سمجهيو. مان سمجهيو ٿي، ته کيس پيسو کپي ۽ هوءَ ڪڏهن به منهنجي مفلسيءَ کي وساري نه سگهندي. اِنهيءَ ڪري مان آخري طرح ٽن هزارن جو اَڌ ڳڻي، پاڻ وٽ سبي رکيو. شراب جي پيئڻ کان اڳ مون اُن کي سبيو ۽ پوءِ ئي شراب پيئڻ لاءِ ويس. اِهائي بنيادي حقيقت آهي، جنهن کي اوهان سمجهيو هوندو.
ٻئي وڪيل کلڻ لڳا.
”مان هن کي تنهنجي پاران، هڪ سمجهه ڀـَـري ۽ اخلاقي شيءِ سمجهان ٿو.“ نڪولائي پارفينووچ فخر مان کلندي چيو. ”هيءَ ٺڳي ته آهي ئي نه. ڇاڪاڻ ته اِهي پيسا ڇا جي لاءِ گڏ ڪري رکيا ويا هئا؟“
”اِنهيءَ لاءِ ئي ته مان چوري ڪئي هئي. بنيادي حقيقت اِها آهي، اوهان اِهو نه سمجهڻ جي ڪري ڊيڄاري رهيا آهيو. هرهڪ ڏينهن تي مان، اِنهن پندرنهن سـَـون جي بابت، جيڪي منهنجي ڳچيءَ جي چوڌاري تعويز ۾ سبيل هئا، چوندو ٿي رهيس ته مان چور آهيان، مان چور آهيان! اِهو سبب هو، جو، مان سڄي مهيني ۾ وحشي بڻيو رهيو هوس. اِهوئي سبب هو، جو مان ساقي خاني ۾ وڙهيو هوس. اِهوئي سبب هو، جو مان پنهنجي پيءُ تي حملو ڪيو هو. اِنهيءَ ڪري ئي مان همٿ نه ٻڌي سگهيو هوس. اِنهيءَ سبب جي ڪري، مان پنهنجي ڀاءُ اليوشا کي به اِنهن پندرنهن سـَـون لاءِ نه ٻڌائي سگهيو هوس. مان محسوس ٿي ڪيو، ته مان ذليل آهيان ۽ ڳنڍيءَ ڇوڙ، پر اوهان کي خبر آهي، ته جڏهن مان اِن رقم کي کنيو ٿي، پاڻ کي چوندو ٿي رهيس ۽ هر گهڙي ته: ”نه دمتري فيودورپاولووچ، تون اَڃا به چور نه آهين، ڇو؟ ڇاڪاڻ ته مان شايد ٻي ڏينهن تي، وڃي ڪيٽرينا کي اِها رقم موٽائي ڏيان. ڪالهه ئي مان اِرادو ڪيو، ته پنهنجي ڳچيءَ مان اُن اڳڙيءَ کي ڦاڙي ڇڏيان. مون کي اِهو خيال رستي تي آيو هو. جڏهن فينا کان پروهيٽن ڏي ٿي ويس. اِنهيءَ گهڙيءَ کان اڳ ۾، مان ڪڏهن به اِئين ڪرڻ لاءِ پاڻ کي تيار نه ڪري سگهيو هوس. اُن اڳڙيءَ کي ڦاڙڻ کان پوءِ مان ذليل چور بڻجي ويس. هڪ چور ۽ سڄي حياتيءَ لاءِ بي ايمان انسان! ڇو؟ ڇاڪاڻ ته اِيئن ڪندي، مان پنهنجي اُن خواب کي به برباد ڪري ڇڏيو، جنهن جو تعلق، ڪٽيا ڏي وڃڻ سان هيو، ته مان بدمعاش ته آهيان، پر چور نه آهيان. توهان هاڻي سمجهيو؟ توهان هاڻي سمجهيو.“
”اُها ڪهڙي ڳالهه هئي، جنهنڪري تو ڪالهه، اِيئن ڪرڻ لاءِ فيصلو ڪيو؟“ نڪولائي پارفينووچ، وچ ۾ دخل ڏيندي چيو.
