باب پنجون: هڪ اوچتي آفت
هـُـو آيو ته ڪنهن به ڌيان نه ڏنس، مکيه شاهدن، خاص ڪري ٻنهي هڪ ٻئي جي مخالف عورتن کان پـُـڇا ڳاڇا اڳيئي ٿي چڪي هئي. ماڻهن جي سونجهه في الحال لهي چڪي هئي ۽ هو ذري گهٽ ورچجي ويا هـُـئا. ڪيترا ٻيا شاهد اڃا رهيل هئا، پر جيڪي هيلتائين پيش ٿي چـُـڪا هـُـئا، تن جي ساک کي ڏسندي، لڳو ٿي، ته باقي رهيلن کان ڪا خاص ڄاڻ نه ملڻي هـُـئي! وقت وهامندو ٿي ويو. ايون تمام آهستي هلندو آيو سندس ڪنڌ نـِـويل هو، ۽ ڪنهن ڏانهن به ڪونه ٿي ڏٺائين، ڀانءِ ته ڪنهن ڏُکاري سوچ ۾ هو، کيس ٺاهوڪو وڳو پهريل هو، پر سندس مـُـنهن جي ڀاوَن گهٽ ۾ گهٽ مون تي ڏکوئيندڙ اثر ڇڏيو: مـِـٽي مـِـٽي، مرڻينگ ماڻهوءَ جهڙا ڀاوَ. اکين ۾ ڪا چمڪ ڪانه هئس. ڪنڌ مٿي کڻي ڪورٽ ۾ چوڌاري نهاريائين، اليوشا پنهنجي جاءِ تان ٽپ ڏيئي اٿي بيٺو ۽ دانهن ڪيائين، ”اوهه! مون کي ياد آهي، پر شايد ئي ڪنهن اُن ڏانهن ڌيان ڪيو هـُـجي“ .
صدر کيس ٻڌايو، ته هـُـو بنا قسم کڻڻ جي ساک ڏيندڙ شاهد هو، ته هـُـو چاهي ته جواب ڏي يا ڏيڻ کان نابري واري، پر کيس ساک پنهنجي ضمير جي آواز موجب ڏيڻي هئي، وغيره وغيره. ايون ٻڌندو ۽ صدر کي خالي خالي نظرن سان ڏسندو رهيو، پر سندس چپن تي هوريان هوريان مـُـرڪ اُڀري آئي، ۽ جيئن ئي صدر، کيس حيرت سان ڏسندي، ڳالهائي پورو ڪيو، تيئن ئي هـُـن ٽهڪ ڏنو.
”چڱو، ٻيو ڇاهي؟“ هن ڏاڍي آواز ۾ پڇيو.
ڪورٽ ۾ چپ چـُـپات ٿي وئي، ڄڻ ڪا عجيب ڳالهه ٿي هـُـجي. صدر ۾ بي آراميءَ جا اهڃاڻ نظر آيا.
”تون..... شايد اڃا ناچاق آهين؟“ هن هيڏانهن هوڏانهن چوبدار لاءِ نظر ڦيرائيندي چيو.
”اوهان ڳڻتي نه ڪريو، سائين مان ٺيڪ ٺاڪ آهيان ۽ اوهان کي ڪائي دلچسپ ڳالهه ٻڌائي سگهان ٿو.“ ايون اوچتو سمجهه ۽ ادب سان ورندي ڏني.
صدر بي اعتباريءَ کان پڇيس، ”توکي ڪا خاص ڳالهه ٻڌائڻي آهي؟“
ايون هيٺ ڏٺو، ٿورو ترسيو، ۽ پوءِ ڪنڌ مٿي کڻندي ذري گهٽ هڪڙجندي وراڻيائين: ”نه.... مون کي ڪا خاص ڳالهه ناهي چوڻي.“
هـُـنن کانئس پـُـڇا شروع ڪئي، هـُـن جواب ڏنا، جهڙوڪر ڪيٻائيندي، بيحد اختصار سان، هڪ طرح جي بيزاريءَ سان، جا جيئن پوءِ اُڳري ٿيندي ٿي وئي، توڻي جو هن جا جواب سمجهه ۽ ساڃهه وارا هـُـئا. گهڻن سوالن جا جواب هن ”مون کي پتو ناهي“ چئي ڏنا. کيس پنهنجي پيءُ جي دِمتريءَ سان ڏوڪڙن جي ڏيتيءَ ليتيءَ جي ڪا خبر ڪانه هـُـئي، ۽ وڌيڪ چيائين، ”مون کي انهيءَ معاملي سان ڪا دلچسپي ڪانه هـُـئي.“ سندس پيءُ کي مارڻ جي دڙڪن بابت هـُـن قيديءَ کان ٻڌو هو، ۽ لفافي واري رقم بابت سميرڊياڪوف کان.
”ساڳي ڳالهه وري وري“ . هن امالڪ وچ ۾ ڳالهه کي ڪاٽيو، ائين ڄڻ ڪڪ ٿي پيو هجي. مون وٽ ڪورٽ سڳوريءَ کي ٻڌائڻ لاءِ ڪا خاص ڳالهه ڪانهي.
”آئون ڏسان ٿو ته تون چاڪ ناهين. مون کي تنهنجي حالت جو احساس آهي،“ صدر چيو.
هـُـن سرڪاري ۽ بچاءُ جي وڪيلن کي چيو ته شاهد کان وڌيڪ پڇا ضروري هجي ته ڪن. تنهن تي ايون اوچتو ٿڪل آواز ۾ چيو: ”سائين، منهنجي طبعيت ٺيڪ ڪانهي، ڇڏيو ته وڃان.“
اِئين چئي هو موڪل جي انتظار کان سواءِ ئي مڙيو ۽ ڪورٽ کان ٻاهر وڃڻ لڳو. پر چار وِکون کڻي هـُـو بيهي رهيو، ڄڻ ڪنهن فيصلي تي پهچي ويو هجي. ٿورو مـُـرڪيو ۽ موٽي آيو.
