باب نائون: چؤپيري ڊوڙندڙ ٽروئيڪا. سرڪاري وڪيل جي تقرير جي پڄاڻي
”دمتري ڪرامازوف هونءَ ته هر ڪنهن کي پنهنجو رقيب سمجهندو هو، پر گروشينڪا جي ان پهرينءَ چاهيندڙ اڳيان جهڙوڪ ڊهي پيو ۽ پاڻ کي ميساري ڇڏيائين ۽ هيءَ ڳالهه پاڻ وڌيڪ عجب ۾ وجهڻ جهڙي آهي ته کيس پنهنجي هن ڳري رقيب جو ڄڻ ته خيال ئي نه آيو هو. شايد هن کيس ڏورانهون خطرو ٿئي ڄاتو، ۽ ڪرامازوف هميشه حال ۾ جيئي ٿو. ممڪن آهي ته هو کيس ڪائي ڏند ڪٿا سمجهندو هجي. پر سندس زخمي دل کيس هڪدم اهو سمجهايو ته گروشينڪا سندس رقيب کي لڪائي کيس دوکو ڏيئي رهي هئي، ڇالاءِ ته هو سندس يعني گروشينڪا لاءِ ڪائي ڏند ڪٿا نه هو، ان ڪري به ته هـُـو سندس حياتيءَ جي هڪ ئي آس هو. جيئن ئي قيديءَ اهو سمجهيو تيئن هو راضي برضا ٿي ويو.“
”جيوريءَ جا صاحبو، مان قيديءَ جي انهيءَ اڻچتايل رُخ تي ڳالهائڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهان، هـُـو اوچتو ئي اوچتو انصاف، عورت لاءِ عزت، ۽ سندس پيار ڪرڻ جي حق جي مڃتا لاءِ اڻجهل خواهش ڏيکاري ٿو. ۽ اهو سڀ ان مهل، جنهن مهل سندس هٿ ان ئي عورت خاطر پنهنجي پيءُ جي رت سان رنگيل هئا! اهو سچ آهي ته جيڪو رت هن وهايو هو، تنهن اڳيئي بدلي وٺڻ لاءِ رڙڻ شروع ڪري ڏنو هو، ڇا لاءِ جو هن دنيا ۾ پنهنجي روح ۽ حياتيءَ کي تابع ڪرڻ کان پوءِ هيءَ پاڻ کان ان مهل پڇڻ تي مجبور هو ته هو ڇا هو، هاڻ ان هستيءَ لاءِ ڇا هو، جيڪا کيس پنهنجي روح کان وڌيڪ پياري هئي، ۽ سندس ڀيٽ ۾ هيءُ اڳيون چاهيندڙ هو، جيڪو پنهنجي اڳين روش تي پشيمان ٿي، نئين پاٻوهه سان ساڳيءَ عورت ڏانهن انهيءَ عزت ڀري آڇ سان موٽي آيو هو ته اڳيان هو سڌري هلندو ۽ کيس خوش رکندو. ۽ هيءُ اڀاڳو انسان هاڻي ان عورت کي ڇا ٿي ڏيئي سگهيو، ڇا ٿي آڇي سگهيو؟“
”ڪرامازوف اهو سڀ پروڙيو ٿي، ڄاتائين ٿي ته سندس ڏوهه سندس لاءِ سڀ رستا بند ڪري ڇڏيا هئا، ۽ هو سزا هيٺ آيل ڏوهاري هو، ۽ نه ڪي اهڙو ماڻهو، جنهن جي اڳيان هنڊائڻ جهڙي جيوت هجي! ان خيال کيس نهوڙي ڇڏيو. سو هن هڪ اهڙي رٿ ڏانهن اُڏار ڪئي، جهڙي ڪرامازوف سڀاءَ واري ماڻهو لاءِ ڪنهن ڀوائتي صورتحال مان نڪرڻ جي هڪ ئي واٽ، هڪ ئي واهه هوندي آهي. اها واٽ هئي آپگهات. سو هو پنهنجي دوست پرهوتن وٽ امانت رکيل پستول وٺي اچڻ لاءِ ڀڳو ۽ ڀڄندي ڀڄندي کيسي مان اها رقم ڪڍيائين، جنهن لاءِ هن پنهنجي پيءُ جي رت سان هٿ رڱيا هئا. کيس هاڻي ان رقم جي جيتري لوڙ هئي، تيتري اڳي ڪڏهن به ڪانه هئي. ڪرامازوف مرندو، ڪرامازوف پاڻ کي گولي هڻندو، ۽ اهو ياد رکيو