باب ٻيو: خطرناڪ شاهد
مان فقط ڏسندس ته مقدمي جي پهرئين گهڙيءَ کان، مقدمي جي خاص نوعيت نمايان هئي ۽ سڀني ڏٺي ٿي، يعني فريادي جي طرف جي بي پناهه طاقت، جيڪڏهن سڀئي ڏسجي، ته بچاءَ کي اُن تي آڌار ڪرڻو ئي هو. مقدمي جي پهرئين گهڙيءَ کان سڀني محسوس ٿي ڪيو ته هڪڙي ئي نقطي جي مرڪز کي سڀئي حقيقتون جدا جدا ميڙن جي صورت ۾ ڦري رهيون هيون ۽ سڄو ئي خوفناڪ ۽ خوني ڏوهه ظاهر ٿي چڪو هو. شايد پهريائين سڀ ڪنهن اِهو محسوس ڪيو هو، ته مقدمو ڪنهن به جهڳڙي کان بالاتر آهي ۽ هن ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته اُن تي ڪوبه بحث نه ٿيندو ۽ بچاءَ فقط نموني لاءِ هو. قيدي ظاهر ظهور مجرم هو. مان تصور ٿو ڪريان ته عورتون توڙي جو بي صبريءَ سان قيدي جي فائدي، سندس ڇوٽڪاري لاءِ منتظر هيون. ساڳي وقت بنا ڪنهن تفاوت جي سندس ڏوهي هجڻ جون اقراري هيون، منهنجي اعتقاد موجب، جيڪڏهن هن جي مٿان مقدمو پوري ريت ثابت نه ٿئي ها، ته هو شڪست خورده رهجي وڃن ها ۽ مٿن مجرم جي آزاد ٿيڻ جي خوشي گهٽ ٿئي ها. سڀني عورتن جو هيءُ عجب جهڙو خيال، مضبوطيءَ جي حد تائين هو، جو پڇاڙيءَ تائين هو، ته مجرم کي آزاد ڪيو ويندو. هو ڏوهي ته آهي پر کيس ڇڏيو ويندو. انسانيت جو اِهو طريقو آهي ۽ نوان خيال ۽ نئين طرز جا رواج آڻي اُن موجب کيس آزاد ڪيو ويندو. اِهڙي ريت هو ڳالهيون ڪري رهيون هيون. اِهوئي سبب هو جو هو گهڻي اَنداز ۾ بي صبريءَ سان ڪورٽ ۾ آيون هيون. ماڻهن جي وري گهڻي دلچسپي، پراسڪيوٽر ۽ مشهور فيٽوڪووچ جي وچ ۾ ٿيندڙ بحث سان هئي. سڀئي عجب ۾ هئا ۽ هڪٻئي کان پڇن پيا ته اِهڙي نااُميدي جهڙي مقدمي ۾، اِهڙي مقدمي ۾ اِهڙو قابل ماڻهو ڇو نه هجي، ڇا ڪري ٿو سگهي؟ اُن ڪري هو پوري ڌيان سان، هڪ ٻئي جي پٺيان ايندڙ منزلن کي ٻڌي رهيا هئا.
پر فيٽوڪووچ، ابتدا کان وٺي آخر تائين، پنهنجي تقرير تائين ڳجهارت بڻيو رهيو. تجربي ڪار ماڻهن کي شڪ هو ته وٽس ڪا رِٿ آهي ۽ هو ڪنهن مطلب تي پنهنجو ڪم ڪري رهيو آهي، پر هيءَ ناممڪن هو ته سندس چال کي سمجهيو وڃي ته اُها ڇا هئي؟ سندس خود اعتمادي ۽ پاڻ تي ڀروسي واري حقيقت ۾ ڪابه غلطي نه هئي. سڀ ڪنهن ماڻهو راحت مان کيس ٿي ڏٺو. اُن کان سواءِ هن پنهنجي ٿوري وقت ۾ جو ٽن ڏينهن کان مٿي نه هو. مقدمي تي قبضي ڪرڻ ۾ حيرت جهڙي ڪاميابي حاصل ڪئي هئي ۽ اُن جي مطالعي ۾ ڪابه گهٽتائي نه ڇڏي هئي. ماڻهن پوءِ ٻڌايو ٿي، ته هن ڪهڙي نه مرغوب طريقي ۽ دانائي سان، فريادي ڌر جي شاهدن کي منجهائي ڪيرائي ڇڏيو هو. اُن وڌيڪ هن سندس شهرت کي داغ هڻي سندس شاهديءَ جي قسمت کي گهٽائي ڇڏيو هو، پر سڄي حقيقت لاءِ خيال ٿي ڪيو ويو، ته هيءَ سڀ هن پنهنجي رانديگريءَ سان ڪيو هو ۽ پنهنجي ڌنڌي جي عظمت جي باعث، هن پنهنجي مقبول طريقن مان ڪنهن کي به نه ڇڏيو هو، جنهن ڪري سڀني جو خيال هو ته شاهدن جي هن بدنامي جي باعث، ڪو چڱو فائدو وٺي نه سگهندو. هو پاڻ به اُن کان خوب خبردار هو ۽ هن جي پويان، سندس ڪو خاص خيال ٿي ڏٺو. ڪو بچاءَ جو مخفي هٿيار هو، جنهن کي هن وقت اَچڻ تي اوچتو ظاهر ڪرڻ ٿي گهريو. پر ساڳي وقت سندس ضمير جي طاقت، ايئن ڏسڻ ۾ ٿي آئي، ته پاڻ تقسيم ڪري رهيو آهي.