”ڇو؟ اِهو ته پڇڻ ئي اَجايو آهي. مان صبح سان پنجين بجي پاڻ کي مارڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو هو. هتي ۽ پرهه ڦٽيءَ جو. مان خيال ڪيو، ته هاڻي هڪ چور ۽ عزت واري ماڻهوءَ جو ڪو تفاوت ئي پيدا نه ٿو ٿئي، جڏهن ته مرڻو اَٿم. شريف انسانو! مون تي اعتبار ڪريو، ته مون کي جنهن شيءِ اڄ گهڻو عذاب ڏنو، اُهو اُن پوڙهي ملازم جو خون نه هو، پر مان هن خوف ۾ هوس، ته مون کي اُن وقت سائبيريا موڪليو ويندو، جڏهن مون کي پنهنجي محبت جو انعام ملي رَهيو آهي ۽ جنت جا دروازا وري مون لاءِ کلي ويا آهن. اِهو خيال مون کي عذاب ڏيندو رَهيو، پر اِهڙي طرح نه، جيئن هي ملعون رقم ۽ اڳڙيءَ جو ڦاڙي، اُن کي خرچ ڪرڻ! مان ذليل چور بڻجي چـُـڪو هوس. شريف انسانو! مان اوهان کي پنهنجي پـُـرخون دل سان ٻڌايان ٿو، ته مان اِنهيءَ رات ۾ گهڻو ڪجهه پرايو آهي، ته نه فقط بدمعاش ٿي رهڻ ڏکيو آهي، پر بدمعاش ٿي مرڻ به ڏکيو آهي ...... نه شريف انسانو! ايماندار ٿي مرڻ ئي بهتر آهي.“
مـِـتيا جو رنگ زرد ٿي ويو. سندس نگاهون جوشيليون هئڻ جي بجاءِ خوفزده ۽ ٿڪايل ٿي ڏٺيون.
”دمتري فيودورپاولووچ، هاڻي مان توکي سمجهڻ شروع ڪيو آهي.“ جاچ ڪندڙ عملدار کيس آهستي ۽ رحم ڀـَـري آواز ۾ چيو.
”پر هيءُ سڀ ڪجهه، جيڪڏهن تون منهنجي چوڻ کي معاف ڪرين، ته اعصابي پريشانيءَ جي باعث هو. منهنجي اِها راءِ آهي ..... تنهنجا مڪمل ريت خرابيءَ سان ڀريل اعصاب،اِنهن جي ڪري ئي اِيئن ٿيو آهي. ڇو؟ ٿوري وقت لاءِ خيال ڪر، ڇا تو پاڻ کي سڄو مهينو هن مصيبت کان بچايو نه هو؟ تون اُنهن پندرنهن سون لاءِ، اُن عورت ڏي، جنهن تنهنجي مٿان اعتبار ڪيو هو، سڄو مهينو آئين ۽ وئين نه ٿي؟ پوءِ ڇو تون هن کي اِها ڳالهه ٻڌائي نه ٿي سگهين؟ پنهنجي حيثيت جي لحاظ کان، جيئن تو اُن کي خطرناڪ ٻـُـڌايو آهي، ڇو تون اُن رٿ تي عمل نه ڪري سگهين، جا فطرتـََـا ڪنهن جي دل تي تـَـري اَچي ٿي، يعني عزت سان پنهنجي غلطين کي اُن وٽ بيان ڪرڻ. تو اِيئن هن کي ڇو نه ٿي چيو، ته تنهنجي خرچن لاءِ، هوءَ توکي قرض ڏئي. جو هوءَ پنهنجي نيڪ دليءَ سان ڪڏهن به انڪار نه ڪري ها. جڏهن ته اُن جي لاءِ، ڪا ضمانت به هجي ها. يا اُن سلامتيءَ تي، جا تون سامنسوف واپاريءَ ۽ بيگم هائلڪوف کي ڏئي رهيو هئين. مان سمجهان ٿو، ته تون اَڃا به اُن ضمانت کي قيمت وارو ٿو سمجهين!“
مـِـتيا اوچتو ڳاڙهو ٿي ويو.
”مون کي يقين آهي، ته اوهان مون کي ايترو ويل بدمعاش نه سمجهندا هوندا؟ اوهان سنجيدگيءَ سان نه ٿا ڳالهايو.“ هـُـو نفرت سان چوڻ لڳو ۽ جاچ ڪندڙ عملدار جي منهن ۾ گهوري نهارڻ لڳو. ڄڻ ته کيس پنهنجي ڪنن تي اعتبار ئي نه ٿي آيو.