ويندو! مڃجي کڻي ته هو شاعر هو ۽ سڄي حياتي ميڻ بتيءَ جا ٻئي ڇيڙا هڪ ئي وقت ٻاريندو رهيو هو. هـُـن وٽ، هن وٽ! ۽ اُتي، اُتي مان سڄي دنيا جي اهڙي دعوت ڪندس، جهڙي اڳي ڪڏهن ڪانه ڪئي وئي آهي، ۽ جيڪا پوءِ ڊگهو ڊگهو مدو ياد رکي ويندي! اُتي ڇڙواڳ کل خوشيءَ جي وچ ۾، ڇتن سانگي راڳن جي وچ ۾ مان جام کڻندس ۽ اُن وينگس ۽ سندس نئين لڌل خوشيءَ تان خالي ڪندس! پوءِ اُن ئي هنڌ. سندس قدمن ۾، سندس آڏو پنهنجو ميڄالو ٺڪاءَ سان ڪڍي پاڻ کي سزا ڏيندس! هوءَ ڪڏهن ڪڏهن متيا ڪرامازوف کي ياد ڪندي. هوءَ ساريندي هئي ته متيا کيس ڪيڏو نه پيار ڪندو هو، هوءَ متيا لاءِ ارمان ڪندي هئي.“
”هت اسان ڪرامازوف جي تاثر لاءِ، روماني نراسائيءَ ۽ جذباتيت لاءِ حد کان چڙهيل چاهه ڏسون ٿا . برابر، پر، جيوريءَ جا صاحبو، ٻيو ڪجهه به آهي، جيڪو روح ۾ رڙي ٿو، ذهن ۾ لاڳيتو ڌڙڪي ٿو، ۽ اندر کي مرڻ گهڙيءَ تائين وهه ڪري ٿو- اهو ٻيو ڪجهه، جيوريءَ جا صاحبو، آهي ضمير. ان جو فيصلو، ان جا ڀوائتا آزار پستول سڀ ڪجهه نبيري ڇڏيندو، پستول ئي آخري واهه آهي. پر ان کان اڳتي- مان نٿو ڄاڻان ته ڪرامازوف کي تنهن مهل اهو پور پيو هو يانه - ان کان اڳتي ڇا آهي؟ ته هن هئملٽ وانگر سوچيو هو، ”اڳتي ڇا آهي؟“ نه جيوري جا صاحبو، هنن وٽ پنهنجا هئلمٽ آهن. پر اسان وٽ پنهنجا ڪرامازوف آهن!“
اتي اپولٽ ڪردووچ، متيا جي تيارين جي، ۽ پرهوتن وٽ، دڪان تي گاڏي هڪليندڙن سان ڇا پيش آيو، تنهن جي ذري پرزي جي چٽسالي ڪئي. هن اڪيچار لفظن ۽ ڪمن جو حوالو ڏنو، جن شاهدن تصديق ڪئي هئي، ۽ ان چٽ ٻڌندڙن تي ڀوائتو اثر ڇڏيو. سڀني حقيقتن کي ڪٺو ڪيو ويو ته هراسيل ۽ نراسائيءَ وچان نتيجن کان لاپرواهه انسان جو ڏوهه چٽو ۽ پاڻ مڃائيندڙ ٿي اُڀريو.
”کيس احتياط جي ڪهڙي ضرورت هئي؟ ٻه ٽي ڀيرا هن ذري گهٽ باسيو ٿئي، اشارو ڪيو هئائين، پير زبان نه کوليائينّ“ (ان کان پوءِ شاهدن جي ساک جو وارو آيو.) ”هن ويندي ان گاڏيءَ واري ڪڙميءَ کي به رڙ ڪري چيو: ”پتو ٿئي تون هڪ خونيءَ کي کنيو پيو هلين!“ پر هن لاءِ سچي ڪرڻ ناممڪن هو، کيس موڪرو ۽ پهچڻو هو ۽ پنهنجي رومانس(1) کي توڙ پڄائڻو هو. پر اڀاڳي انسان لاءِ ڇا اوسيئڙيل هو؟ موڪروءِ ذري گهٽ پهرين پل ۾ هن سهي ڪري ورتو ته سندس اجيت رقيب هروڀرو اهڙو اجيت به ڪو نه هو، ته سندن نئين لڌل خوشيءَ تي جام خالي ڪرڻ جي خواهش ڪا نه ٿي ڪئي وئي ۽ نه ئي قبول ڪئي ويندي . پر، جيوريءَ جا صاحبو، هي شروعاتي پڇا ڳاڇا دوران سامهون ايندڙ حقيقتون آهن. ۽ توهان اهي سڀ ڄاڻو ٿا. ڪرامازوف جي پنهنجي رقيب تي فتح مڪمل هئي، ۽ هن جو روح هڪ بلڪل نئين مرحلي ۾ داخل ٿي ويو، شايد سڀني کان ڀوائتو مرحلو، جنهن منجهان هن جو روح نه اڳي ڪڏهن لنگهيو هو ۽ نه اڳيان لنگهڻو هو.“