مثال طور، جڏهن گريگري، فيودورپاولووچ جي جهوني ملازم، دروازي جي کلڻ بابت پنهنجي خطرناڪ شاهدي جو حصو پيش ڪيو، تڏهن بچاءَ جو وڪيل کيس چنبڙي ويو ۽ پنهنجي خطرناڪ سوالن جي وقت کيس ڇيڇاڙيندو رهيو. جن کي ظاهر ڪرڻ ضروري آهي، ته گريگري هال ۾ وڏي آرام سان داخل ٿيو ۽ سندس چهري مان سنجيدگي ٿي ڏٺي ۽ مٿس ڪورٽ جو رعب يا ماڻهن جي ڪثرت جو اَثر جي، سندس شاهدي کي ٻڌي رهيا هئا. ڪوبه نه پيو هو. هن پنهنجي شاهدي ايڏي ته پختگيءَ سان ڏني. ڄڻ ته هو مارفا سان ڳالهيون ڪري رهيو هو. وٽس فقط، گفتگوءَ ۾ وڌيڪ عزت ئي نظر آئي. اهو ناممڪن هو ته هن جو ڪجهه چيو هو، ۽ اُن جي خلاف ڪجهه، اُن کان چوائي سگهجي. سرڪاري وڪيل کانئس پهريان ڪرامازوف خاندان جي زندگيءَ بابت تفصيل سان سوال پڇيا. هيءَ خانداني تصوير ڀيانڪ رنگن ۾ ظاهر ٿي پئي. هيءُ ڪنن ۽ اکين لاءِ ظاهر ٿي ڏٺو ته شاهد بي قصور ۽ غير جانبدار آهي. پنهنجي مرحوم آقا جي عظمت واري دلگداز ياد هوندي به. هو هن حقيقت جو شاهد هو، ته متيا سان هن بي انصافي ڪئي هئي ۽ هن پنهنجي ٻارن جي اِهڙي ريت پرورش نه ڪئي هئي، جيئن ٿيڻ کپندي هئي. متيا جڏهن ننڍو هو، ته جيڪڏهن هو نه هجي ها ته جوءَ نئون کيس ڳڙڪائي وڃن ها. هن سندس ننڍپڻ جو ذڪر ڪندي چيو. اِهو پيءُ جي لاءِ زيب ڏيندڙ نه هو ته ماءُ کان جا ٻار کي ملڪيت ملي هئي، اُن کي غلط نموني استعمال ڪري، جا فقط هن جو ئي حق هو. سرڪاري وَڪيل جي هن سوال تي ته فيودورپاولووچ ڪهڙي بنياد تي، مالي معاملي ۾ پنهنجي پٽ سان برو سلوڪ ڪيو هو. گريگري جي جواب سڀني کي عجب ۾ وجهي ڇڏيو هو. جيتوڻيڪ هـُـو اُن لاءِ ڪوبه ثبوت پيش نه ڪري سگهيو هو اُن هوندي به هو، هن حقيقت تي زور ڏيئي رهيو هو ته پنهنجي پٽ سان ٺاهه چڱو نه هو ۽ کيس ڪيئي هزار روبل، وڌيڪ ڏيڻا هئا. مان هيءَ راهه ويندي ٻڌائڻ گهران ٿو ته سرڪاري وڪيل کانئس هي به سوال ڪيو هو ته ڇا سچ پچ فيودورپالووچ، متيا جي ورثي جي حصي کي پاڻ وٽ رکي ڇڏيو هو؟ هن سوال کي هن اليوشا ۽ ايون کان سواءِ ٻين واقفڪار شاهدن کان پڇيو هو، پر کيس پوري پوري خبر ڪنهن کان به ملي نه سگهي هئي. سڀني ايئن ظاهر ٿي ڪيو ته ايئن برابر آهي، پر هو ڪو به يقيني ثبوت پيش ڪري نه سگهيا هئا. رات جي کاڌي جي ميز وٽ، اُن منظر جو بيان، جڏهن متيا بگڙجي، پيءُ کي ماريو هو ۽ کيس دڙڪو ڏنو هو، ته موٽي اَچي، هو کيس خون ڪندو. گريگري جڏهن بيان ڪيو ته ڪورٽ جي اَندر اُن جي اثر کان سنسني پکڙجي وئي. هن پراڻي ڪمن سال خدمتگار، نهايت آرام سان ٿي