”مان توکي يقين ٿو ڏياريان، ته مان سنجيدهه آهيان ..... تون اِيئن ڇو ٿو خيال ڪرين، ته مان سنجيده نه آهيان ...... تون اِيئن ڇو ٿو تصور ڪرين، ته مان مستعد نه آهيان؟“ هاڻي جاچ ڪندڙ عملدار جي حيران ٿيڻ جو وارو هو.
”اڙي اِهڙي سازش وڌيڪ ننگ ۽ ڪار واري هئي. شريف انسانو! اوهان کي خبر پوي ٿي، ته اوهان مون کي عذاب ڏئي رهيا آهيو! ڪجهه به ٿي پوي، مون کي سڀ ڪجهه چوڻ ڏيو. مان پنهنجي جنهن بڇڙائيءَ کي قبول ٿو ڪريان ۽ اوهان کي به شرمندگيءَ ۾ ٿو آڻڻ گهران. اوهان خود، پنهنجو پاڻ حيرت ۾ پئجي ويندا، ته بشر ۽ احساس ڪيتري قدر نه بديءَ جي پستيءَ ڏي لهي ٿو اَچي! شريف انسانو! هائو، جا رٿ جاچ ڪندڙ عملدار هاڻي پيش ڪئي آهي، منهنجي به ذهن ۾ آئي هئي. هلندڙ مهيني ۾ اهو خيال منهنجي اندر ۾ موجود هو، ۽ مان ارادو به ڪيو هو، ته ڪٽيا ڏي وڃان - مان اِنهيءَ لاءِ پورو پورو لائق به هوس. اُن ڏي وڃڻ ۽ پنهنجي مڪاري ٻڌائڻ، ۽ اُن مڪاريءَ مان پورو پورو فائدو وٺڻ ۽ ڪٽيا کي رقم لاءِ عرض ڪرڻ،(يعني پنڻ، سمجهو ٿا پنڻ) ۽ اُن کان وري ٻي ڏي وڃڻ، سندس رقيب ڏي وڃڻ، جنهن سندس بي عزتي ڪئي هئي. نهايت عجيب خيال آهي! شايد تون چريو ٿي پيو آهين، جاچ ڪندڙ عملدار!“
”مان چريو ته نه آهيان، پر جلديءَ مان ڳالهائيندو ٿو وڃان ..... مان عورتن جي ساڙ ۽ حسد کي خيال ۾ ئي نه آندو آهي. هن ساڙ ۽ حسد جي حالت ۾، جنهن جو تون يقين ٿو ڏئين ...... هائو، شايد اِنهيءَ ۾ اِهڙي قسم جي ڳالهه هجي.“ جاچ ڪندڙ عملدار مشڪندي چيو.
”پر اِهو بيحد نفرت انگيز ٿئي ها.“ مـِـتيا خوفناڪ طرح سان ميز ڏي مڪ وڌائي. ”اِهو ته سڀ کان وڌيڪ خراب ڪم ٿئي ها. هائو! اوهان کي خبر آهي، ته هوءَ اِها رقم مون کي ڏئي به ڇڏي ها ۽ وساري به ڇڏي ها، پر هوءَ هي سڀ ڪجهه پنهنجي انتقام کي پوري ڪرڻ لاءِ ڪري ها. مون لاءِ پنهنجي نفرت کي ڏيکارڻ لاءِ ڪري ها. ڇاڪاڻ ته هوءَ شيطاني طبعيت واري آهي ۽ وڏي غصي واري عورت آهي. مان اُن کان اِها رقم وٺان به ها ۽ وٺان ها، پر پوءِ سڄي حياتي .... خدايا! شريف انسانو! مون کي معاف ڪريو، مان هيءَ جا فرياد ٿو ڪريان، اُن لاءِ معافي ٿو گهران. مان هيءُ واڪا اِنهيءَ لاءِ ٿو ڪريان، ته ٻه ڏينهن اڳ جڏهن رات جو لياگاوي وٽ ڦاٿو هوس ۽ ڪالهه به اِنهيءَ فڪر ۾ گرفتار هوس. مون کي اُن جي پختي يادگيري آهي. ايستائين اِهو فڪر ساڻ هيم، جيستائين اِهو حادثو عمل ۾ آيو.“
نڪولائي پارفينووچ، سندس گفتگوءَ کي وچ ۾ ڪٽيندي چيو ته:
”ڪهڙو حادثو؟“
پر دمتري سندس ڳالهه کي ئي نه ٻـُـڌو.