”سائين ، مان ٻهراڙيءَ جي ڇوڪريءَ وانگر آهيان. خبر اٿوَ ته ڇا چوندي آ؟ ’دل چوندي، ته اُٿي بيهنديس، نه چوندي ته نه اٿنديس.‘ کيس جبو پارائي سندس وهانءَ لاءِ گرجا وٺي وڃڻ جا جتن ڪري رهيا هئا، ته هن چيو، ’دل چوندي ته اُٿي بيهندس، نه چوندي ته نه اُٿنديس.‘ اِها ڳالهه ڪڙمين بابت ڪنهن ڪتاب ۾ لکيل آهي.“
”ڇا مطلب آ تنهنجو؟“ صدر سخت لهجي ۾ پڇيس.
”اجهو هيءُ“ ! ايون اوچتو نوٽن جي ٿهي ڪڍي. ”هي آهن اُهي ڏوڪڙ، اُهي نوٽ، جيڪي لفافي ۾ پيل هـُـئا.“ (هن ڪنڌ سان انهيءَ ميز ڏانهن اشار ڪيو، جنهن تي ڪيس جون وٿون پيل هـُـيون)، ”جن لاءِ اسان جي پيءُ کي ماريو ويو. ڪـِـٿي رکان اِهي؟ سرشتيدار صاحب، هي وٺو.“
ڪورٽ جي چوبدار نوٽن جي سموري ٿهي وٺي وڃي صدر کي ڏني.
”جي هي اُهي ئي نوٽ آهن، ته تو وٽ ڪٿان آيا؟“ صدر حيرت وچان پڇيو.
”اهي مون کي سميرڊياڪوف خونيءَ کان ڪالهه مليا هـُـئا. سندس ڦاهي کائڻ کان ٿورو اڳ مان هن سان گڏ هوس. منهنجي ڀاءُ نه پر هن اسان جي پيءُ کي ماريو هو، ڪير پنهنجي پيءُ جو موت نه چاهيندو آهي؟“
”مغز ته جاءِ تي اٿئي؟“ صدر کان بي اختيار نڪري ويو.
”مان سمجهان ٿو ته جاءِ تي آهي.... ائين ئي بڇڙو جيئن توهان سڀني جو.... جيئن هي سڀ... ڪوجهيون شـِـڪليون.“ هن اوچتو ٻڌڻ وارن ڏانهن مـُـنهن ڪيو. ”منهنجي پيءُ کي ماريو ويو آهي، ۽ هي سڀ ائين مـِـنهنُ ٿا ڪن ڄڻ کين وڏو ڌڌڪو رسيو هجي.“ هو سخت بـُـڇان وچان گڙيو. ”هـُـو پاڻ ۾ به اِهو مـِـنهنُ قائم ٿا رکن. ڪـُـوڙا ڪنهن جاءِ جا! هي سڀ به پنهنجي پيئرن جو موت چاهين ٿا. هڪڙو نانگ ٻئي کي ڳڙڪائي ٿو. خون نه ٿيو هجي ها ته هي چڙي وڃن ها، ۽ ٻوٿ بڇڙا ڪيون گهر هليا وڃن ها، کين تماشو کپي. سرڪاري خرچ تي کاڌو پيتو، وندر ورونهن. مان ٿو چوان ته ڇا ٿي پيو. پاڻي اٿوَ؟ خدا ڪارڻ ڍُڪ پياريوم!“ هن اُمالڪ کڻي پنهنجو مٿو جهليو.
چوبدار هڪدم ويجهو آيس. اليوشا ٽپ ڏيئي اٿيو ۽ رڙ ڪيائين، ”هي ناچاق آهي. هن تي ويساهه نه ڪريوس. ڇو ته ٽيئڙ تپُ ٿي پيو اٿس.“ ڪئٽرينا ايوانوف اُڊڪو کائي اٿي بيٺي ۽ هراس ۾ سوٽاڻجي، ايون کي گهورڻ لڳي. مـِـتيا اٿي بيٺو ۽ ڀاءُ کي چاهه وچان تـَـڪـِـڻ لڳو ۽ عجيب ٻڌڻ لڳو.
”پريشان نه ٿيو، مان چريو ناهيان، رڳو خوني آهيان.“ ايون وري شروع ٿي ويو. ”اوهان ڪنهن خونيءَ کان خوش ڪلاميءَ جي توقع نٿا ڪري سگهو.“ هن اوچتو ڪنهن خيال ۾ اچي وڌيڪ چيو، ۽ عجيب نموني کـِـليو.
سرڪاري وڪيل، گهٻرائجي، صدر مٿان نـِـوڙيو. ٻيا به جج پاڻ ۾ اُڻ تڻ واري سـُـس پـُـس ڪرڻ لڳا. فيتيوڪووچ ڪن کڙا ڪري ٻڌڻ جي ڪئي، ۽ ٻي طرف هال ۾ ڪجهه نه ڪجهه ٿيڻ جي آس ۾ ماٺار ٿي وئي. صدر اُمالڪ پاڻ کي سنڀاليو:
”ميان شاهد، تنهنجا لفظ سمجهه کان ٻاهر، ٿي سگهئي، ته پاڻ کي سنڀال ۽ سچ پچ ڪا ڳالهه ڪرڻي اٿئي ته ڪر، تو جيڪي چيو، تنهن جي تصديق، جي وڦلين نٿو، ته ڪيئن ڪندين؟“
”اهائي ڳالهه آهي. مون وٽ ڪا ثابتي ڪانهي. هـُـو ڪتو سـِـميرڊياڪوف ٻئي جهان کان ثابتيون ڪونه موڪليندو.... لفافي ۾ وجهي. اوهان کي لفافن کان سواءِ ٻيو ڪـُـجهه سـُـجهي ئي نٿو. هڪڙو ئي ڪافي آهي. منهنجو ڪو شاهد ڪونهي.... سواءِ هڪڙي شايد جي!“ هو ڪنهن خيال کان مـُـرڪيو.