ڳالهايو. گهڻي ڳالهائڻ کان پرهيز ٿي ڪئي ۽ سندس آواز ۾ غير معمولي اَثر هو. جا سندس فصاحت جو دليل هئي. هن ڏيکاريو ته هو متيا تي ڪنهن به حالت ۾ غصي نه آهي ۽ هن کيس ڪيرائي، جو منهن وارو ڌڪ هنيو هو، اُن کي هن گهڻو اَڳي، کيس معاف ڪري ڇڏيو آهي. پاڻ کي عبور ڪندي، هن فوتي سميرڊياڪوف لاءِ چيو ته هو خاصيتن وارو ڇوڪرو هو، پر بيوقوف ۽ پاڻ کي مصيبت ۾ وجهڻ وارو هو. اُن کان بدتر هڪ بيوفا هو، پر فيودورپاولووچ ۽ سندس وڏي پٽ، کيس اِها تربيت ڏني هئي. هن گرمجوشيءَ سان سميرڊياڪوف جي ايمانداري جو بچاءَ ڪيو ۽ ٻڌايائين ته ڪيئن هن پنهنجي آقا جي ڪجهه رقم اڱڻ مان لڌي هئي، اُن کي لڪائڻ بجاءِ هو آقا وٽ کڻي ويو هو، جنهن کيس هن ايمانداري لاءِ هڪ سونو سڪو انعام طور ڏنو هو. اُن وقت کان وٺي اڳتي لاءِ هو مٿس خاص طرح اعتماد رکڻ لڳو. هن ٽرپڻو ڏيکاريندي، هن ڳالهه تي زور ڏنو ته باغ ڏانهن ويندڙ دروازو کليل هو. کانئس پوءِ ڪيترائي سوال پڇيا ويا هئا.جي هاڻي مون کي ياد نه آهن.
آخر بچاءَ جي وڪيل کانئس آڏي پڇا شروع ڪئي. پهريون سوال جو کانئس پڇيو ويو، سو ان لفافي بابت هو، جنهن جي لاءِ خيال ٿي ڪيو ويو ته فيودورپاولووچ، اُن ۾ ڪنهن ماڻهو لاءِ، ٽي هزار روبل وجهي رکيا هئا. ”تون جو ڪيترن سالن تائين پنهنجي آقا جي خدمت ۾ رهيو آهين، تو ان لفافي کي ڏٺو هو؟“ گريگري جواب ڏنو ته هن اُن رقم کي نه ڏٺو هو نه ٻڌو هو، ايستائين جو سڀڪو ان جي ڳالهه ڪري رهيو هو. لفافي بابت هي سوال فيٽوڪووچ سڀ کان پڇي رهيو هو. جن بابت کيس خيال هو ته اُن کي ڄاڻن ٿا. اِهڙي ريت سرڪاري وڪيل متيا جي ورثي لاءِ سوال ٿي ڪيو ۽ سڀ کان ساڳيو ئي جواب ٿي مليو. ته ڪنهن به اُن لفافي کي نه ڏٺو هو، جيتوڻيڪ، اُنهن مان گهڻن اُن کي ٻڌو هو، شروع ۾ ئي سڀ ڪنهن فيٽوڪووچ هن مضمون تي ثابت قدم ٿي ڏٺو.
”هاڻي مان تنهنجي اجازت سان، توکان هڪ سوال پڇندس.“ فيٽوڪووچ اوچتو ۽ اُميد جي خلاف چيو ”اُها مرهم يا جوشاندو، جو اوهان پنهنجي ابتدائي جاچ ۾ ٻڌايو آهي ته اُن شام جو چيلهه جي سور باعث ورتو هو، ڇا جو ٺهيل آهي؟“ گريگري تعجب مان سوال ڪندڙ کي ڏٺو. ٿوري وقت جي خاموشي کان پوءِ چيائين، ته ”اِهو عرق زعفران جو ٺهيل هو.“
”ڪجهه به نه فقط زعفران؟ توکي نسخي جو ٻيو حصو ياد نه ٿو اچي؟“
”هن ۾ شاهه داڻو به هو.“
” ۽ ڪارا مرچ به؟“ فيٽوڪووچ کانئس پڇيو.
”هائو اُن ۾ ڪارا مرچ به هئا.“
هن کي جوش ڏئي وڊڪا (شراب جو هڪ قسم) جي صورت ۾ بڻايو ويو هو.“
”اسپرٽ“
ڪورٽ ۾ کـِـلَ مثل آواز آيو.