”مان اوهان وٽ، پنهنجي خطرناڪ ڳالهه جو اعتراف ڪيو آهي.“ مـِـتيا مايوسيءَ مان چيو. ”توهان هن جو قدر ڪيو. اَڃا به وڌيڪ، هن جي عزت ڪريو. جيڪڏهن هي ڳالهيون، اوهان جي دلين ۾ رحم اُڀاري نه ٿيون سگهن، ته پوءِ، اوهان کي منهنجي لاءِ ڪابه عزت نه آهي. شريف انسانو! مان اوهان کي ٻڌايان ٿو، ته مان هن ندامت کان مري ويندس، ته مان توهان جهڙن ماڻهن وٽ پنهنجي قبوليت ڇو ڏني؟ مان پاڻ کي گولي هڻي ڇڏيندس! هائو مان اڳ ۾ ئي ڏسي چڪو آهيان، ته اوهان کي مون تي ڪو به اعتبار ڪونه آهي. ڇا اوهان اِها به ڳالهه لکڻ گهرو ٿا.“ هن جهڪو ٿيندي چيو.
”هائو! تو هاڻي جو ڪجهه به چيو.“ نڪولائي پارفينووچ کيس حيرت مان نهاريندي چيو. ”اِهو ته تون آخري گهڙيءَ تائين ڪيٽرينا ايونونا ڏي وڃڻ لاءِ سوچيندو رهيو هئين، ته وٽس وڃي رقم لاءِ عرض ڪريان. مان توکي يقين ٿو ڏياريان، ته هيءُ ثبوت جو نهايت ضروري حصو آهي، دمتري فيودورپاولووچ..... مان سمجهان ٿو، ته سڄي مقدمي ۾ هي ضروري آهي. خاص ڪري، تنهنجي لاءِ نهايت ضروري آهي.“
”شريف انسانو! مون تي رحم ڪريو!“ مـِـتيا پنهنجي هٿن کي هوا ۾ هلايو. ”اِنهيءَ کي ڪنهن به حالت ۾ نه لکو. ڪجهه شرم به ڌاريو. مان ته پنهنجي دل ڦاڙي اوهان جي اڳيان رکي آهي ۽ اوهان هن موقعي جو فائدو ٿا وٺو. ٻنهي طرفن کان منهنجي زخم ۾ آڱريون ٿا ٽنبيو، او خدايا!“
هن نااُميديءَ مان پنهنجي منهن کي هٿن ۾ لڪلائي ڇڏيو.
”دمتري فيودورپاولووچ، پاڻ کي ايترو پريشان نه ڪر.“ جاچ ڪندڙ عملدار کيس چيو. ”هتي جو ڪجهه به لکيو وڃي ٿو، اُهو سڀ وري توکي ٻڌايو ويندو. جنهن سان تون اتفاق نه ڪندين، اُن کي تون پنهنجي خواهش سان بدلائي سگهندين. هاڻي مان توکان هڪ ننڍڙو سوال ٿو پڇان ۽ اِهو ٻيو ڀيرو ٿيندو. جنهن رقم کي تو سبيو هو، اُن جي ڪنهن کي به خبر ڪانه هئي. توکي مان ٻڌايان ٿو، ته اِها اعتبار ۾ اَچڻ جهڙي حقيقت ئي نه آهي.“
”ڪنهن کي به نه، ڪنهن کي به نه، مان اوهان کي اڳ ۾ ٻڌائي چـُـڪو آهيان. يا ته اوهان ڪا ڳالهه سمجهي ئي نه ٿا سگهو، مون کي اَڪيلو ڇڏي ڏيو.“
”صحيح آهي. پر هن حقيقت جي لاءِ تشريح جي ضرورت آهي. اُن جي لاءِ گهڻو ئي وقت آهي، پر ساڳي وقت ڌيان ڏي اَسان وٽ ڪي شاهد به آهن، جن کي تو هر جاءِ تي پکيڙي ڇڏيو آهي. ٽن هزارن بابت ته هر هنڌ واڪا ڪري چيو آهي. اُنهن کي تو هتي خرچ ڪيو آهي. ٽي هزار روبل، پندرنهن سـَـؤ نه! هاڻي به جڏهن توکي پيسا مليا آهن، يعني ڪالهه، ته تو ماڻهن کي اِيئن خيال ڪرڻ جو وجهه ڏنو آهي، ته تون پاڻ سان ٽي هزار روبل کڻي آيو آهين.“
”اوهان وٽ ڊزن نه پر سوين شاهد موجود آهن. ٻه سـَـؤ، ٻه سـَـؤ ماڻهن اُنهن کي ٻڌو آهي. هزارن اُن کي ٻڌو آهي.“ مـِـتيا رڙ ڪري چيو.