”ڪير آ تنهنجو شاهد؟“
”سائين، اُن کي پـُـڇ آهي، ۽ اهو قاعدي جي خلاف ٿيندو. ڪو ڌيان ئي نه ڏيندو، اهو آهي خسيس ڪهل جوڳو شيطان،“ هو وراڻيو. هن کـِـلڻ بند ڪيو جهڙوڪر راز ڏيندي چيائين، ”اهو لاشڪ هـِـتي ڪٿي آهي، شايد اُن ميز جي هيٺان، جنهن تي ڪيس جون ثابتيون رکيل آهن. ڀلا اهو اُتي نه ته ٻيو ڪٿي ويهي؟ ٻڌو، منهنجي ڳالهه ٻڌو. مون کيس ٻڌايو ته مان ماٺ نٿو رهڻ چاهيان ته هو ڌرتيءَ تي ٻوڙان ٻوڙ بابت ڳالهائڻ لڳو. ٺلهي چريائپ! اچو، دئت کي آزاد ڪريو.... هو مناجات ڳائيندو رهي ٿو. اِهو اِن ڪري ته هن جي هانءَ تي ڪو بار ڪونهي! اِهو ائين آهي، جيئن ڪو ماڻهو پيالا چاڙهي گهٽيءَ ۾ ٻاڪاري رهيو هجي ته ڪيئن ’وانڪا پيٽرسبرگ ويو‘۽ مان سرهائيءَ جي ٻن پلن لاءِ کربن جا کرب ڏيندسُ. اوهان کي منهنجي ڪا خبر ڪانهي! اوهه! هي سڀ ڪيڏي نه بي عقلي آهي! اچو، هن جي بدران مون کي جهليو. مان اجايو نه آيو آهيان.... هيءُ سڀ ايترو ڇسو ڇو آهي؟.....“
۽ هن هوريان هوريان، جهڙوڪر ڪجهه ويچاريندي، وري ڪورٽ ۾ چوڌاري نظر وڌي. پر ايستائين ڪورٽ ۾ وڏو ڌمچر مچي چڪو هو. اليوشا هن ڏانهن لـُـوهـَـه پاتي، پر ڪورٽ جي چوبدار اڳيئي ايون کي وڃي ٻانهن کان جهليو هو.
”ڇا ٿو ڪرين؟“ هن چوبدار جي مـنهن ۾ چتائي نهاريندي دانهن ڪئي، ۽ اوچتو کيس ڪلهن کان وٺي کڻي زور سان فرش تي سٽيائين. پر ايتري ۾ پوليس مٿان وڃي پيس ۽ قابو ڪري ورتائونس. هو زور زور سان رڙيون ۽ واڪا ڪرڻ لڳو، ۽ جيترو وقت کيس ٻاهر وٺيو پئي ويا، سو سارو وقت هو دانهون ڪندي ڪجهه چوندو رهيو، جيڪو سمجهه ۾ نٿي آيو.
سڄي ڪورٽ ۾ مانڌاڻ متل هئي. جيڪي جيئن جيئن ٿيو، سو مون کي پوريءَ ريت ياد ڪونهي. مان پاڻ جوش ۾ هـُـيس، ۽ سڀ ڏسي نه سگهيس. مون کي رڳو ايتري سانڀر آهي ته پوءِ جڏهن چوڌاري ٺاپر اچي چـُـڪي هئي ۽ هر ڪو ڄاڻي چڪو هو ته ڇا وهيو واپريو هو، تڏهن ڪورٽ جي چوبدار کي ڇـنڊ پٽائي ويئي، توڻي جو هن ويچاري وڏي سمجهداريءَ سان وضاحت ڪئي هئي ته شاهد بلڪل ٺيڪ هو، ۽ ڪلاڪ اڳ کيس ٿوري ڦيري اچڻ تي ڊاڪٽر تپاسيو هو، ۽ ڪورٽ ۾ اچڻ تائين هـُـو سهج سڀاءَ سان ڳالهائيندو رهيو هو، سو ڪجهه به اڳ-پسڻ ناممڪن هو، ۽ نه هـُـن شاهدي ڏيڻ تي پاڻ ضد ڪيو هو. پر ماڻهو اڃا پورا سامت ۾ نه آيا هئا، ۽ جيڪي ڪجهه ٿي گذريو هو، تنهن مان پاڻ سنڀالي نه سگهيا هـُـئا، جو هڪ ٻيو واقعو ٿيو. ڪئٽرينا ايوانوف کي دورو پيو. هوءَ روئي رڇ ڪرڻ لڳي. کيس ڪورٽ مان ٻاهر وٺي وڃڻ جي ڪيائون ته پڙ ڪڍي بيهي رهي ۽ پاڻ ڇڏائڻ جي ڪندي کين چوندي رهي ته کيس اُتان هٽايو نه وڃي. اُمالڪ هن صدر کي واڪو ڪندي چيو:
”اڃا ساک آهي جا مون کي هڪدم ڏيڻ کپي، هڪدم! اچي هي ڪاغذ، هي خط وٺو.... وٺو ۽ جلديءَ ۾ پڙهي وٺو، جلديءَ ۾! هيءُ هـُـن دئت جو خط آهي.... هن همراهه جو، او هـُـو!“ هـُـن مـِـتيا ڏانهن اشارو ڪيو. ”هـِـن ئي پنهنجي پيءُ کي ماريو آهي، هاڻي جو هاڻي ڄاڻي وٺندؤ! پر هو ٻيو اگهو آهي، بيمار آهي، سو وڦلي ٿو!“ هـُـوءَ، پاڻ تي اختيار وڃائي، دانهيندي رهي.