”ها، اسپرٽ، تون پٺيءَ کي اُن سان مهٽڻ کان پوءِ، مان وسهان ٿو، جو به بوتل ۾ رهجي ويو هو، اُن کي اوهان اُنهن دوائن سان گڏ پي ڇڏيو هو، جنهن کي اوهان جي گهر واري ئي ڄاڻي ٿي.“
”هائو، مان ايئن ڪيو هو.“
”تو، اهو گهڻو پيتو هو؟ مان اٽڪل سان چوان ٿو، ته هڪ شراب جي گلاس جيترو يا ٻيڻو.“
”هو شايد ڪنن تائين ڀريل هو.“
هڪ ڀريل گلاس يا ڏيڍ؟
گريگري ڪوبه جواب نه ڏنو. هو سوچڻ لڳو، ته سندس مطلب ڇا آهي؟
هڪ يا ڏيڍ گلاس، صاف شراب جو! اِها ڪا گهٽ شيءِ نه آهي؟ تنهنجو خيال ڪيئن آهي؟ تون ته بهشت جي باغ جو دروازو کليل ڏسي سگهين پيو، هيءَ ته هتان جي باغ جو دروازو هو.“
گريگري خاموش رهجي ويو. ڪورٽ ۾ وري کل پيدا ٿي ۽ صدر چرپر ۾ آيو. ”توکي حقيقت ڏانهن نهارڻ گهرجي. فيٽوڪووچ زور ڏنو. جڏهن تو دروازو کليل ڏٺو ته تون جاڳين به ٿي يا نه؟“
”مان پنهنجي ٽنگن تي هوس.“
”تنهنجي سجاڳي جو اِهو ثبوت نه آهي. (ڪورٽ ۾ وري ٽهڪڙو مچي ويو) توکان جيڪڏهن اُن وقت سوال ڪيو وڃي ها، ته اُن جو جواب ڏئي سگهين پيو مثال طور هيءَ سال ڪهڙو آهي؟“
”مون کي خبر نه آهي.“
”اينوڊومني، هي سال ڪهڙو آهي؟ توکي اُن جي خبر آهي؟“
گريگري منجهيل منهن سان بيٺو رهيو. هو سنئون سڌو پنهنجي عذاب ڏيندڙ کي ڏسي رهيو هو. هيءَ واقعي عجب جهڙي ڳالهه هئي، ته کيس اِها به خبر نه هئي ته سال ڪهڙو آهي.؟
”شايد توکي اِها خبر هجي، ته هٿن ۾ آڱريون گهڻيون ٿينديون آهن؟“
”مان هڪ خادم آهيان،“ گريگري اوچتو چيو. سندس آواز جي بلندي واضح هئي. جيڪڏهن مون کان بهتر انسان، ايئن مناسب سمجهن ٿا، ته مون کي رانديڪو بڻائين ته مان اُن کي برداشت ڪندس.“
فيٽوڪووچ، ٿورو مـُـڙيو ۽ صدر درميان ۾ اچي کيس ياد ڏياريو، ته هو وڌيڪ سوال مناسبت سان پڇي. فيٽوڪووچ، اَدب ۽ شان سان جيءُ ڪيو ۽ چيائين ته شاهد کان ٻين سوالن پڇڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي. عوام ۽ جيوري جي دلين ۾ شڪ پيدا ٿيڻ لڳو، اُهو جيتوڻيڪ ماسي جيترو هو، هيءَ اُن ماڻهو جي شاهدي هئي، جنهن ڪنهن دوا کي پيئندي بهشت جا دروازا ٿي ڏٺا ۽ جنهن کي اِها به خبر نه هئي، ته جنهن سال ۾ رهي ٿو، اُهو ڪهڙو آهي؟ پر انهيءَ کان اڳي، جو گريگري شاهدن جي پڃري کي ڇڏيو، هڪ ٻيو واقعو ٿي گذريو. صدر قيدي ڏي منهن ڪري چيو، ته ”ڇا هو شاهد جي شاهدي تي ڪا تشريح ڪرڻ گهري ٿو؟“
دروازي جي حقيقت کان سواءِ، هن جو ڪجهه به چيو آهي، صحيح آهي. ”متيا وڏي آواز ۾ واڪو ڪري چيو. ڦڻي ڏئي، جونئن ڪڍڻ لاءِ مان سندس شڪرگذار آهيان. مان سندس ٿورائتو آهيان، جو منهنجي ڌڪن هڻڻ لاءِ هـُـن مون کي معاف ڪيو آهي. هو پوڙهو سترنهن آنا، پنهنجي حياتيءَ ۾ منهنجي پيءُ سان وفادار رهيو آهي. جهڙي ريت وڏن وارن وارو ڪتو.“
”قيدي تون پنهنجيءَ زبان کي قابوءَ ۾ رک“. صدر کيس جهڻڪيو.
گريگري ڀڻڪندي چيو، ”مان وڏن وارن وارو ڪتو نه آهيان!“
”خير، مان ئي وڏن وارن وارو ڪتو آهيان!“
”جيڪڏهن هيءُ جملو بي عزتيءَ وارو آهي، ته مان توکان معافي ٿو وٺان. مان هن جي لاءِ ظالم ۽ وحشي جانور هوس. مان ايسب سان به ظالم هوس.“
”ڪهڙو ايسب؟“ صدر سختيءَ مان کانئس پڇيو.
”ها، منهنجو پيءُ ..... فيودورپاولووچ.
صدر وري وري، اَثرائتي نموني متيا کي تنبيهه ڪئي. نهايت سختيءَ سان کيس پنهنجي زبان ۾ خبردار رهڻ لاءِ سمجهائيندو رهيو.
