باب پهريون: گروشينڪا جي آڏو
اليوشا جي لاءِ هيءَ نهايت حيرت جهڙي ڳالهه ٿي ڏٺي، ته باوجود اُن مصيبتن جي، جي اُن مسڪين ڇوڪري تي، سندس مڱيندي جي گرفتاري سبب پئجي ويون هيون، جو هڪ خطرناڪ ڏوهه جي هيٺ آيل هو، سو به اُن وقت جڏهن هوُ مڱڻي جي لاءِ تيار هئا ۽ اُن جي شگفتگي پنهنجي جاءِ تي قائم هئي. سندس اکيون جي ماضي ۾ پر غرور ٿي ڏٺيون، انهن ۾ محبت آميز نور ٿي ڏٺو. جيتوڻيڪ ڪڏهن ڪڏهن انهن ۾ ماضي جي منتقم آڳ به روشن ٿي ڏٺي، جنهن سان هوءَ پنهنجي دل ۾ مضبوط تر، پريشان ڪندڙ خيال سان ڪنهن سان ملندي هئي. بي آراميءَ جي صورت اُهائي هئي، جا وٽس هميشه رهندي ٿي آئي. ڪيٽرينا ايونونا جي متعلق جو کيس اضطراب هو، اُهو سندس بيماري جي حالت ۾، هزيان جي صورت ۾ پنهنجي جاءِ تي قائم هو، اليوشا کي خبر هئي، ته هوءَ بري طرح سندس حاسد هئي. پر ڪيٽرينا هڪ ڀيرو به جيل ۾ متيا سان نه ملي هئي، جيتوڻيڪ هوءَ، آساني سان ايئن ڪري ٿي سگهي ۽ ڪنهن به وقت ساڻس ملي ٿي سگهي. هي سڀئي ڳالهيون، اليوشا لاءِ مشڪل مسئلو بڻجي پيون هيون، ڇاڪاڻ ته هيءُ ئي اهو هڪ ماڻهو هو، جنهن وٽ گروشينڪا پنهنجي دل کولي ٿي سگهي ۽ جنهن کان هوءَ مسلسل مشورو ڪري ٿي سگهي. ڪڏهن ڪڏهن ته هوءَ ڪجهه به چئي نه ٿي سگهيو.
انتظار سان ڀريل هوُ سندس گهر ۾ داخل ٿيو. هوءَ گهر ۾ هئي. اڌ ڪلاڪ اڳ ۾ هوءَ متيا جي ملاقات کان پوءِ موٽي آئي هئي. سندس تڪڙي چرپر مان، جنهن سان هوءَ ڪرسيءَ تان ٽپو ڏيئي، ساڻس ملڻ لاءِ اُٿي هئي، معلوم پئي ٿيو، ته هوءَ
بي صبريءَ سان سندس انتظار ڪري رهي هئي. ميز تي تاش جا پتا پکڙيل ٿي ڏٺا. ٻي پاسي چمڙي جي صوفي تي، بسترو وڇايل هو، جنهن تي ميڪزيموف لٽيل هو، جو نيم دراز هو. کيس رات جو لباس هو ۽ ڪپهه جي رات واري ٽوپي. هوُ بيمار ۽ ڪمزور ٿي نظر آيو، جيتوڻيڪ هوُ اطمينان سان مشڪي رهيو هو. جڏهن هيءُ
بي گهر پوڙهو ماڪرو مان گروشينڪا سان گڏ موٽيو هو، جنهن کي ٻه مهينا گذري چڪا هئا، هوُ اتي ئي رهي پيو هو ۽ اڃا اتي ئي هو. هوُ برسات ۽ ٿڌ ۾ ساڻس گڏ پهتو هو، هوُ بينچ تي ويهي رهيو ۽ مشڪندي، محبوب ۽ ملتمس نگاهن سان گروشينڪا کي ڏسندو رهيو. گروشينڪا جا سخت رنجيده هئي ۽ بخار جي ابتدائي حالت ۾ هئي، پنهنجي پهچڻ جي اڌ ڪلاڪ اندر کيس بلڪل وساري چڪي هئي. اوچتو ۽ اتفاقاً هن کيس ڏٺو. هوءَ رنج مان کلڻ لڳي، جنهن کل ۾ ڪابه راحت ڪانه هئي. هن فينا کي سڏ ڪيو ۽ کيس چيائين، ته هن کي ڪجهه کائڻ لاءِ ڏي. هوُ سڄو ڏينهن انهيءَ ئي جاءِ تي ويٺو رهيو ۽ مشڪل سان ڪاڏي چريو هو. جڏهن اونداهي ٿي ۽ درين کي بند ڪيو ويو، تڏهن فينا پنهنجي مالڪياڻيءَ کان پچيو ته:
”ڇا هيءُ سکر ماڻهو رات هتي ئي گذاريندو؟“
”هائو، سندس بستر صوفي تي وڇاءِ.“ گروشينڪا کيس جواب ڏنو.
وڌيڪ تفصيل سان کانئس سوال ڪندي، گروشينڪا کي معلوم ٿيو، ته ظاهر ۾ هوُ هاڻي ڪاڏي به وڃڻ جهڙو نه رهيو آهي. سندس مهربان ڪلگنوف، کيس صاف چئي ڏنو هو، ته هن جو وري پاڻ وٽ اچڻ نه ٿيندو ۽ کيس پنج روبل ڏئي ڇڏيائين.