”ها، سڀئي اِها شاهدي ڏين ٿا. هڪ ئي لفظ، جنهن جي معنيٰ ساڳي آهي.“
اِنهيءَ مان ڪوبه مطلب نه ٿو نڪري. ڪنهن کي به مان نه ٻڌايو، پر هرڪو اُن کي دهرائيندو ٿو رَهي.“
”پر ڪهڙي ضرورت پئي هئي، ته تون اِهڙي خراب ڳالهه کي ڪرين، جنهن کي تون پاڻ به چوين ٿو؟“
”شيطان ئي هي ڄاڻي سگهي ٿو. پنهنجي غلط بهادري ڏيکارڻ لاءِ .... ته مان ايترو پيسو ضايع ڪري سگهان ٿو ..... اُن رقم کي وسارڻ لاءِ، ته مان ان کي سبي ڇڏيو هو ..... هائو، اِنهيءَ لاءِ ..... کڏ ۾ وجهوس ...... خبر نه آهي، ته اوهان اِهو سوال مون کان ڪيترا ڀيرا پڇندا؟ ٺيڪ آهي، مان اوهان کي به ضرور ڪوڙ ٻڌايو آهي. اِنهيءَ جي پڄاڻي ٿي چـُـڪي آهي. مان هڪ ڀيرو اوهان کي ٻڌايو آهي. مان هاڻي اُن کي صحيح ڪريان، اُن جي ڪابه ضرورت نه آهي. ڇو، ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن ڪوڙ نه ڳالهائيندو آهي؟“
”پر هن جو فيصلو نهايت ڏکيو آهي، دمتري فيودورپاولووچ ته ماڻهو کي ڪهڙي شيءِ آهي، جا ڪوڙ ڳالهائڻ لاءِ، راضي ٿي ڪري.“ جاچ ڪندڙ عملدار، ڪنهن اَثر هيٺ اَچي چيو. مون کي ٻڌاءِ، ته اُها ڳنڍ جا، تنهنجي ڳچيءَ وٽ، جيئن تون چوين ٿو، وڏي هئي؟“
”نه، ايڏي وڏي نه هئي.“
”مثال لاءِ ڪيتري وڏي هئي؟“
”جيڪڏهن تون سـَـو روبل کي، اَڌ تي ٻيڻائيندين، ته اِهائي اُن جي ماپ ٿيندي.“
”تون اَسان کي اِيئن موڙي ڏيکار. اُهو ڪپڙو اَڃا تو وٽ هوندو؟“
”ڪيڏي نه بيوقوفي آهي، اها، هاڻي اُهو ڪپڙو مون وٽ ڪٿي آهي!؟“
”هڪ گهڙيءَ لاءِ اِجازت ڏيو، ته مان اوهان کان پڇان، ته ڪڏهن ۽ ڪٿي اوهان اُن ڳنڍ کي کوليو، جا اوهان جي ڳچيءَ سان هئي؟ اوهان ٻڌايو آهي، ته اوهان پنهنجي گهر نه ويا هئا.“
”جڏهن مان فينا کان پرهيٽن ڏي ٿي ويس. رستي ۾، مان اُن کي پنهنجي ڳچيءَ مان ٽوڙيو ۽ رقم ڪڍي ورتم.“
”اونداهيءَ ۾؟“
”مون کي روشني جي ڪهڙي ضرورت هئي؟ مان هڪ ٻن منٽن ۾ پنهنجي آڱرين سان اُن کي ٽوڙي ڇڏيو.“
”ڪئنچيءَ کانسواءِ گهٽيءَ ۾؟“
”مان خيال ڪريان ٿو، ته مارڪيٽ ۾. ڪئنچيءَ جي ڪهڙي گهرج هئي؟ پر اوهان اِهو ڇو ٿا پڇو؟“
”پوءِ تو اُن کي ڪٿي ڦٽو ڪيو؟“
”مان اُن اڳڙيءَ کي اُتي ئي ڦٽو ڪيو.“
”مارڪيٽ ۾، مارڪيٽ ۾. شيطان ئي ڄاڻي سگهي ٿو، ته ڪٿي؟“
”هي سوال نهايت ضروري آهي، دمتري فيودورپاولووچ. اِها شيءِ تنهنجي فائدي لاءِ ثابتي آهي. ڪيئن تون اِنهيءَ کي نه ٿو سمجهين؟ اِنهيءَ جي سبڻ ۾ توکي ڪنهن مدد ڪئي هئي؟“
”ڪنهن به مون کي مدد نه ڪئي، مان پاڻ ئي سبيو هو.“
”تون سبي به سگهين ٿو؟“
هڪ سپاهيءَ کي سبڻ اَچڻ گهرجي. ڪنهن به وڌيڪ ڄاڻ جي هن ۾ ضرورت ڪانه هئي.