”تون پنهنجي زبان سان ججن جي راءِ کي زخمي ڪري رهيو آهين.“
بچاءَ جو وڪيل برابر، ريڪيٽن جي شاهدي سان نبري رهيو هو. ”مان هئس چوندس، ته ريڪيٽن اُنهن مکيه شاهدن مان،جنهن جي بابت سرڪاري وڪيل کي گهڻيون ئي اُميدون هيون. ظاهر ايئن پئي ٿيو، ته کيس سڀ ڪنهن ڳالهه جي خبر آهي. سندس ڄاڻ عجب ۾ وجهندڙ هئي. هو سڀ ڪنهن جاءِ تي ويو هو. سڀ ڪنهن سان ڳالهايو هئائين ۽ کيس فيودورپاولووچ ۽ ڪرامازوف خاندان جي پوري پوري خبر هئي. هيءَ حقيقت آهي، ته لفافي بابت هن متيا کان ئي ٻڌو هو. پر هن متيا جي منصوبن کي، جي هن ميٽروپولس ۾ ٻڌا هئا، ذري پرزي بيان ڪيا. سندس صلح لاءِ ڪوششون ۽ فقرا جي هن چيا هئا ۽ ڪئپٽن سپنگيروف جي معاملي، ”مچ تي ڏنڀيو“ ، بابت ڪهاڻي، سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو، پر ريڪيٽن، متيا جي ورثي بابت پوري ريت ٻڌائي نه سگهيو ۽ پاڻ کي ڪي نفرت جهڙا جملا چئي، ظاهر ڪري وڌائين. هن وڌيڪ چيو ته ڪير چئي سگهي ٿو ته ڏوهه ڪنهن جو هو ۽ ڪهڙو، ڪنهن جي قرض ۾ ڦاٿل هو. ڪرامازوف جي جنوني طريقي موجب حالتون ايتريون ته منجهيل هيون، جو ڪوبه اُنهن کي سڃاڻي نه ٿي سگهيو. هن ڏک ڏيندڙ جي عادت سندس اُن علت سان لاڳو آهي، جا وڏي زماني کان سندس غلامي سان نسبت رکندڙ ذهنيت جي باعث آهي ۽ روس جي مصيبت زده حالت جي شاهدي آهي. هي سڀ صلاحيت واري اَداري نه هئڻ باعث آهي. کيس اِها اجازت ڏني وئي هئي ته هو پنهنجي تقرير کي مٿانهين تائين پهچائي. هيءَ پهريون موقعو هو جو ريڪيٽن ڏيکاريو، ته هو ڇا نه ڪري سگهي ٿو ۽ ماڻهن جو ڌيان ڇڪي ورتائين. سرڪار جي وڪيل کي خبر هئي، ته شاهد هن مقدمي بابت هڪ رسالو تيار ڪري رهيو آهي. هن پوءِ، جيئن اسان ڏسنداسين، پنهنجي تقرير ۾ ڪي ٽڪرا اُن مضمون مان به ڏنا هئا، جنهن مان هن ظاهر ٿي ڪيو، ته هن اُن مضمون کي ڏٺو آهي. شاهد جا تصوير پيش ڪئي آهي، اُها مايوس ڪندڙ ۽ سنسني خيز هئي، جنهن گهڻي حد تائين مقدمي کي سزا ۾ تبديل ڪري ڇڏيو. ساڳي ريت ريڪيٽن جي شاهدي فڪر جي استقلال ۽ آواز جي سنجيدگي سان ڀريل هئي. جنهن حاضرين جي توجهه پاڻ ڏي ڇڪي ورتي. جڏهن هن روس جي غلامي ۽ اُن جي ڏکويل حالتن جو ذڪر ٿي ڪيو، ته ٻه ٽي ڀيرا تاڙيون وڄڻ لڳيون.
پر ريڪيٽن، پنهنجي جواني جي اُٻهرائيءَ سبب، ڪي ننڍڙيون غلطيون به ڪري ويٺو، جنهن مان بچاءَ جي وڪيل هڪدم فائدو ورتو. گروشينڪا جي بابت سوال پڇندي، پنهنجي خيالن جي بلندي ۾ اچي ۽ پنهنجي ڪاميابيءَ جي زعم ۾، جو کيس حاصل ٿي چڪو، پـَـري هليو ويو ۽ اگرافينااليگزينڊرووينا بابت، انتقامي لهجي ۾ ڳالهائي ويو. هن چيو ته هو سامسونوف جي داشته هئي“ . هيءَ حقيقت ريڪيٽن جي ڳچيءَ ۾ پئجي وئي. ڇاڪاڻ ته فيٽوڪووچ کيس سوڙهو گـُـهٽي ورتو. ريڪيٽن کي هيءَ تصور ئي نه هو ته بچاءُ جو وڪيل ايتري ٿوري عرصي ۾ اُن بابت جزياتي حقيقتون معلوم ڪري ورتيون آهن.