”خير، خدا چڱائي ڪندو، چڱو آهي ته وٽن هتي ئي رهي پؤ. گروشينڪا پنهنجي ڏک ۾ هوندي به اهو فيصلو ڪيو ۽ کيس وڏيءَ دل سان مشڪندي ڏٺائين. سندس هن مشڪڻ پوڙهي ماڻهو جي دل تي وڏو اثر ڪيو. سندس چپ شڪرگذاريءَ جي ڳوڙهن وهائڻ سان گڏ لرزڻ لڳا. ان کان پوءِ ميڪزيموف وٽس رهي پيو. هوءَ جڏهن بيمار ٿي، ته هن هڪ گهڙي لاءِ به سندس گهر کي نه ڇڏيو. فينا ۽ سندس ڏاڏي بورچياڻي کيس ٻاهر ڪڍڻ جي بجاءِ کاڌو ڏينديون رهيون ۽ صوفي تي سندس بستري کي ٺاهينديون رهيون. گروشينڪا هاڻي کيس پنهنجي مطلب لاءِ ڪم آڻڻ لڳي. متيا جي ڏسڻ کان پوءِ، (جنهن کي هن پنهنجي صحت کان اڳ ۾ ڏسڻ شروع ڪيو هو) ويهي رهندي هئي ۽ ميڪزيمشڪا سان انهن سنگين معاملن بابت گفتگو ڪندي هئي، جيئن هوءَ انهن رنجيده حالتن کان نجات حاصل ڪري سگهي. هيءُ پوڙهو ماڻهو بهترين افسانه گو ثابت ٿيو ۽ آخر ۾ هوُ ان جي لاءِ ضروري شيءِ بڻجي پيو. گروشينڪا، اليوشا کان سواءِ ٻي ڪنهن ماڻهوءَ سان مشڪل سان ملندي هئي. هوُ روزانو نه ايندو هو، ۽ نه وري گهڻو وقت ترسندو هو. سندس پوڙهو واپاري گهر ۾ سخت بيمار پيو هو. جيئن شهر وارن چيو ٿي، هوُ پوين پساهن ۾ هو ۽ هوُ سچ پچ متيا جي مقدمي هلڻ کان هڪ هفتو پوءِ مري ويو. سندس موت کان ڪي هفتا اڳ ۾، هن پنهنجي موت کي قريب ايندو ڏسي، پنهنجي پٽن، سندن زالن ۽ ٻارن کي مٿي گهرائي ورتو ۽ کين حڪم ڏنو، ته هوُ وري کيس ڇڏي نه وڃن. ان گهڙيءَ کان پوءِ، هن سختيءَ سان پنهنجي نوڪرن کي چئي ڇڏيو، ته هوُ گروشينڪا کي اندر نه ڇڏين، ۽ جيڪڏهن هوءَ اچي ته کيس سندس پيغام ڏين، ته ”هوءَ وڏي حياتي ماڻي ۽ خوش رهي ۽ کيس وساري ڇڏي.“ پر گروشينڪا هر روز سندس احوال معلوم ڪرڻ لاءِ ماڻهو موڪليندي رهي.
”تون آخر اچي وئين؟“ هنن پتن کي اڇلائيندي چيو ۽ نهايت چاهه مان اليوشا کي کيڪاريائين. ”مون کي ميڪزيمشڪا طعنو هڻندي ٿي چيو، ته تون نه ايندينءَ. مون کي ڪيترو نه تنهنجي ضرورت آهي. ميز جي ڀرسان ويهه. ڇا پيئندينءَ ..... ڪافي؟“
”هائو، تنهنجي مهرباني،“ اليوشا ميز وٽ ويهندي چيو.”مون کي سخت بک لڳي آهي.“
گروشينڪا رڙ ڪري چيو، ته ”فينا، فينا، ڪافي.“ اها گهڻي وقت کان تنهنجي لاءِ تيار پئي آهي. ڪجهه مانيءَ جا ٽڪڙا به آڻ. اهو ڏسج ته اهي گرم هجن. توکي خبر آهي، ته انهن مانيءَ جي ٽڪرن تي اڄ چڱو خاصو گوڙ ٿيو هو. مان هنن کي کڻي، هن لاءِ جيل ڏي وئي هيس. تون اعتبار ڪندين، هن وٺي مون ڏانهن اڇلائي ڇڏيا. هن انهن کي کائڻ نه ٿي گهريو. هن انهن مان هڪ کي زمين تي اڇلائي ڇڏيو ۽ ان کي پيرن ۾ لتاڙڻ لڳو. مون کيس چيو، ته مان هيءُ وارڊن کي ڏيئي ٿي وڃان. جيڪڏهن تون انهن کي شام کان اڳ ۾ کائڻ نه ٿو گهرين، ته پنهنجي بد رفتاريءَ جي سزا ڏسندين. ائين چئي مان هلي آيس. خيال ڪر ته ٻيهر وري اسان ۾ جهڳڙو پيدا ٿي پيو آهي. هر بار جڏهن به اُتي مان وڃان ٿي، ته جهڳڙو پيدا ٿي پوي ٿو.
گروشينڪا ڪاوڙ مان تڪڙو تڪڙو ڳالهائيندي وئي. ميڪزيموف هڪدم کيس ڏٺو ۽ چپن ۾ ڪجهه حجاب سان مشڪندو رهيو ۽ پنهنجون اکيون هيٺ ڪري ڇڏيائين.
”هن ڀيري اوهان ڇا تي جهڳڙو ڪيو؟“ اليوشا کانئس پڇيو.