ڪورٽ جي چوبدار کانئس خط وٺي صدر ڏانهن وڌايو، ۽ هوءَ پنهنجي ڪـُـرسيءَ ۾ ڪـِـري، ٻنهي هٿن سان منهن ڍڪي، ڳڍڙيون کائيندي بنا آواز جي سـُـڏڪڻ ۽ ٿـڙڪڻ، ۽ انهيءَ ڊپ کان ته متان کيس ڪورٽ مان ٻاهر نه ڪڍي ڇڏين، نڙيءَ مان نڪرندڙ آواز کي گهٽڻ لڳي. هن جو ڏنل ڪاغذ اهو خط هو، جيڪو مـِـتيا ’ميٽرو پوليس‘ گـُـتي ۾ لکيو هو ۽ جنهن کي ايون ’ٻه ڏون چار جهڙي ثابتي‘ ڄاڻايو هو. افسوس! ان جو ٻه ڏون چار جيان پختو هجڻ مڃيو ويو، ۽ جي اهو خط نه هجي ها ته شايد مـِـتيا جو جيڪو حشر ٿيو، تنهن کان بچي وڃي ها. ٻيو نه ته هن جو انت گهٽ ڀوائتو هجي ها. مان وري چوان ٿو ته ذري پـُـرزي جي خبر رکڻ ڏکيو هو. جيڪي پوءِ وهيو واپريو، سو منهنجي دماغ ۾ اڃا تائين منجهيل آهي. صدر لازمي طرح اهو ڪاغذ ٻين ججن، جيوريءَ ۽ ٻنهي ڌرين جي وڪيلن کي پڙهايو هوندو. مون کي رڳو ايترو ياد آهي ته هـُـنن شاهد کان پـُـڇا ڪيئن شروع ڪئي. جڏهن صدر کانئس سٻاجهائيءَ سان پڇيو ته هوءَ پوريءَ ريت سامت ۾ اچي وئي هـُـئي، تڏهن هـُـن اتاولائيءَ سان واڪو ڪيو:
”مان تيار آهيان، مان تيار آهيان! مان اوهان کي بلڪل ورندي ڏيڻ جوڳي آهيان.“ هن وڌيڪ چيو، شايد ڊپ هـُـيس ته کيس ڪيئن به ڪري شاهدي ڏيڻ کان روڪيو ويندو. کيس چيو ويو ته سربستو احوال ٻـُـڌائي ته اِهو خط ڇا هو ۽ کيس ڪيئن مليو هو.
”مون کي اهو ڏوهه ٿيڻ کان هڪڙو ڏينهن اڳ مليو هو، ۽ لکيو ان کان به هڪڙي ڏينهن اڳ گـُـتي ۾ ويو هو، يعني جنهن ڏينهن ماريائين، تنهن کان ٻه ڏينهن اڳ. ڏسو، اهو ڪنهن قسم جي بـِـل تي لکيل آهي.“ هـُـن اُڀساهيءَ سان چيو، ”ان مهل مون لاءِ ڌڪار هـُـيس، ڇو جو بڇان جهڙو ڪم ڪيو هئائين، ۽ هـُـن رَن جي پٺيان لڳل هو.... آئون منٽس اهي ٽئي هزار گهرندي هيس.... اوهه! هـُـن پنهنجي ڪميڻائپ جي ڪري انهن ٽن هزارن تان پاڻ کي گهٽ ٿئي سمجهيو! انهن ٽـِـن هزارن جو قصو هيئن آهي. منهنجو عرض آهي، منهنجي وينتي آهي ته مون کي ٻڌو. هو پنهنجي پيءُ کي مارڻ کان ٽي هفتا اڳ هڪڙي صبح جو مون وٽ آيو هو. مون کي پتو هو ته کيس ڏوڪڙ کپن ۽ ڇو کپن. ها، ها- اُن رن کي پاڻ سان ٺاهڻ ۽ وٺي وڃڻ لاءِ. مون کي تڏهن خبر هـُـئي ته هـُـن مون سان ڊوهه ڪيو هو ۽ مون کي ڇڏڻ ٿي چاهيائين، ۽ اِها مان، مان هـُـيس، جنهن کيس اهي ڏوڪڙ ڏنا، جنهن کيس اهي انهيءَ بهاني سان آڇيا ته منهنجيءَ ڀيڻ کي ماسڪو ڏياري موڪلي. مون سندس منهن ۾ نهاريندي چيو ته هو اِهي ڏوڪڙ جڏهن چاهي، تڏهن موڪلي سگهي ٿو، ڀـلي مهيني سوا ۾! هو ڪيئن نه سمجهي سگهيو هوندو ته مان کيس منهن تي چئي رهي آهيان. ’توکي ڏوڪڙ کپن ته جيئن پنهنجي رن لاءِ مون سان ڪوڙو ٿين. هي اٿئي ڏوڪڙ، مان پاڻ ٿي توکي ڏيان. هي وٺ، جي تو ۾ ذرو به حياءُ ڪونهي ته وٺ!‘ مون ڏسڻ ٿي چاهيو ته هو ڪيتري پاڻيءَ ۾ هو، ۽ ٿيو ڇا؟ هـُـن ورتا ۽ اُن رن سان هڪڙيءَ رات ۾ اُڏائي ڇڏيائين... پر کيس پتو هو، کيس پتو هو ته مان سڀ ڄاڻان ٿي. مان اوهان کي يقين ٿي ڏياريان ته هن ڄاتو ٿي ته مان اِهي ڏوڪڙ ڏيئي کيس آزمائي رهي هيس، اهو ڏسڻ لاءِ، سندس غيرت ايتري مري وئي هئي ته مون کان ڏوڪڙ وٺي. مون هن جي اکين ۾ نهاريو ۽ هن منهنجين ۾، ۽ سڀ ڪجهه سمجهيائين ٿي ۽ ڏوڪڙ وٺي ڇڏيائين- ۽ هليو ويو!“