”تو اِهو سامان ڪٿان آندو؟ يعني اُها اڳڙي، جنهن ۾ تو اُن رقم کي سبيو هو؟“
”ڇا اوهان مون تي کلو ته نه ٿا؟“
”ڪڏهن به نه. نه وري اَسان کلڻ جي موڊ ۾ آهيون. دمتري فيودورپاولووچ.“
”مون کي خبر نه آهي، ته مون اُها اُڳڙي ڪٿان آندي - مان خيال ڪريان ٿو، ته هتان، هتان.“
”مان سمجهان ٿو، ته تو اُن کي وساريو نه هوندو؟“
”مان اوهان کي يقين ٿو ڏياريان، ته مون کي ياد نه رهيو آهي. مان شايد ڪنهن پنهنجي ڪپڙي مان ڦاڙيو هوندو.“
”هيءُ نهايت دلچسپ آهي. اَسان سڀاڻي تنهنجي رهڻ واري جاءِ مان اُن کي ڳولهينداسون. پوءِ اُها قميص آهي يا ٻيو ڪو ڪپڙو. اُهو عام ڪپڙو يا شلوار؟
”نيڪي ٿي ڄاڻي ته اهو ڪهڙو ڪپڙو هو؟ پر ترسو ....! مان سمجهان ٿو، ته ڪنهن مان به نه ڦاڙيو هيم. اهو ڪئليڪو جي ڪپڙي جو قسم هو. مون کي ياد ٿو اَچي ته مان گهر واري عورت جي ٽوپيءَ مان ڦاڙي اُن کي سبيو هو.“
”تنهنجي گهر جي مالڪياڻي جي ٽوپيءَ ۾؟“
”هائو! مان اُن مان ئي کنيو هو.“
”تو اُن کي ڪيئن حاصل ڪيو؟“
”مون کي ياد ٿو اَچي، ته هڪ ڀيري مان اُن ٽوپي کي پنهنجي قلم صاف ڪرڻ لاءِ کنيو هو. کانئس پڇڻ کان سواءِ کنيو هيم. ڇاڪاڻ ته اِها بيڪار ۽ بي قيمت شيءِ هئي. مان اُن کي ڦاڙيو. نوٽ کنيم ۽ اُن ۾ سبيم. منهنجو خيال آهي، ته اِنهيءَ ئي اڳڙيءَ ۾ مان پيسن کي سبيو هو. هڪ پراڻو ڪئليڪي جو ٽڪرو هو، جنهن کي هزارين ڀيرا ڌوتو ويو هو.“
”توکي اِنهيءَ حقيقت جو پورو يقين آهي؟“
”مون کي اَڃا به پـَـڪ نه ٿي پوي. مان خيال ڪريان ٿو، ته اِها ٽوپي ئي هئي. کڏ ۾ وجهوس، اوهان کي اُن مان ڪهڙو فائدو؟“
هن حالت ۾ تنهنجي مڪان جي مالڪياڻيءَ کي ياد هئڻ گهرجي، ته سندس ڪا شيءِ گم ٿيل آهي.
”نه، هـُـن کي ياد نه هوندو. هـُـن پنهنجي شيءِ وڃائي ته ڪانه هئي. هو هڪ پراڻو ڪپڙو هو، مان ٻڌايان ٿو، ته اُهو پراڻو ڪپڙو هو، جنهن جي قيمت هڪ پائي به نه هئي.“
”پر تو، سـُـئي ۽ ڌاڳو ڪٿان آندو؟“
”مان هاڻي چپ رهندس ۽ ڪجهه به نه ٻڌائيندس. ڪافي ٿي گذريو آهي!“ مـِـتيا آخر پنهنجو صبر وڃائي ويٺو.