مون کي ته ان جي ڪا به اميد نه هئي. فقط ائين ئي. هوُ ان پول کان ٽهي ٿو. هن مون کي چيو، ته”تو ان کي پاڻ وٽ ڇو رهايو آهي؟ تو وري هن کي پاڻ وٽ رهائڻ شروع ڪيو آهي. هوُ حاسد آهي، هوُ سڀ شيءِ سان حسد ٿو ڪري! ڇا کاڌو هجي ڇا ننڊ گذريل هفتي هن ڪزما سان به اهڙي ريت حسد ٿي ڪيو.“
”پر هوُ پول کي اڳ ۾ سڃاڻيندو هو ڇا؟“
هائو، پر ڳالهه جو منڍ هيءُ آهي، ته هوُ ابتدا کان کيس سڃاڻندو هو. پر هوُ اڄ اٿيو ۽ اُن بابت ڇينڀڻ لڳو. اُن کي ورائي چوڻ ۾ شرم ٿو اچي. بيوقوف انسان! ريڪيٽن اُن وقت وٽس آيو ۽ مان ٻاهر نڪتيس. شايد هوُ کيس ڀريندو ٿو رهي. تون ڇا ٿو سمجهين؟“ هن بي پرواهيءَ مان کيس چيو.
”هو توکان بيحد پريشان آهي.“
”مان پاڻ خيال ڪريان ٿي، ته ائين ٿي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته سڀاڻي مقدمو رکيل آهي. مان وٽس وئي هيس، ته سڀاڻي لاءِ مون کي ڪجهه چوي. ڇا لاءِ ته مون کي خوف آهي، ته سڀاڻي الائجي ڇا ٿيندو. تون چوين ٿو ته هوُ پريشان آهي، پر مان ڪيتري نه پريشان آهيان. ۽ هوُ وري پول جون ڳالهيون ٿو ڪري!ّ هوُ وڏو بيوقوف آهي. ڪيئن به هجي، هوُ اڃا مڪزيمشڪا جو حاسد نه بڻيو آهي.“
”نوڪريءَ وارين ڇوڪرين لاءِ.“
”پنهنجي زبان کي روڪ ميڪزيمشڪا، مان هاڻي کلڻ جي حال ۾ نه آهيان. مان غصو محسوس ٿي ڪريان. هنن مانيءَ جي ٽڪرن تي پنهنجي نظر نه وجهه. مان توکي هنن مان ڪجهه به نه ڏيندس. هيءُ تنهنجي لاءِ چڱا نه آهن. نه وري توکي وڊڪا (شراب جو قسم) مان ڪجهه ڏيندس. مان هن جي خدمت ڪرڻ چاهيان ٿي. ڄڻ ته مون کي يتيمخانو هلائڻو آهي.“ هوءَ کلڻ لڳي.
”مان تنهنجي مهربانيءَ جي لائق نه آهيان. مان هڪ حقير شيءِ آهيان.“ ميڪزيموف چيو. سندس آواز روئڻهارڪو بڻجي ويو. توکي پنهنجي مهرباني انهن ماڻهن تي ڪرڻ گهرجي، جي تنهنجي لاءِ وڌيڪ ڪارآمد ٿين.
”اڙي ميڪزيمشڪا، هر انسان ڪارآمد آهي. اسان ڪهڙي ريت چئي سگهون ٿا، ته هي وڌيڪ ڪارائتو آهي. چڱو ٿئي ها، ته هن پول جو وجود ئي نه هجي ها. خيال ڪر اليوشا، هوُ پڻ اڄ بيمار ٿي پيو آهي. ان کي به ڏسڻو اٿم. ڪجهه مانيءَ جا ٽڪرا کيس به موڪلڻا اٿم. مان ته کيس ڪجهه به نه موڪليندي آهيان، پر مـِـتيا مون کي ان جو گنهگار ٿو سمجهي، ان ڪري مان هاڻي کيس ڪجهه موڪليان ٿي. اجهو فينا کي هٿ ۾ ڪو خط آهي. هائو، هيءُ ان پول جو آهي. وري ڪجهه عرض ٿو ڪري!“
پان مسيالووچ، سچ پچ هڪ طويل، تفصيل وار، وڏي آب و تاب سان کيس هڪ خط ۾ لکي موڪليو هو، جنهن ّ۾ هن کيس عرض ڪيو هو، ته ٽي روبل قرض طور ڏياري موڪلي. خط ۾ هڪ رسيد به هئي. جنهن ۾ لکيل هو، ته هوُ اها رقم ٽن مهينن ۾ موٽائي ڏيندو. هن تي پان وربليوسڪي جي صحيح به هئي. گروشينڪا وٽ پنهنجي اڳوڻي عاشق جا اهڙا ڪيترائي خط رسيدن سان گڏ سندس بيماريءَ واري وقت ۾، ٻئي پول سندس عيادت لاءِ به آيا هئا. پهريون خط جو گروشينڪا کي، کانئن مليو، اهو ڪافي طويل هو. هو هڪ وڏي پيپر تي لکيل هو ۽ ان تي سندن خانداني مهر جو نشان هو. هوُ ايترو ته منجهيل ۽ نظم جي انداز ۾ لکيل هو، جو گروشينڪا ان جي اڌ پڙهڻ کان پوءِ، ڪڪ ٿي پئي ۽ ان کي اڇلائي ڇڏيائين. ان مان هوءَ ڪو به مطلب نه ڪڍي سگهي. ان کان پوءِ، هوءَ خطن ڏي گهٽ ڌيان ڏيڻ لڳي. پهرئين ڏينهن جي خط اچڻ کان پوءِ، وري ٻي ڏينهن تي کيس خط پهتو، جنهن ۾ پان مسيالووچ کيس لکيو هو، ته کيس ٿوري وقت لاءِ ٻه هزار روبل قرض طور ڏي. گروشينڪا هن خط کي، جواب ڏيڻ کان سواءِ اڇلائي ڇڏيو. ان کان پوءِ، مسلسل خط ايندا رهيا. ڏهاڙي هڪ وڏي آب و تاب وارا ۽ نظم جي انداز وارا. پر انهن ۾ قرض لاءِ جا طلب ڪئي وئي هئي، اها آهستي آهستي گهٽجي وڃي سؤ روبل تي پهتي هئي. وري پنجويهه ۽ ڏهه تي وڃي پهتي. آخري خط، جو گروشينڪا کي مليو، ان ۾ ٻنهي پولن، کانئس فقط روبل جي طلب ڪئي هئي ۽ ان سان گڏ رسيد به هئي، جنهن تي ٻنهي جي صحيح موجود هئي.