”اهو سچ آهي، ڪاتيا.“ مـِـتيا اوچتو گجگوڙيو، ”مون تنهنجين اکين ۾ ڏٺو ۽ مون کي خبر هـُـئي ته تون مون کي بيمانو ڪري رهي هـُـئينءَ ۽ تڏهن به مون اهي ڏوڪڙ ورتا. مون کي بدمعاش سمجهندي مون کان نفرت ڪر، اوهان سڀ مون کي ڌِڪاريو! مان اِن تي لائق آهيان!“
”قيدي“ صدر رڙ ڪئي، ”اکر به وڌيڪ ڪڇيو اٿئي ته توکي هـِـتان هٽرائي ڇڏيندس.“
”اِهي ڏوڪڙ هن لاءِ وڏو عذاب هئا.“ ڪاتيا اُٻهرائي وچان وري چوڻ لڳي. ”هن مون کي موٽائڻ ٿي گهريا، اهو سچ آهي ته موٽائڻ ٿي گهريائين، پر کيس هـُـن رَن لاءِ اهي کپندا به هـُـئا. سو هن پنهنجي پيءَ کي ماري ڇڏيو، پر پئسا مون کي موٽائي ڪونه ڏنائين ۽ ان رَن سان اوڏانهن هليو ويو، جتان گرفتار ٿيو. اُتي هـُـن اها رقم پڻ دُڦ ڪري ڇڏي، جيڪا پيءُ کي ماري چورائي هئائين ۽ خون کان هڪڙو ڏينهن اڳ مون کي اهو خط لکيائين. جڏهن لکيائين، تڏهن پيتل هو. اِهو مان خط پڙهڻ سان ئي سمجهي وئي هـُـيس. هن اِهو بغض مان لکيو هو، اِهو پختو يقين رکندي ته مان اِهو ڪنهن کي به ڪونه ڏيکارينديس. سچ پچ ماري ڇڏيائين تڏهن به نه، نه ته هو ڪڏهن به نه لکي ها، ڇوته کيس پتو هو ته مان اِهو نه چاهينديس ته کانئس وير وٺان ۽ کيس برباد ڪريان! پر اهو پڙهو، ڌيان سان پڙهو، مهرباني ڪري وڌيڪ ڌيان سان- اوهان ڏسندا ته هن سڀ ڪجهه اڳي ئي ٻڌائي ڇڏيو هو ته هو پيءُ کي ڪيئن ماريندو ۽ رقم ڪٿي رکيل هـُـئي. ڀلائي ڪري ڏِسو، ان ۾ هڪڙو جملو آهي ’هيڏانهن ايون ويو، هوڏانهن مان کيس ماري ڇڏيندس.‘ اِهو ضرور ڌيان ۾ رکو. سو هن اهو سڀ اڳواٽ ئي رٿي ڇڏيو هو ته کيس ڪيئن ماريندو،“ ڪئٽرينا ايوانووف ڪورٽ کي خبيث ۽ وِهاٽيل سوڀ واري لهجي ۾ چتايو. اوهه! اِهو بلڪل چٽو هو ته هـُـن خط جي سـِـٽَ سـِـٽ پڙهي هـُـئي، ۽ ان ۾ لڪل هر مامَ پروڙي هـُـئي: ”پـِـيتل نه هجي ها ته مون کي ڪونه لکي ها، پر ڏسو، ان ۾ اڳواٽ ئي سڀ ڪجهه لکيل آهي ۽ بلڪل ائين ئي ماريائين!“ هوءَ جوش وچان واڪو ڪندي چئي ويئي.
هاڻي کيس نتيجن جي ڪا پرواهه ڪانه هـُـئي، توڻي جو هن اُهي بيشڪ مهينو اڳ - پـَـسي ورتا هئا، ڇو جو تڏهن به هـُـن، شايد ڪاوڙ وچان ڏڪندي، اها ڳڻ ڳوت ڪئي هئي ته ڪيس هلي ته خط ظاهر ڪري يا نه. هاڻي ته هـُـن ائين ڪري ڇڏيو هو. مون کي ياد آهي ته ڪلارڪ اهو خط ستت پوءِ ڏاڍيان پڙهي ٻڌايو هو، جنهن جو زبردست اثر ٿيو.
”اِهو منهنجو آهي منهنجو!“ مـِـتيا رڙ ڪئي، ”مان پيتل نه هـُـجان ها ته نه لکان ها....! اسان هڪ ٻئي کي ڪيترين ئي ڳالهين تان ڌڪاريو آهي، پر مان قسم سان ٿو چوان ته مون کي توسان تڏهن به پيار هو، جڏهن مون توکي ڌڪاريو ٿئي، پر توکي مون سان پيار ڪونه هو!“
هو پنهنجي ڪـُـرسيءَ ۾ ڊهي پيو ۽ نراسائيءَ مان هٿ مهٽڻ لڳو. سرڪاري ۽ بچاءَ جي وڪيلن ڪيٽرينا ايوانوف کان آڏي پـُـڇا شروع ڪئي، خاص طرح اهو معلوم ڪرڻ لاءِ ته هـُـن اهڙو اهم دستاويز لڪايو ڇو هو ۽ پنهنجي اڳينءَ شاهدي ايتري مختلف جذبي ۽ لهجي ۾ ڇو ڏني هئائين.