”جيوريءَ جا صاحبو، اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو“ سرڪاري وڪيل تقرير جاري رکندي چيو ته، ”ڪاوڙايل فطرت ۽ ڏوهاري دل ڪنهن به زميني انصاف جي ڀيٽ ۾ پاڻ پنهنجو پورو وير وٺندا آهن. پر اهو سچ آهي ته زمين تي ٿيندڙ انصاف ۽ ملندڙ سزا فطرت جي سزا کي يقيني طرح نرم ڪري ڇڏيندا آهن، ۽، تحقيق، ڏوهاريءَ کي نراسائيءَ مان ڪڍڻ لاءِ ضروري پڻ آهن، مان خيال ۾ ئي نٿو آڻي سگهان ته ڪرامازوف کي اوڏي مهل ڪيڏو نه ڌڌڪو آيو هوندو ۽ ڪيڏي نه پيڙا ڀوڳي هوندائين، جيڏيءَ مهل کيس خبر پئي ته هو ساڻس پيار ڪري ٿي، ته هن پنهنجي پهرين چاهيندڙ کي سندس خاطر رد ڪري ڇڏيو هو، ته هوءَ کيس، متيا کي نئين جيوت ڏانهن سڏي رهي هئي، ته هوءَ کيس خوشيءَ جي بشارت ڏيئي رهي هئي. پر ڪڏهن؟ جڏهن هن لاءِ سڀ ڪجهه ختم ٿي چڪو هو ۽ ڪجهه به ممڪن نه رهيو هو.“
”هتي مان ڏنگين ۾ هڪ اهم نڪتو بيان ڪندس، جو اهو قيديءَ جي ان وقت واريءَ حالت تي روشني وجهي ٿو. هيءَ عورت، سندس محبت جنهن کيس دل وجان سان چاهيو ٿئي، آخري گهڙيءَ تائين، سندس گرفتاريءَ جي گهڙيءَ تائين حاصل نه ٿي سگهي هئي. سو هن تڏهن پاڻ کي گولي ڇو نه هنئين؟ هن پنهنجو ارادو ڇو ترڪ ڪيو ۽ ڇو اهو به وساري ڇڏيائين ته سندس پستول ڪٿي رکيل هو؟ اها هن جي محبت لاءِ زبردست خواهش ۽ ان خواهش جي پوري ٿيڻ جي آس هئي، جنهن کيس ائين ڪرڻ کان روڪيو. موج مزا ماڻڻ وارو سمورو وقت هو پنهنجي محبوبڙيءَ جي ويجهو رهيو، هوءَ شاهاڻي دعوت ۾ به ساڻس گڏ هئي، ۽ کيس اڳي کان وڌيڪ محبوبڙي موهي رهي هئي، سندس پاسو نه ڇڏيائين ۽ کيس مان ڏيڻ ۾ پاڻ ڪري وڌائين.“
”سندس عشق نه رڳو گرفتاريءَ جي خوف کي پر ضمير جي چهڪن کي به گهڙي کن لاءِ دٻائي ڇڏيو هوندو، گهڙي کن لاءِ، بس گهڙي کن لاءِ! مان تصور ڪري سگهان ٿو ته قيدي جن اثرن جي چنبي ۾ چوکنڀو ڦاٿل هو، تن سندس ڪهڙي حالت ڪئي هوندي: پهرين پيئڻ جو اثر، ڌم ڌڙي ۽ مستانائيءَ جو اثر، ناچ جي ٽاپڙي ۽ راڳ جي آلاپ جو اثر ۽ مڌ ۾ ڪڪوريل هن لاءِ نچندڙ، ڳائيندڙ کلندڙ گروشينڪا جو اثر! ٻيو هو پسمنظر ۾ انهيءَ آس جو اثر ته موتمار پڄاڻي متان اڃا پري هجي، شايد سڀاڻي صبح تائين، جڏهن هو اچي کيس سوگهو ڪندا. سو هن وٽ ڪي ڪلاڪ هئا، ۽ اهو به گهڻو هو، تمام گهڻو! ٿورن ڪلاڪن ۾ ماڻهو ڇاڇا نه محسوس ڪري سگهي ٿو! مان ڀانيان ٿو ته هن به ائين