اُن کان پوءِ اوچتو گروشينڪا کي مٿس افسوس ٿيڻ لڳو. منهن انڌيري هوءَ سندن رهڻ واريءَ جاءِ ڏانهن هلي وئي. هن کيس مفلسي ۾ مبتلا ڏٺو ۽ بلڪل برباد ٿيل. نه وٽن کاڌو هو، نه ٻارڻ، نه سگريٽ. جاءِ جي مالڪياڻيءَ جا مقروض. ٻه سؤ روبل جي ماڪرو ۾ هنن مـِـتيا کان ڦريا هئا، هاڻي غائب هئا. پر گروشينڪا کي ڏسي حيرت لڳي، ته سندن شان ۽ شوڪت ۽ خودداريءَ ۾ ڪو به فرق نه آيو هو. سندن گفتگوءَ ۾ به اهائي بي پرواهيءَ ۽ شان موجود هئي. گروشينڪا فقط کلي ۽ پنهنجي اڳئين محبت ڪرڻ واري کي ڏهه روبل ڏنائين. ان کان پوءِ هن کلندي مـِـتيا کي سڄي حقيقت ٻڌائي ۽ هوُ ان وقت حاسد نه ٿي ڏٺو. پر ان کان پوءِ پول گروشينڪا سان تعلقات رکندا آيا ۽ روزانو ڪجهه نه ڪجهه طلب ڪندا آيا ۽ هوءَ به کين ٿوري ٿوري رقم موڪليندي ٿي رهي. هن واقعي کي مـِـتيا پنهنجي دماغ ۾ جاءِ ڏني هئي ۽ خطرناڪ طرح سان حاسد بڻجي پيو هو.
”هڪ بيوقوف وانگر، مان وٽس ويندي. هڪ منٽ لاءِ رستي ۾ مـِـتيا کي ڏسڻ لاءِ ويس، ڇاڪاڻ ته منهنجو پول پڻ بيمار هو. ۽ گروشينڪا وري پنهنجي اعصابي تيزيءَ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو. مان کلندي مـِـتيا کي هيءَ حقيقت ٻڌائيندي رهيس. مان کيس چيو تهءِ مون کي عجب لڳو ته، منهنجي پول کي اهو خوش ڪندڙ خيال هو ته مان ان کان متاثر ٿي وينديس ۽ ان سان شادي ڪنديس! مـِـتيا قسم کائيندي ٽپو ڏئي اٿيو..... ان ڪري مان هاڻي کين مانيءَ جا ٽڪرا موڪلينديس! فينا اها ننڍڙي ڇوڪري موجود آهي، جنهن کي هنن موڪليو هو؟ کيس هيءُ ٽي روبل به ڏي ۽ ٻارنهن کن مانيءَ جا ٽڪرا به. کيس چؤ ته هيءُ شيون ان ڏي کڻي وڃي ۽ تون اليوشا، يقين سان مـِـتيا کي ٻڌائج، ته مان ان ڏي مانيءَ جا ٽڪرا موڪليا آهن.“
اليوشا مشڪندي کيس چيو، ته مان کيس ڪجهه به نه ٻڌائيندس.“
”اڙي، تون سمجهين ٿو، ته هوُ هن کي ٻڌي ناخوش ٿيندو ۽ هوُ حاسد آهي. پر کيس ان جي ڪابه پرواهه نه آهي.“ گروشينڪا آرزده ٿي چيو. ”هو هروڀرو حسد ٿو ڪري.“
”هروڀرو“، اليوشا کانئس پڇيو.