”برابر، برابر، اڳي مون ڪوڙ ٿي ڳالهايو. مان پنهنجي مانَ ۽ ضمير جي خلاف ڪوڙ ڳالهائي رهي هـُـيس، پر مون کيس بچائڻ ٿي چاهيو، توڻي جو هن مون کي ڌِڪاريو ۽ ڪين جهڙو ڄاتو آهي!“ ڪاتيا جوش وچان واڪو ڪيو. ”او، هـُـن مون کي سخت ڌِڪاريو ۽ تـِـڇ سمجهيو آهي ۽ اوهان کي خبر هـُـجي ته هن مون کي تنهن گهڙيءَ کان تـِـڇ سمجهيو آهي، جنهن گهڙيءَ مان انهن ڏوڪڙن ڏيڻ وقت هن آڏو جهڪي هـُـيس. مون اِهو صحي ڪيو هو.... مون اهو ان وقت ئي محسوس ڪري ورتو هو، پر ڪافي وقت تائين ويساهه ڪونه ڪيو هوم. هاءِ، ڪيترا ڀيرا مون هن جي اکين ۾ پڙهيو آهي، ”تون آئي پنهنجي مرضيءَ سان هـُـئينءَ“ . اوهه، هن سمجهيو ئي ڪونه ٿي، کيس ڪا سـَـهمـُـڪ ئي ڪانه هـُـئي ته مان هن ڏي ڇو ڊوڙي هـُـيس، هن کي رڳو نيچپڻو ئي پرکڻ اچي ٿو، سو هن مون کي به پنهنجي پرڪارين پرکيو، هن هر ڪنهن کي پاڻ جهڙو ٿئي ڄاتو.“ ڪاتيا چرين وانگر ڦوڪاريو، ” ۽ هن مون سان انهيءَ لاءِ پرڻجڻ ٿي چاهيو جو مون کي ورثي ۾ جهجهو ڌَن مليو هو، انهيءَ لاءِ ئي، انهيءَ لاءِ ئي! مون هميشه اهو سمجهيو ته انهيءَ لاءِ ئي! اوهه، هي ڍور آهي ڍور! هن کي يقين هو ته مان هـُـن آڏو هميشه شرمساريءَ وچان ڏڪندي رهنديس، ڇو مان ئي پهريون هن ڏي وئي هيس ۽ کيس اِهو حق هو ته مون کي انهيءَ ڪري سدائين ڪينَ جهڙو ڄاڻي، ۽ مون کان اُتم رهي- ها، انهيءَ ڪري ئي هـُـن مون سان پرڻجڻ ٿي چاهيو! ائين ئي آهي، سڀ ڪجهه ائين ئي آهي. مون پنهنجي پيار سان کيس جيتڻ جي ڪوشش ڪئي، اهڙو پيار جنهن جو ڪو انت ڪونه هو، مون هن جي بيوفائي به درگذر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي: پر هن ڪجهه نه سمجهيو، ڪجهه به نه! هو ڪيئن ٿي سمجهي سگهيو ڀلا؟ هو دئت آهي! مون کي اهو خط ٻئي ڏينهن پوياڙيءَ جو مليو: اهو مون وٽ گـُـتي کان آندو ويو هو- تنهن ڏينهن ئي مون کيس سڀڪجهه معاف ڪرڻ ٿي چاهيو، سڀڪجهه، ويندي سندس دغا پڻ!“
صدر ۽ سرڪاري وڪيل برابر کيس خاموش ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. مان ائين وسهڻ کان رهي نه ٿو سگهان ته هنن سندس دوري مان فائدي وٺڻ ۽ اهڙين قبوليتن تان شرمساري ٿي محسوس ڪئي. مون کي هنن جو کيس اهو چوڻ ياد ٿو پوي، ”اسين سمجهون ٿا، اهو تنهنجي لاءِ ڪيترو نه ڪٺن آهي، يقين ڪر، اسانکي تنهنجو احساس آهي.“ وغيره وغيره. پر تڏهن به هنن هڪ وڦلندڙ ۽ دوري ۾ ورتل عورت کان سڄي ساک ڇڪي ڪڍي. نيٺ هن اڻ رواجي چٽائيءَ سان، جهڙي اڪثر توڻي جو ويرم لاءِ، اهڙين بيحد جوش وارين حالتن ۾ ڏٺي ويندي آهي، بيان ڪيو ته ڪيئن ايون پنهنجي هن ”دئت ۽ خوني“ ڀاءُ کي گذريل ٻن مهينن کان بچائڻ جي ڪوشش ۾ ذري گهٽ چريو ٿي پيو هو.