فيٽوڪووچ، کلندي، محبت ڀريل ۽ احترام واري آواز ۾ کانئس پڇيو ته:
مون کي سوال ڪرڻ جي اجازت ڏيو، ته اوهان اُهي ئي ريڪيٽن آهيو، نه جنهن هڪ ننڍڙو رسالو متوفي مربي زوسيما، لکيو آهي، جنهن کي ڪليسا جي راهبن ڇپايو آهي، جو سڄو مذهبي خيالن سان ڀريل آهي. جنهن جي اڳيان هڪ لاجواب ڪندڙ ۽ عقيدت ڀريل انتساب وڏي پادريءَ جي لاءِ آهي. مان اُن کي پڙهيو آهي؟
مان اُن کي شايع ڪرڻ لاءِ نه لکيو هو ..... اِهو پوءِ شايع ڪيو ويو .......... ريڪيٽن ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو. ڪنهن خوف کان، هـُـو هوش وڃائي ويٺو ۽ شرمندو ٿي ويو. ”اڙي هيءَ ته وڌيڪ عمدي ڳالهه آهي. تو جهڙي مفڪر لاءِ، اِهو هئڻ گهرجي ته سڀ ڪنهن سماجي سوال تي، تنهنجي وسيع نظر هجي، تنهنجو نهايت هدايت وارو رسالو، وڏي پادري جي مربياڻيءَ جي ڪوشش سان، چوڌاري پکڙجي چـُـڪو آهي ۽ اُن کي ساڃاهه جهڙي خدمت سمجهيو ويو آهي. اِهائي مکيه شيءِ آهي، جنهن کي مان توکان معلوم ڪرڻ لاءِ پسند ڪريان. تو هاڻي هاڻي ٻڌايو آهي ته بيگم سوويٽلوف سان، تنهنجا قريبي تعلقات آهن. (هت مان هيءَ ظاهر ڪرڻ گهران ٿو ته گروشينڪا جو خانداني نالو سوويٽلوف هو. مان اِهو نالو پهريون ڀيرو هن مقدمي ۾ ٻڌو هو.)
مان سڀني واقفيتن لاءِ، جواب ڏئي نه ٿو سگهان ..... مان نوجوان آهيان ..... ماڻهو جن سان ملي ٿو، انهن سڀني لاءِ، ڪٿي جوابدار بڻجي سگهي ٿو.“ ريڪيٽن واڪو ڪري چيو ۽ سڄو سرخ بڻجي ويو هو.
”مان سمجهان ٿو. مان سمجهان ٿو.“ فيٽوڪووچ رڙ ڪندي چيو. ڄڻ ته هو به منجهي پيو هو ۽ جلدي ۾ خود پاڻ کان معافي گهري رهيو هو. ٿي سگهي ٿو ته تون به ٻين وانگر، هڪ نوجوان ۽ حسين عورت سان واقفيت پيدا ڪرڻ ۾ دلچسپي وٺندو هجين، جا جلدي ۾ پاڙيسري نوجوانن کي وندرائيندي هجي. هي مون کي اطلاع پهتو آهي ۽ مان ڄاڻڻ گهران ٿو، ته بيگم سوويٽلوف ٻه مهينا اڳ ۾ ننڍي ڪرامازوف اليگزي فيودورپاولووچ سان خاص طرح واقفيت پيدا ڪرڻ ٿي گهري ۽ توکي پنجويهه روبل انعام ڏيڻ جو واعدو ڪيو هئائين. جيڪڏهن تون کيس وٽس وٺي اچين، پر راهبن جي پوشاڪ ۾ ايئن سچ پچ ٿيو به، اِها اُها شام هئي جنهن تي هي خطرناڪ واقعو ٿي گذريو هو. تو اليگزي ڪرامازوف کي بيگم سوويٽلوف وٽ وٺي آئين، ڇا توکي پنجويهه روبل انعام طور مليا هئا. اِها حقيقت آهي، جا مان توکان ٻڌڻ گهران ٿو.
هيءَ هڪ مذاق هو .... مان ڏسان ٿو ته هن مان توکي ڪوبه فائدو نه ملندو ... مان اِهو مذاق ٿي سمجهيو ..... خيال ڪيو هيم ته اِها رقم کيس موٽائي ڏيندس.
تڏهن تو اِهي پيسا ورتا هئا ..... پر تو اَڃا تائين اِهي پيسا نه موٽايا آهن .... هن ۾ ڪا خطري جي ڳالهه ته ڪا نه آهي.“ ريڪيٽن ڀڻڪندو رهيو. مان اِهڙن سوالن جي جواب ڏيڻ کان انڪار ٿو ڪريان .... بي شڪ مان اِهي موٽائي ڏيندس.