”مون توکي ٻڌايو، ته تون بيوقوف آهين، اليوشا. تون داناءَ هوندي به کيس نه ٿو ڄاڻين. مون کي هن لاءِ ڪابه ذهني ڪوفت نه ٿي ٿئي ته هوُ مون جهڙي ڇوڪريءَ لاءِ حاسد آهي. مون کي ذهني تڪليف پهچي ها، جيڪڏهن هوُ حسد نه ڪري ها. مان پڻ اِيئن آهيان. مان پاڻ حاسد ٿي سگهان ٿي، پر مان حسد نه ٿي ڪريان. مون وٽ هڪ خوفناڪ دل آهي. مان توکي ٻڌايان ٿي، ته هوُ هاڻي ڪنهن مقصد کان حاسد آهي. ڇا مان انڌي آهيان؟ ڇا مان ڏسي نه ٿي سگهان؟ هن مون سان هاڻي ان عورت ڪيٽرينا بابت ڳالهائڻ شروع ڪيو، ته هوءَ هيئن به آهي ۽ هونءَ به آهي. هن ڪيئن نه، هن جي لاءِ ماسڪو کان ڊاڪٽر گهرايو آهي، ته هوُ مقدمي ۾ کيس بچائي. ان کان سواءِ وڪيل، جو سندس مقدمي جي پيروي ڪري. جو بيحد هوشيار آهي. مان سمجهان ٿو ته هوُ هن سان محبت ٿو ڪري. جيڪڏهن هو منهنجي سامهون سندس تعريف ٿو ڪري، ته هيءَ سندس لاءِ وڌيڪ شرمندگيءَ جو باعث آهي! هوُ مون سان خراب هلت هلي رهيو آهي. هن مون کي ٻاهر ڪڍڻ لاءِ حملو ڪيو. مان پهريائين غلطي ۾ هيس، ان ڪري هن مون تي سڀ ڪجهه اڇلائي ڇڏيو. معلوم ٿئي ٿو، ته هوُ ڄڻ چئي رهيو آهي، ته تون منهنجي سامهون پنهنجي پول سان گڏ هئين، ان ڪري مان ڪيٽرينا تي ڪوبه ڏوهه ڏيئي نه ٿو سگهان. هوُ چاهي ٿو ته سڄو ڏوهه منهنجي مٿان اڇلائي وجهي. هن ڪنهن مقصد سان مون تي حملو ڪيو آهي، مان توکي ٻڌايان ٿي، ته مان وري....“
گروشينڪا پنهنجي جملي کي پورو ڪري نه سگهي، ته هوءَ ڇا ڪندي. هن رومال ۾ پنهنجي منهن کي لڪايو ۽ سڏڪن ۾ پئجي وئي.
اليوشا کيس مضبوطيءَ سان چيو ته ”هوُ ڪيٽرينا ايونونا سان محبت نه ٿو ڪري.“
”ڪهڙي خبر هوُ ساڻس محبت ڪري ٿو يا نه؟ مان ان کي پاڻهي معلوم ڪري وٺنديس. “ سندس آواز ۾ تحڪماڻو انداز هو ۽ هن منهن تان رومال کي کڻي ورتو. سندس منهن سـُـڄي ويو هو. اليوشا ڏُک مان کيس ڏٺو، ته نرم ۽ خوشي واري چهري جي بجاءِ، هاڻي سـُـڄيل ۽ نفرت واري ٿي ڏٺي.
”هيءَ بيوقوفي ڪافي آهي.“ هن اوچتو فيصلي واري انداز ۾ چيو. ”اليوشا پيارا، مان توڏي انهيءَ لاءِ نياپو نه موڪليو هو. سڀاڻي آخر ڇا ٿيندو؟ اها ڳالهه مون کي پريشان ڪري رهي آهي! مان سڀ ڏي نهاريان ٿي، پر ڪو به هن ڳالهه ڏي توجهه نه ٿو ڏئي. ڪو به ان جي پرواهه نه ٿو ڪري. ڇا تون به ان جي لاءِ ڪو خيال ڪرين ٿو؟ سڀاڻي هن تي مقدمو هلندو، جنهن جي توکي خبر آهي. مون کي ٻڌاءِ، ته ان تي ڪيئن مقدمو هلندو؟ توکي خبر آهي ته اهو نوڪر هو، جنهن کيس قتل ڪيو هو! خدايا! ڇا هوُ، هن نوڪر جي بجاءِ کيس ئي سزا ڏيندا. ڪو به سندس طرفداري نه ڪندو؟ هنن ته ان نوڪر کي ڪابه تڪليف نه ڏني آهي، اِيئن آهي نه! هوُ کيس تڪليف ڏيندا؟“
اليوشا هيءُ ٻڌي فڪر ۾ پئجي ويو ۽ کيس چوڻ لڳو، ته ”هن کان نهايت سختيءَ سان آڏي پڇا ڪئي وئي آهي، پر هر ڪو هن نتيجي تي پهتو آهي، ته هوُ ڏوهي نه آهي. هو هاڻي سخت بيمار آهي، هوُ بيماريءَ جي هن حملي کان اڳ ۾ به بيمار رهندو ٿو اچي. هوُ سچ پچ بيمار آهي.“
”اڙي پيارا! تون پاڻ وڪيل ڏي نه ٿو وڃي، کيس سڄي حقيقت کان آگاهه ڪرين؟ کيس ٽن هزارن روبل تي پيٽرسبرگ مان گهرايو ويو آهي. ماڻهو ته اِيئن ٿا چون.“