”هن پاڻ کي آزار ۾ وڌو.“ هوءَ چوڻ لڳي، ”هو هميشه پنهنجي ڀاءُ جو ڏوهه گهٽائڻ جي ڪندو هو، ۽ مون سان باسيندو هو ته کيس پنهنجي پيءُ سان ڪڏهن به پيار نه رهيو هو، ۽ شايد هو پاڻ به سندس موت جو ڪانکي هو. هن جو اندر ڪونئرو، بيحد ڪونئرو آهي! هن مون سان هر ڳالهه ڪئي، هر ڳالهه! هو روز مون ڏي ايندو هو ۽ مون کي پنهنجو اڪيلو دوست ڄاڻي، اندر پيو اوريندو هو! مون کي هن جي اڪيلي دوست هجڻ جو اعزاز حاصل آهي!“ هن اُمالڪ بي پرواهه لهجي ۾ واڪو ڪيو ۽ سندس اکيون چمڪڻ لڳيون. ”هو ٻه ڀيرا وڃي سميرڊياڪوف سان مليو هو. هڪڙي ڏينهن هو مون وٽ آيو ۽ چيائين، منهنجي ڀاءُ نه پر سميرڊياڪوف خون ڪيو هو (تن ڏينهن هر هنڌ اها چئو پچئو ٿيڻ لڳي هئي ته خون سميرڊياڪوف ڪيو هو) ته پوءِ شايد مان به ڏوهي آهيان، ڇو ته سميرڊياڪوف کي خبر هئي ته مون کي پنهنجو پيءُ ناهي وڻندو ۽ ڄاتائين ٿي ته مان پنهنجي پيءُ جي موت جو خواهشمند آهيان، تنهن تي مون خط آڻي کيس ڏيکاريو هو، هو پوري طرح قائل ٿي ويو هو ته خون ڀاڻس ڪيو هو. انهيءَ ڳالهه کيس نـِـهوڙي ڇڏيو هو. اها ڳالهه برداشت نه ڪري سگهيو ته سندس پنهنجو ڀاءُ پيءُ جو خوني هو! هفتو کن اڳي مون ڏٺو ته اها سوچ کيس بيمار ڪري رهي آهي. گذريل ٿورن ڏينهن کان هو منهنجي سامهون ڇڙ ڇڙ ڳالهائيندو رهيو آهي. مون ڏٺو ته هن جو دماغ ڍرڪندو پيو وڃي. هو ايندي ويندي وڦلڻ لڳو. کيس گهٽيءَ ۾ ڀڻ ڀڻ ڪندي ڏٺو ويو هو. ماسڪو کان آيل ڊاڪٽر منهنجي چوڻ تي ٽيون ڏينهن کيس تپاسيو هو ۽ مون کي ٻڌايو هئائين ته کيس ڪاپاري تپ ٿيڻ وارو هو. ۽ اهو سڀ هن جي ڪري، هن دئت جي ڪري! ۽ پوئين رات کيس خبر پئي ته سميرڊياڪوف پاڻ ماري ڇڏيو هو. انهيءَ تان کيس ايترو ڌڌڪو پهتو جو هو چريو ٿي پيو ۽ سڀ هن دئت جي ڪري، سڀ هن دئت کي بچائڻ خاطر!“
ووءِ، ائين اندر جو اٿلڻ، ائين پاڻ اورڻ، حياتيءَ ۾ هڪڙو ڀيرو ٿيندو آهي مرڻ مـِـهل. مثال طور، سوريءَ ڏانهن ويندي! پر اِهو ڪاتيا جي سڀاءَ ۾ هو، ۽ هي سندس حياتيءَ جي اهڙي ئي مهل هئي. هيءَ اها ساڳي منهن زور ڪاتيا هئي، جنهن پنهنجي پيءُ کي بچائڻ لاءِ پاڻ کي هڪڙي اوباش جوان جي رحم ڪرم تي کڻي ڇڏيو هو. ساڳئي ڪاتيا، جنهن ٿورو اڳ پنهنجي ايمان ۽ ستيا جي مهابي، هنن سڀني جي اڳيان، پاڻ ۽ پنهنجي ڪنوارپ واري حياءَ کي گهوريندي،متيا جي ٻاجهاري هلت جو ذڪر ڪيو هو ته جيئن سندس نصيب جي سختيءَ کي ٿورو نرم ڪري سگهي، ۽ هاڻي پڻ هن پاڻ گهوريو هو، پر هن ڀيري ڪنهن ٻئي لاءِ ۽ شايد هينئر هينئر ئي هن محسوس ڪيو هو ۽ کيس پروڙ پئي هئي ته اهو ٻيو کيس ڪيترو نه پيارو هو! هن ان ٻئي لاءِ دهشت ۾ اچي ۽ اهو وسهي پاڻ گهوريو هو ته هن اهو چئي پاڻ کي مصيبت ۾ وجهي ڇڏيو هو ته خون ڀاڻس نه پر هن ڪيو هو. هن کيس بچائڻ لاءِ، سندس ناموس کي بچائڻ لاءِ پاڻ گهوريو هو!