”واقعي هن ڳالهه تي تعجب ٿو لڳي، ته مارڪيٽ ۾ تو اُن اڳڙيءَ کي ڪٿي ڦٽو ڪيو هو؟“
”اوهان سڀاڻي حڪم ڏيو، ته مارڪيٽ کي ٻـُـهاريو وڃي. پوءِ اوهان شايد اُن کي لـَـڀي وجهو.“ مـِـتيا پيچ تاب کائيندي چيو. ”شريف انسانو! هيءُ ڪافي آهي ڪافي. هن ٿڪيل آواز ۾ پنهنجي اِرادي کي پختگي سان ٻڌايو. مان سمجهان ٿو، ته اوهان جو مون تي اعتبار نه آهي! هڪ گهڙيءَ لاءِ به نه. اها منهنجي غلطي آهي، اوهان جي نه. مون کي ايترو مستعد ٿيڻ نه گهربو هو. ڇا لاءِ مون اوهان کي پنهنجو راز ٻڌائي بي عزتو ڪيو. اوهان جي لاءِ، هيءُ مذاق آهي، جنهن کي مان اوهان جي اکين مان ڏسي رهيو آهيان. جاچ ڪندڙ عملدار، تو ئي ته منهنجي هن حقيقت ڏانهن رهنمائي ڪئي آهي. توهان کي، جيڪڏهن ڪو گيت ياد اَچي ٿو، ته پنهنجي ڪاميابي تي ڳايو. منهنجا عذاب ڏيندڙ وڃي کڏ ۾ پئو.“
هن پنهنجو ڪنڌ جهڪائي ۽ چهري کي هٿن سان ڍڪيو. وڪيل خاموش ٿي ويا. ٿوري ويرم کان پوءِ هن پنهنجي مٿي کي مٿي کنيو ۽ خالي خالي نگاهن سان کين نهارڻ لڳو. سندس منهن مان هاڻي مڪمل نااُميدي پئي ظاهر ٿي. هـُـو مايوس ۽ غمگين ٿي ڏٺو، ڄڻ ته سندس چوڌاري، جو ڪجهه وهيو ۽ واپريو ٿي، اُن جي کيس ڪابه سـُـڌ ٻـُـڌ نه هئي. اُن وقت هـُـو به سڀ ڪجهه ختم ڪري چـُـڪا هئا، جنهن جي کين ضرورت هئي. هنن جلدي مان شاهدن جي پڇا شروع ڪري ڏني. اُن وقت صبح جا اَٺَ ٿي رهيا هئا. روشنيءَ کي گهڻو اڳ ۾ وسايو ويو هو. مائيڪل ماڪرووچ ۽ ڪلگنوف سمورو وقت مسلسل ڪمري جي اندر آيا ويا ٿي، جيستائين پڇا هلي رَهي هئي، هاڻي هـُـو به ٻاهر نڪري آيا هئا. وڪيل پڻ ٿڪيل ٿي نظر آيا. اِهو هڪ بدقسمت صبح هو. سڄو آسمان ڪڪرن سان ڀريل هو ۽ مينهن ڄڻ ته ڳڙا هاري رهيو هو. مـِـتيا خالي نگاهن سان دريءَ کان ٻاهر نهاري رهيو هو.
”مان دريءَ کان ٻاهر ڏسان؟“ هن اوچتو نڪولائي پارفينووچ کان پڇيو.
”بيشڪ! جيترو وقت تنهنجي مرضي هجي.“ هـُـن کيس جواب ڏنو.
مـِـتيا اُٿيو ۽ دريءَ ڏي هليو ويو. مينهن دريءَ جي سائيرڙن شيشن تي زور سان پئجي رهيو هو. کيس گپ سان ڀريل رستو، هيٺ دريءَ مان صاف نظر اَچي رهيو هو. ٿورو پـَـري، مينهن جي ڪوهيڙي مان، غريبن جي جهوپڙين جي ڪاري ۽ ميرانجهڙي قطار نظر اَچي رَهي هئي، جا مينهن ۾ گهڻي ڪاري ۽ غريباڻي ٿي نظر آئي. سندس ذهن، فيبس سونهري وارن واري صبح جي ديوتا ڏانهن منتقل ٿي ويو، جڏهن هـُـو پاڻ کي گولي هڻي پورو ڪرڻ وارو هو. اِهڙي ئي صبح تي اِيئن ڪرڻ مناسب ٿي نظر آيو. هن مشڪندي خيال ڪيو. اوچتو هـُـن پنهنجي هٿ کي هيٺ ڦٽو ڪيو ۽ هـُـو پنهنجي عذاب ڏيندڙ ڏي ڦريو.