”اسان اهي ٽي هزار گڏجي ڪڍيا آهن، ايون، ڪيٽرينا ايونونا ۽ مان. پر هن ڊاڪٽر جي لاءِ ٻه هزار روبل پاڻ ڏنا آهن ۽ کيس ماسڪو گهرايو اٿائين. وڪيل فٽيوڪووچ وڌيڪ وٺي ها، پر هيءُ مقدمو سڄي روس ۾ مشهور ٿي ويو آهي. هيءُ مقدمو سڀني رسالن ۽ اخبارن ۾ اچي چڪو آهي. فٽيوڪووچ، هيڏي اچڻ لاءِ، هن سبب کان تيار ٿي چڪو آهي، مان ساڻس مليو آهيان.“
گروشينڪا کانئس انتظار مان پڇيو، ته ”ڇا تو هن سان ڳالهايو به آهي؟“
”هن مون کي ڌيان سان ٻڌو، پر ڪو به جواب نه ڏنائين. هن مون کي ٻڌايو ته هوُ پنهنجي راءِ کي قائم ڪري چڪو آهي. پر هن هيءُ انجام ڪيو، ته هوُ منهنجي لفظن کي به زيرغور رکندو.“
”زيرغور! هيءُ دغاباز آهن! هيءُ سڀئي کيس برباد ڪري ڇڏيندا. هن ڊاڪٽر کي ڇو گهرايو آهي؟“
”هڪ ڄاڻوءَ جي حيثيت ۾. هوُ ثابت ڪرڻ گهرن ٿا، ته مـِـتيا پاڳل هو. هن جو ڪجهه ڪيو آهي، ان لاءِ کيس خبر ئي نه پئي سگهي هئي، ته هوُ ڪو خون ڪري رهيو آهي.“ اليوشا ڌيرج سان مشڪيو. ”پر مـِـتيا، هن کي ڪڏهن به قبول نه ڪندو.“
”هائو، پر اها ته سچي ڳالهه ٿي پوندي ته هن، کيس قتل ڪيو آهي!“ گروشينڪا بلند آواز سان چيو. ”هوُ پاڳل هو ۽ پوريءَ ريت پاڳل هو. پر هيءَ سڄي منهنجي غلطي هئي. ڪيڏي نه مان بدبخت آهيان! بيشڪ هن اهو ڪم ڪيو آهي! هوُ سڀ هن جي خلاف آهن. سڄوئي شهر! رڳو فينا جي زباني به هيءُ ثابت ٿي ڪري، هن اهو ڪم ڪيو آهي. دڪان جي ماڻهن، آفيسرن ۽ هوٽل جي ماڻهن جي به ساڳي ڳالهه آهي. مان ماڻهن کي اِيئن چوندي ٻڌو آهي. سڀيئي سندس خلاف آهن. سڀئي سندس خلاف دانهون ڪري رهيا آهن.“
”هائو، هن مقدمي جي لاءِ وڏو اجتماع آهي. جا نهايت خطرناڪ ڳالهه آهي.“ اليوشا ڊڄندي چيو.
”گريگري ۽ وسيلووچ، پنهنجي ڪهاڻيءَ تي مضبوطي سان قائم آهن، ته دروازو کليل هو. هو زور ٿو ڏئي ته هن کيس ڏٺو هو. منجهس ڪابه تبديلي نه آئي آهي. مان پاڻ وئي هيس ۽ ساڻس ڳالهايو هيم. هوُ هن معاملي ۾ بي رخو به آهي.“
”هائو، اهائي ان جي خلاف زبردست شاهدي آهي.“ اليوشا چيو.
”مـِـتيا جي بابت ته هوُ پاڳل آهي، يقيناً هاڻي هو اِيئن پيو نظر اچي. گروشينڪا خاص انتظار ۽ پراسرار نموني ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو. اليوشا توکي خبر آهي، ته مان گهڻي وقت کان چاهيو ٿي، ته توسان ان بابت ڳالهايان. مان هر روز وٽس ويندي آهيان ۽ ان وقت عجب کائيندي رهندي آهيان. مون کي هاڻي ٻڌاءِ، ته تون ڇا ٿو سمجهين ته هاڻي هوُ ڪهڙين ڳالهين بابت سوچيندو هوندو؟ ڳالهائيندو ۽ ڳالهائيندو رهي ٿو. ۽ ان مان ڪو به نتيجو نه ٿو نڪري. مان حيرت ۾ پئجي ويس. هو ڪجهه دانائي جي ڳالهه ڪري رهيو هو، پر مان پنهنجي بيوقوفي جي باعث ان کي سمجهي نه سگهيس. فقط اهو ته هن اوچتو ڪنهن ٻار بابت ڳالهائڻ شروع ڪري ڏنو. اهو ذڪر ڪنهن ٻار جو. هي ٻار ڇو مفلس آهي؟ هن چيو. انهيءَ ٻار جي لاءِ ئي ته مان هاڻي سائيبريا ويندس. مان قاتل نه آهيان. پر مان سائيبريا ضرور ويندس! هن جو مطلب ڇا هو؟ ڪهڙو ڇوڪرو؟ مان سڄي حياتيءَ ۾ سندس اهڙيءَ گفتگو نه ٻڌي آهي. جڏهن هن اِيئن چيو، ته مان فقط رنيس. ڇاڪاڻ ته هن انهن لفظن کي نهايت عمدي ريت ادا ڪيو هو. هوُ به روئڻ لڳو ۽ مان به روئڻ لڳيس. هن اوچتو مون کي چميو ۽ منهنجي مٿان صليب جو نشان ٺاهيائين . اليوشا، هن جو مطلب ڇا هو؟ مون کي ٻڌاءِ. اهو ڇوڪرو ڪير آهي؟