صدر وچ ۾ آيو، پر فيٽوڪووچ ظاهر ڪيو ته هو شاهد کان وڌيڪ سوال پڇڻ نه ٿو گهري. ريڪيٽن شاهدن جو پڃرو ته ڇڏيو. پر هو هاڻي بيداغ نه رهيو آهي. سندس اعليٰ آدرش واري تقرير جو اَثر، گهڻي حد تائين خراب ٿي چڪو هو. فيٽوڪووچ خوني نگاهن سان کيس ويندو ٿي ڏٺو، اُهي ڄڻ ته چئي رهيون ته هي ماڻهو جو ٻين تي تهمتون رکي رهيو آهي، پاڻ ڪيتري قدر شريف آهي. مون کي ياد ٿو اَچي ته هيءُ واقعو به خاموشي سان گذري نه سگهيو. متيا جنهن توهين واري نموني کي، جڏهن پروهيٽن کان ٻڌو ته نهايت غضبناڪ ٿي ويو. هن اوچتو بلند آواز ۾ چيو ته ”پرنايڊا“ جنهن ٻيو ڀيرو، آڏي پڇا جي وقت، صدر قيدي کان پڇيو ته کيس به ڪجهه چوڻو آهي. متيا وڏي آواز ۾ چيو ته: ”جڏهن کان مون کي گرفتار ڪيو ويو آهي، هن مون کان ڪيئي ڀيرا قرض ورتو آهي. هي نفرت جهڙو برنارڊ آهي ۽ موقعي پرست هيءَ خدا کي نه مڃيندو آهي ۽ وڏي پادري کي ڌوڪو ڏنو اٿس.“
متيا کي وري به تلخ زبانيءَ لاءِ فهمايش ڪئي وئي ۽ ريڪيٽن ختم ٿي ويو. ڪپتان سينيگريوف جي شاهدي ناڪام رهي، پر اُها ڪن ٻين سببن جي ڪري هئي. هو چتين لڳل ۽ غليظ لباس ۾ آيو هو، کيس گپ لڳل بوٽ پهريل هو پوليس جي پوري نگهداشت ۽ نظر جي هو پيتل هو. متيا جي حملي جي بابت جڏهن کانئس پڇيو ويو ته هن جواب کان انڪار ڪيو. ”خدا کين برڪت ڏي. اليوشا مون کي چيو هو ته مان جواب نه ڏيان، اُن سبب خدا منهنجون اُميدون پوريون ڪندو.“
”ڪنهن توکي چيو هو ته نه ٻڌاءِ؟ تون ڪنهن جي ڳالهه ڪري رهيو آهين؟“
اليوشا، منهنجو ننڍڙو پٽ. پيءُ هن پنهنجي ڪيئن نه بي عزتي ڪئي آهي. هن پٿر تي ويهندي چيو هو، هاڻي هو مري رهيو آهي ......“
ڪپتان اوچتو سڏڪا ڀرڻ لڳو ۽ صدر جي سامهون گوڏا کوڙي ويهي رهيو. عام ماڻهن جي کل جي وچ ۾ کيس ٻاهر نيو ويو، پراسيڪيوٽر، پنهنجي، جا رٿ تيار ڪئي هئي، اُها پوري ٿي نه سگهي.
فيٽوڪووچ، سڀ ڪنهن موقعي کي منهن ڏيندو ٿي ويو، ۽ مقدمي بابت سندس مڪمل ڄاڻ کي ڏسي هرڪو ماڻهو، وڌ کان وڌ عجب ۾ پئجي ٿي ويو. مثال طور تريفان بورسووچ جي شڪ وڏو اَثر پيدا ڪيو هو. هن مقدمي کان به گهڻو اڳي جو ذڪر هو. هن آڱرين تي ڳڻندي ٻڌايو ته ماڪرو ۾ پهرئين ملاقات جي وقت، هن ٽي هزار روبل يا اُن کان ٿورو گهٽ خرچ ڪيا هئا. هن خانه بدوش ڇوڪرين تي ڪيتري قدر نه فضول خرچي ڪئي هئي. جـُـونئن سان ڀريل هارين بابت پيسي جي بربادي جو ڪو سوال ئي نه هو. گهٽين ۾ جن جو قدر اَڌ روبل کان وڌ نه رهيو هو،هن اُنهن مان هرهڪ کي پنجويهه روبل جا تحفا ٿي ڏنا. اُنهن کان گهٽ هئا ئي ڪونه ڪيتري قدر نه رقم کي هر وقت بي دريغ خرچ ڪري رهيو هو. اسان جا هاري ڌاڙيل آهن. اوهان اُن کي ڄاڻو ٿا، کين پنهنجي روحن جي ڪابه پرواهه نه آهي. اِهڙيءَ ريت هن ڇوڪرين سان، اسان جي ڳوٺاڻين ڇوڪرين سان وهنوار ٿي رکيو. هو اُن ڏينهن کان پوءِ چڱيون سڻڀيون ٿي ويون هيون. مان اوهان کي هيءَ به ٻڌايان ٿي ته، هو اڳ ۾ بلڪل مفلس هيون. هن پوءِ سڀني شغلن کي ويهي ڳڻيو ۽ انهن مان جوڙ ڪيو. اِهڙي ريت سندس نظريو هو ته اِهڙي طرح پندرنهن سـَـؤ روبل خرچ ڪرڻ کان پوءِ. هن ڪجهه پاڇي ڪري ڳوٿري ۾ وڌو. اِهو اعتبار ۾ نه ٿو اَچي.