”شريف انسانو!“ هن واڪو ڪري چيو. ”مان ڏسان ٿو، ته ختم ٿي چڪو آهيان! هوءَ؟ مان هـُـن جي لاءِ ڪجهه چوڻ گهران ٿو. مان اوهان کي عرض ٿو ڪريان. مون کي يقين آهي، ته هن کي مون سان گڏ برباد نه ڪيو ويندو؟ هوءَ معصوم آهي. اوهان کي معلوم آهي، ته هن گذريل رات جو ڪجهه به ڪيو هو، اُهو اِنهيءَ کان، ته هوءَ پنهنجي خيال ۾ نه هئي. هيءَ سڀ منهنجي غلطي هئي.“ جاچ ڪندڙ عملدار کيس هڪدم جواب ڏنو، جنهن ۾ قانوني مستعدي ٿي ڏٺي، ته ”جيتري قدر اَسان ڏٺو آهي، اِنهيءَ خاتون جي خلاف اَسان کي ڪابه بنيادي ڳالهه نظر نه آئي آهي، جنهن ۾ تنهنجي دلچسپي آهي. مون کي يقين آهي، ته پوءِ به مقدمي ۾ اِهائي ساڳي ڳالهه رهندي. اسان هن معاملي ۾ پنهنجي به سڄي قوت صرف ڪنداسون، جا اَسان کي آهي. توکي هن بابت ڪو به فڪر نه ڪرڻ گهرجي، دمتري فيودورپاولووچ. توکي مڪمل آرام هئڻ کپي.“
”شريف انسانو، مان اوهان جا ٿورا مڃان ٿو. مون کي خبر هئي، ته اوهان ايماندار ۽ سنوان سڌا آهيو. اوهان منهنجي دل جو بار هلڪو ڪري ڇڏيو. ٺيڪ آهي، هاڻي ڇا ڪرڻو آهي؟ مان تيار آهيان.“
”اَسان کي جلدي ڪرڻ گهرجي ۽ بنا ڪنهن دير جي شاهدن کان پڇا ڪرڻ گهرجي. اِهو سڀ ڪجهه تنهنجي حاضريءَ ۾ ٿيندو، اُن ڪري .....“
”پهريائين جيڪر چاءِ نه پيئون.“ نڪولائي پارفينووچ چيو. ”يقيناً اسان اِنهيءَ جا مستحق به آهيون!“
هنن فيصلو ڪيو، ته ماڙيءَ کان هيٺ جيڪڏهن چاءِ تيار آهي، ته اُن کي پيئڻ گهرجي. (مائيڪل ماڪرووچ، هيٺ چاءِ کڻڻ لاءِ هليو ويو هو.) کين هڪ هڪ گلاس پيئڻو هو ۽ پوءِ، هل هلان هئي. جيڪڏهن پورو ناشتو ملي وڃي ها، ته اِها سندن وڌيڪ خوش نصيبي هئي. چاءِ سچ پچ هيٺ تيار هئي ۽ جلدي اَچي وئي. مـِـتيا پهريائين، گلاس وٺڻ کان انڪار ڪيو، جو کيس نڪولائي پارفينووچ نهايت مروت سان پيش ڪيو هو. پر پوءِ هن پاڻ ئي اُن جي طلب ڪئي ۽ نهايت شوق سان اُن کي پي ويو. هـُـو حيرت جهڙو ٿڪايل ٿي نظر آيو. اِهو خيال ٿي ڪيو ويو، ته سندس غير معمولي قوت جي سبب هڪ رات جو اوجاڳو ۽ اوسيئڙو، جنهن سان گڏ بيحد جوش به هو، مٿس ڪو خاص اَثر نه وجهندا، مگر هـُـو مشڪل سان پنهنجي مٿي کي جهلي ٿي سگهيو. وقت بوقت، سڀئي شيون، جن ساڻس تعلق ٿي رکيو، سندس سامهون رقص ڪنديون ٿي نظر آيون. ”ٿورو وڌيڪ ۽ مان ڊپ ۾ مبتلا ٿي ويندس.“ هن پاڻ کي چيو.