”اهو ريڪٽن آهي، جو کيس روزانو ڏسڻ ويندو آهي.“ اليوشا مشڪيو. ”جيتوڻيڪ .... هيءُ عمل ان جو نه آهي. مان ڪالهه مـِـتيا سان نه مليو هوس. مان اڄ ساڻس ملندس.“
”نه اهو ريڪيٽن نه آهي. اهو سندس ڀاءُ ايون فيودورپاولووچ آهي، جو کيس پريشان ڪندو رهي ٿو. ان جي آمدورفت جي ڪري هيءُ سڀ ڪجهه ٿيوآهي.“ گروشينڪا ڳالهائڻ ته شروع ڪيو، پر جلدي خاموش ٿي وئي. اليوشا کيس عجب مان نهاريو. ”ايون وڃي ٿو. ڇا هو کيس ڏسڻ لاءِ ويو هو؟ مـِـتيا کيس پاڻ ٻڌايو هو، ته هو وٽس هڪ ڀيرو به نه ويوآهي.“
”ها، ها، مان ڪهڙي قسم جي ڇوڪري آهيان، مان سڀني ڳالهين کي ظاهر ٿي ڪري ويهان!“ هوءَ اوچتو پريشان ٿي وئي ۽ سندس رنگ ڳاڙهو ٿي ويو. ترس اليوشا، بس ڪر. جيئن ته مان سڀ ڳالهيون ٻڌائي چڪي آهيان، مان سڄي حقيقت ٻڌائينديس. هوُ وٽس ٻه ڀيرا ويو آهي. پهريون دفعو ته هوُ وٽس سنئون سڌو پهچي ويو هو. هوُ ماسڪو کان تيزيءَ سان هت پهچي ويو هو. مان بيمار پوءِ ٿي هيس. هفتو کن ٿيو، ته وري ساڻس ٻيو ڀيرو به مليو هو. هن مـِـتيا کي چيو هو، ته هوُ ان بابت توکي نه ٻڌائي، پوءِ ڪهڙي به ضرورت ڇو نه هجي، پر ٻين کي نه ٻڌائي. حقيقت ۾ هوُ هتي رازدارانه آيو آهي.“
”اليوشا ويهي رهيو ۽ خيالن ۾ گم ٿي ويو. هوُ ڪجهه سوچي رهيو هو. هن خبر مٿس وڏو اثر وڌو هو.
”ايون، مون سان مـِـتيا جي مقدمي بابت ڪجهه به نه ڳالهايو هو.“ هن آهستگيءَ سان چيو. ”گذريل ٻن مهينن بابت، هن مون سان، نهايت ٿورو ڳالهايو آهي. جڏهن به مان ساڻس ملڻ ويو آهيان، ته هوُ منجهيل نظر آيو آهي. ڄڻ ته منهنجو وٽس وڃڻ، کيس پسند نه آهي. ان ڪري مان وٽس ٽي هفتا اڳ ويو هوس ۽ وري نه ويو آهيان. هاڻ،...... جيڪڏهن هوُ وٽس هڪ هفتو اڳ ويو آهي...... ته پوءِ يقيناً مـِـتيا جي حالت ۾ تبديلي آئي هوندي.“
”منجهس ضرور تبديلي آئي هوندي.“ گروشينڪا قبوليت ڏيندي چيو.
”وٽن ڪو راز آهي، وٽن ڪو راز آهي، مـِـتيا مون کي پاڻ ٻڌايو هو. هيءُ ڪو اهڙو راز آهي، جنهن کان مـِـتيا ۾ بيقراري پيدا ٿي آهي. ٻي صورت ۾ هوُ اڳ ۾ نهايت کلمک هو. سچ پچ هاڻي به هو خوش آهي. پر جڏهن هوُ هيئن پنهنجي مٿي کي لوڏي ٿو ۽ تيز قدمن سان ڪمري ۾ گهمندي پنهنجي سڄي هٿ سان نراڙ جي سڄي پاسي جي وارن کي ڇڪي ٿو، تڏهن سمجهڻ ۾ اچي ٿو، ته کيس ڪا پريشاني آهي. مان ڄاڻان ٿي! هوُ اڳ ۾ بيحد خوش هو، جيتوڻيڪ اڄ به خوش آهي.“
”پر تو چيو ته هوُ پريشان هو.“
”هائو، هوُ پريشان ٿي ڏٺو، پر ان هوندي به کلمک. هوُ هڪ منٽ لاءِ جوش ۾ اچي ٿو ۽ وري کلمک بڻجي ٿو ۽ وري جوش ۾ اچي ٿو. اليوشا سچ پچ مون کي هيءُ ڏسي حيرت ٿي ٿئي. ڪا خطرناڪ شيءِ مٿس ضرور لٽڪندي نظر اچي ٿي. هوُ ڪڏهن ڪڏهن ته هنن نازڪ معاملن تي کلي ٿو، ڄڻ ته هوُ پاڻ ٻار آهي.“
”ڇا سچ پچ، هن توکي اِيئن چيو هو، ته ايون بابت مون کي ڪجهه به نه ٻڌائج؟ ڇا توکي هن چيو هو ته هن کي نه ٻڌائج؟“
”هائو، مون کي هن چيو هو ته هن کي نه ٻڌائج. اهو تون ئي آهين، جنهن کان مـِـتيا کي خوف ٿو ٿئي. ڇاڪاڻ ته هيءُ راز آهي. هن چيو ٿي، ته هيءُ راز آهي. پيارا اليوشا هن ڏي وڃ، ۽ معلومات ڪر ته اهو راز ڪهڙو آهي؟ پوءِ اچي مون کي ٻڌاءِ.“ گروشينڪا اوچتي انتظار کان کيس ليلائي چيو. ”تون پنهنجي دل کي مطمئن رک، توڙي جو منهنجي لاءِ ڪا بدترين خبر ڇو نه هجي. انهيءَ ئي حقيقت لاءِ مان توڏي ماڻهو موڪليو هو.“