مان سندس هٿن ۾ ٽي هزار روبل ايترا صاف ڏٺا، جيترا هڪ پيسو. مان انهن کي پنهنجي اکين سان ڏٺو هو. مان خيال ڪريان ٿو، ته مان رقم کي شمار ڪرڻ ڄاڻان ٿو. تريفان زور سان چيو. هن ڪوشش ڪئي ته پاڻ کان جي بهتر هئا. اُنهن کي تسلي ڏئي.
جڏهن فيٽوڪووچ کانئس آڏي پڇا شروع ڪئي، هن مشڪل سان ڪوشش ڪئي ته اُن کي رد ڪري سگهي. هن کانئس ماڪرو جي اُن پهرئين واقعي بابت پڇڻ گهريو، جو گرفتاري کان هڪ مهينو اڳ گذريو هو. ٽموفاءِ ۽ ٻين هارين جن کي آڪم ٿي سڏيو ويو، گهٽيءَ جي فرش تان سـَـؤ روبل کنيا هئا، جي متيا کان نشي جي حالت ۾ ڪري پيا هئا. جي هنن تريفان بورسووچ کي ڏيئي ڇڏيا هئا. جي اُن جي عيوض ۾ کين هڪ روبل مليو هو. ”ٺيڪ آهي!“ وڪيل ته اِهو سؤ روبل، ڪرامازوف کي موٽائي ڏنا هئا؟ تريفان، اجايو جڪ کائيندو رَهيو ۽ هيڏي هوڏي جون ڳالهيون ڪندو رهيو ۽ آخر قبول ڪيائين، ته هن اُها رقم کين موٽائي ڏني هئي. ڇاڪاڻ ته هو نشي ۾ هو. کيس شايد ياد نه هجي، پر جئين ته هن اُن رقم بابت انڪار ڪيو هو، هارين کي سڏ ڪيو ويو، ته هو اُن واقعي کي ثابت ڪن ته هن رقم موٽائي به هئي يا نه؟ هن حقيقت ۾ وڏو شڪ پيدا ڪيو. اِهڙي ريت هڪ خطرناڪ شاهد کي جو اُتي آندو ويو هو، ڪابه اهميت نه ملي.
ساڳي ڳالهه پولينڊ جي رهڻ وارن سان ٿي، هنن غرور ۽ آزاديءَ جو رستو اختيار ڪيو. هنن زوردار آواز ۾ چيو ته هو ٻئي تاج جي ملازمت ۾ هئا. هنن ٻڌايو ته متيا کين ٽن هزارن جي آڇ ڪئي هئي، ته سندس عزت کي خريد ڪري ۽ هنن سندس هٿ ۾ تمام گهڻي رقم ڏٺي هئي. پان سالووچ پنهنجي جملن ۾ ڪيئي خطرناڪ پول لفظ چئي ويا ۽ هيءَ ڏسندي ته صدر جي نگاهن ۾ سندس نتائچ جاءِ پيدا ڪئي آهي. وڌ کان وڌ شاندار بڻيو ۽ پڄاڻي به پول لفظن ۾ ئي ڪيائين. پر فيٽوڪووچ کيس ورتو ۽ کيس ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسائي ڇڏيائين. تريفان بورسووچ کي وري سڏيو ويو. سندس ٽال مٽول جي باوجود،مٿس زور آندو ويو ته هو هن حقيقت جو اعتراف ڪري، ته پان وروبلوسڪي اُن تاس جي بجاءِ، جا پهريائين آندي وئي. بدلائي ٻي رکي هئي ۽ پان سالووچ راند ۾ ٺڳي ڪئي هئي، ڪلگنوف هن جي تصديق ڪئي. ٻنهي پولن پنهنجي عزت وڃائي، پڃري کان ٻاهر آيا ۽ ماڻهن ۾ ٽهڪڙو متل هو.
اِهڙيءَ ريت سڀني خطرناڪ شاهدن سان گهٽ ۾ گهٽ اِهڙي حالت ٿي گذري فيٽوڪووچ سڀني کي نظر ڪرڻ ۾ ڪامياب بڻجي ويو هو ۽ سندس مذاق اُڏائيندو رهيو. وڪيل ۽ ڄاڻو سندس ساراهه ۾ گم ٿي ويا. هو سڀ هن حقيقت ۾ گم ٿي ويا هئا، ته هو هن حالت کان فائدو حاصل ڪري سگهي. مان هي حقيقت دهرايان ٿو، ته سڀني محسوس ٿي ڪيو ته فريادي ڌر جي پاران، ڪڏهن به رد ٿي نه ٿو سگهي پر وڌ کان وڌ غمناڪ بڻيو ٿو وڃي. پر اُن عظيم جادوگر جي اعتقاد موجب، هنن ڏٺوئي، ته هو مستقل مزاج آهي. هو محسوس ڪندي ترسيائي ته اِهڙو ماڻهو پيٽرسبرگ کان اَجايو ته نه آيو آهي ۽ هتي اُهو ماڻهو نه آهي جو ناڪامياب ٿي پوئتي موٽي.