۽ ان هوندي به هڪڙو ڀوائتو شڪ دل ۾ جاڳيو ٿي - ڪٿي هوءَ متيا سان پنهنجن اڳوڻن ناتن بابت ڪوڙ ته نه ڳالهائي رهي هئي؟ - اهو هو سوال. نه، هن متيا تي اهو چئي ڄاڻي ٻجهي ڇنڊا نه اڇلايا هئا ته متيا کيس پاڻ آڏو جهڪڻ تان تڇ ڄاتو هو! هوءَ پنهنجي ليکي ائين وسهي رهي هئي. هوءَ جهڪڻ واري گهڙيءَ کان ئي ان ڳالهه جي پوريءَ ريت قائل ٿي چڪي هئي ته ساديءَ دل وارو متيا تنهن وقت به مٿس کلندو هو، کيس ڪين جهڙو سمجهندو هو، جنهن وقت هو کيس پوڄيندو هو. هوءَ ساڻس پنهنجي اڀمان، ڦٽيل اڀمان کان محبت ڪندي رهي هئي ۽ اها محبت هيجاني ۽ ”چچريل“ هئي، اها محبت ڪا محبت جهڙي نه هئي، پر وير جهڙي وڌيڪ هئي. اوهه، پر اها چچريل محبت سچي محبت جو روپ وٺي وڃي ها، شايد ڪاتيا جي به اهائي، سقڀ کان وڌيڪ، سڌ هئي. پر متيا جي بيوفائيءَ سندس اندر پري تائين گهائي ڇڏيو هو، ۽ سندس دل کيس معاف ڪرڻ تي نه وري هوندي. وير وٺڻ جي ويل اوچتو مٿان اچي پئي هئي، ۽ اهو سڀ ڪجهه ايتري گهڻي مـُـدي کان ڏکندي ڪٺو ٿيندو رهيو هو، سو هن چـِـڙيل عورت جي سيني منجهان ڦاٽ کائي هڪدم ۽ بنا ڪنهن اڳواٽ چتاءَ جي، سڄي جو سڄو ٻاهر نڪري آيو هو. هن متيا سان دغا ڪئي هئي ته پاڻ سان به دغا ڪئي هئائين، ۽ جيئن ئي هن پنهنجي جذبات جو پورو پورو اظهار ڪري ورتو، تيئن ئي تاءُ لهي ويس ۽ هن کي شرم ساريءَ اچي ورايو. کيس وري روڄ راڙي جو دورو اچي پيو: هوءَ، سڏڪندي ۽ رڙندي، فرش تي ڪري پئي. کيس ٻاهر نيو ويو. ان ئي مهل گروشينڪا، ان کان اڳ جو ڪوئي کيس روڪي سگهي، متيا ڏانهن لوهه ڪئي.
”متيا تنهنجي نانگڻ توکي تباهه ڪري ڇڏيو آهي!“ هن دانهن ڪئي ۽ ڪروڌ وچان سڄي ڪنبندي ججن کي رڙ ڪري چيائين جو، ”ڏٺوَ، آخر ظاهر ٿي پئي نه!“ صدر جي اشاري تي کيس جهلي ٻاهر نيڻ جي ڪئي وئي، پر هن ائين ڪرڻ نه پئي ڏنن ۽ وڙهي پاڻ ڇڏائي متيا ڏانهن موٽڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي. متيا دانهن ڪري هن ڏانهن وڌڻ جي ڪئي ته کيس کنڀي ويهاري ڇڏيائون.
مان سمجهان ٿو ته جيڪي عورتون تماشو ڏسڻ آيون هيون، سي ضرور خوش ٿيون هونديون. تماشو هوئي رنگارنگي. مون کي ياد ٿو پوي ته ان کان پوءِ ماسڪو وارو ڊاڪٽر پرگهٽ ٿيو هو. منهنجو خيال آهي ته صدرکيس چوبدار موڪلي ايون جي تپاس لاءِ گهرايو هو. ڊاڪٽر ڪورٽ ۾ اچي اعلان ڪيو ته مريض تي ڪاپاري تپ جو خطرناڪ حملو ٿيل آهي، سو کيس هڪدم هتان هٽايو وڃي. فريادي ڌر ۽ بچاءَ جي وڪيلن جي پڇا تي هن ٻڌايو ته مريض ٽيون ڏينهن پنهنجي منهن وٽس آيو هو ۽ هن کيس چتايو هو ته مٿس اهڙو حملو ٿيڻ وارو هو، پر هن پنهنجي سار سنڀال لهڻ کان انڪار ڪيو هو. ”سندس دماغي حالت يقيني طرح معمول واري نه هئي. هن پاڻ مون کي ٻڌايو هو ته کيس جاڳندي روح نظر ايندا آهن، ۽ کيس گهٽين ۾ اهڙا ماڻهو گڏبا آهن، جيڪي مري چڪا آهن، ۽ هر پوياڙيءَ جو ابليس وٽس ايندو آهي.“ ڊاڪٽر ڳالهه پوري ڪندي چيو. مانوارو ڊاڪٽر شاهدي ڏيئي هليو ويو، ڪيٽرينا ايوانوف جو ڏنل خط ڏوهه جي سامگري ثابتين ۾ شامل ڪيو ويو، ججن ڳڻ ڳوت ڪري ڪاروائي جاري رکڻ ۽ ايون ۽ ڪيٽرينا ايوانوف جي شاهدين کي ڪيس جي حـصي بنائڻ جو فيصلو ڪيو.
پر مان ٻين شاهدن جي ساکن جو وچور ڪونه ڏيندس، ڇو ته هنن جيڪي اڳيئي چئجي چڪو هو، تنهن کي ورجايو ۽ ٽيڪو ڏنو، توڻي جو هر ڪنهن جو انداز پنهنجو پنهنجو هو. مان ورجايان ٿو ته سرڪاري وڪيل جي تقرير ۾ جيڪا مان ستت نقل ڪندس، سڀڪجهه شامل هو. هر ڪو جوش ۾ هو، هر ڪو هن نئين آفت تان ٿرٿلي ۾ هو ۽ سڀ سرڪاري ۽ بچاءَ وارن وڪيلن جي تقريرن جو بيچينيءَ سان انتظار ڪري رهيا هئا. فيوڪوچ کي ڪيٽرينا ايوانوف جي شاهديءَ چڱو لوڏي ڇڏيو هو. پر سرڪاري وڪيل اتساهيل هو. سڀ شاهديون ٿي چڪيون هيون، سو ڪورٽ ڪلارڪ کن لاءِ مهمل ٿي وئي. مان سمجهان ٿو ته اٺ اچي ٿيا هئا، جڏهن صدر موٽي اچي پنهنجي جاءِ تي ويٺو ۽ سرڪاري وڪيل، اپولٽ ڪردووچ، پنهنجي تقرير شروع ڪئي.