”تون سمجهين ٿي ته اهو تنهنجي بابت آهي؟ جيڪڏهن اِيئن هجي ها، ته هوُ توکي ڪڏهن به نه ٻڌائي ها، ته ڪو راز آهي!“
”مون کي خبر آهي، شايد هوُ مون کي اهو راز ٻڌائڻ گهري ٿو، پر سندس همٿ نه ٿي ٿئي، پر مون کي خبردار ڪري ٿو. ڪو راز آهي، جو هوُ مون کي ٻڌائڻ گهري ٿو. پر هوُ مون کي نه ٻڌائيندو ته ڇا آهي؟“
”تون پاڻ ڇا ٿي سمجهين؟“
”مان ڇا ٿي خيال ڪريان، اها منهنجي پڄاڻي آهي. مان اهوئي خيال ڪريان ٿي. هي ٽيئي، منهنجي انت آڻڻ لاءِ سوچي رهيا آهن، ڇاڪاڻ ته ڪيٽرينا انهن سان شامل آهي. هيءُ سڀ ڪيٽرينا جي سبب کان آهي. هوءَ ئي هيءُ ۽ هو آهي ۽ مان نه آهيان. هيءُ سڀ ڳالهيون هوُ اڳ ۾ ڪري رهيو آهي. ۽ مون کي خبردار ڪندو رهي ٿو. هوُ منصوبو ٺاهيندو رهي ٿو، ته مون کي اڇلائي ڇڏي. اهوئي سڄو راز آهي. هنن اهو منصوبو گڏجي ٺاهيو آهي. هيءُ ٽئي. مـِـتيا، ڪيٽرينا ۽ ايون فيودورپاولووچ. اليوشا، مان گهڻي وقت کان چاهيو ٿي، ته توکي هيءُ ٻڌايان. هڪ هفتو، هن اڳ ۾ مون کي چئي ڏنو، ته ايون ڪيٽرينا سان محبت ڪري رهيو آهي، ڇاڪاڻ ته هو اڪثر کيس ڏسڻ لاءِ ويندو آهي. هن مون کي اهو سچ ٻڌايان؟ تون پنهنجي ضمير موجب مون کي ٻڌاءِ، ٻڌاءِ پوءِ کڻي ڇو نه بدترين هجي.
”مان توسان ڪوڙ نه ڳالهائيندس. مان خيال ڪريان ٿو، ته ايون، ڪيٽرينا ايونونا سان محبت نه ٿو ڪري.“
هائو، مان به اِيئن ئي خيال ٿي ڪيو. هوُ مون سان ڪوڙ ڳالهائي رهيو آهي، بي شرم، فريبي. اهائي حقيقت آهي! هاڻي وري مون تي حاسد ٿي رهيو آهي، جيئن پوءِ مون تي سڄوئي ڏوهه اُڇلائي وجهي. هوُ بيوقوف آهي ۽ جو ڪجهه به ڪري رهيو آهي، ان تي هوُ پردو وجهي نه ٿو سگهي. هوُ هاڻي ظاهر ٿي پيو آهي، تون ڄاڻين ٿو..... پر مان هن راز کي ظاهر ڪنديس، تون اعتبار ٿي ڪرين، ته مون قتل ڪيو آهي، هن پاڻ اِيئن چيو. هن مون کي اِيئن چيو. هي مون کي ان بابت ملامت ڪندو رهيو. خدا کيس معاف ڪري. تون ترس. مان مقدمي جي پيروي وقت، ڪيٽرينا سان نبرنديس ۽ ان وقت ئي ڪجهه چئي سگهنديس....... مان سڀ ڪجهه ان وقت ٻڌائيندس.“
هوءَ وري سخت رودن ۾ پئجي وئي.
”هيءُ مان توکي يقين سان ٻڌايان ٿو، گروشينڪا!“ اليوشا اُٿندي چيو ته ”پهريائين ته هوُ توکي پيار ڪري ٿو، دنيا ۾ ڪنهن ٻي کان توکي وڌيڪ پيار ڪري ٿو، فقط مون تي اعتبار ڪرڻ گهرجي. مان اهو ڄاڻان ٿو. ٻي ڳالهه هيءَ آهي ته مان نه ٿو چاهيان، ته کانئس سندس راز جو تجسس ڪريان، پر جيڪڏهن اڄ هن مون کي پنهنجو پاڻ ٻڌايو، ته مان کيس سنئون سڌو ٻڌائيندس ته مان توسان انجام ڪيو آهي ته توکي سموري حقيقت ٻڌائيندس. ان کان پوءِ مان اڄ تو وٽ ايندس ۽ توکي ٻڌائيندس. مون کي فقط هي عجب ٿو لڳي ته..... ڪيٽرينا جو هن سان ڪو به واسطو نه آهي ۽ اهو راز ڪو ٻيو آهي. مون کي ان جي پڪ آهي. هن جي ته ڪيٽرينا ايونونا سان ڪا مناسبت ئي نه آهي. مون کي ته اِيئن نظر ٿو اچي، حال خدا حافظ اليوشا ساڻس هٿ ملايو. گروشينڪا اڃا تائين روئي رهي هئي. هن ڏٺو ته کيس ٿوري تسلي اچي وئي هئي. پر اهو چڱو ٿيو، جو هن پنهنجي ڏک کي ٻاهر ڪڍيو. کيس ڏک پئي ٿيو، ته هن ڏک جي حالت ۾، هوُ کيس ڇڏي رهيو آهي، پر هوُ تڪڙ ۾ هو. کيس اڃا گهڻيئي ڪم ڪرڻا هئا.