ئي محسوس ڪيو هوندو، جيئن ڏوهاري ڦاسي گهاٽ ڏانهن ويندي محسوس ڪندا آهن. کين هڪ ٻي گهٽي، ڊگهي گهٽي، وک ۾ وک وجهي، هزارين ماڻهن وٽان لنگهندي پار ڪرڻي هوندي آهي، ۽ اها گهٽي وڃي کٽندي موت جي خوفائتي هنڌ تي ! مان سمجهان ٿو ته پنڌ جي منڍ ۾ سزا آيل ماڻهو پنهنجي شرم جوڳي ڇڪڙي تي ويٺي اهو محسوس ڪندو ته اڃا گهڻي عمر پئي آهي. گهر گذرندا ٿا وڃن، ڇڪڙو هلندو ٿو رهي. اوهه! اهو ڪجهه ناهي، ٻي گهٽيءَ جو وڪڙ اڃا پري آهي، ۽ هو اڃا اڻ ڊنل نظرن سان ساڄي کاٻي انهن هزارين بيدرد سونجهڻن ماڻهن کي ڏسي ٿو، جن جون اکيون منجهس کتل آهن، ۽ اڃا به پاڻ کي اهڙو ئي ڄاڻي ٿو، جهڙو اهي آهن. اوهه! اهو ڪجهه به ناهي، ڪجهه به نه، اڃا هڪڙي سڄي ساري گهٽي پئي آهي، کڻي ڪيترا به گهڻا گهر لنگهي ويا هجن، هو اهو ئي سمجهي ٿو ته اڃا ڪيئي رهيل آهن، ۽ پڇاڙيءَ تائين، ڦاسيءَ گهاٽ تائين ائين ئي سمجهي ٿو.
”مان سمجهان ٿو ته تڏهن ڪرامازوف جي اهڙي ئي حالت هئي. هنن اڃا مون کي ٻـَـڌو ناهي.“ هن اوس سوچيو هوندو، ”مان اڃا به پاڻ بچائڻ جي ڪا واٽ ڳولي وٺندس ها، اڃا بچڻ جي ڪا ئي رٿ ٺاهڻ جو وقت آهي، ۽ هوءَ هاڻ به ڪيڏو نه موهي ٿي.“
”سندس روح مونجهاري ۽ ڊپ ۾ ورتل هوندو، پر پوءِ به هن اڌ رقم ڪڍي ڪٿي لڪائي ڇڏي. هن پيءُ جي وهاڻي هيٺان جيڪي ٽي هزار ڪڍيا هئا، تن جي اڌ جي گم ٿيڻ جي ٻي ڪا سمجهاڻي ڪانهي. هو پهرين به موڪروءِ آيو هو. اتي پيالا چاڙهيندي اڳيئي ٻه ڏينهن ٿي چڪا هئس. کيس هن وڏي جهوني حويليءَ جي سڀني لنگهن ۽ لاڳاپيل جاين جي ڄاڻ هئي. مون کي لڳي ٿو ته ان رقم جي هڪ پتي، گرفتاريءَ کان ٿورو اڳ،حويليءَ جي ڪنهن چير، فرش هيٺان، ڪنهن ڪنڊ، ڪنهن پڇنڊيءَ ۾ لڪائي وئي هئي. ڪهڙي مقصد لاءِ؟ مون کان پڇيو ويندو. مصيبت جي ڪهڙي خبر ڪنهن وقت به ڪڙڪي سگهي ٿي. هن اڃا اهو نه سوچيو هوندو ته ائين اوچتو ڪڙڪندڙ مصيبت کي ڪيئن منهن ڏيندو. مغز ڌنوي رهيو هوس. ۽ دل به وٽس هئي، پر ڏوڪڙ -- ڏوڪڙن کانسواءِ ته سرندي ڪانهي، مڙس ّمڙس آهي ئي ڏوڪڙن سان. شايد توهان کي اهڙي دور انديشي، اهڙي ڏکي وقت تي غير فطري لڳندي. پر هو پاڻ اسان کي پڪ ڏياري ٿو ته مهينو کن اڳ هڪڙي نازڪ ۽ وائڙي گهڙيءَ ۾ هن اڌ رقم هڪ ننڍڙي ڳوٿريءَ ۾ سبي ڇڏي هئي. ۽ جيتوڻيڪ جيئن اسان سگهو ئي ثابت ڪنداسون ته، اهو صحيح نه هو، پر اهو ڏيکاري ٿو ته ڪرامازوف کي اهو خيال آيو هو ۽ هن ان تي ويچاريو هو. وڏي ڳالهه ته جڏهن هن پڇاڳاڇا وقت چيو ته هن پندرهن سو روبل ڳوٿريءَ (جنهن جو ڪو وجود ڪو نه هو) ۾ وڌا هئا، تڏهن هن ڳوٿريءَ جو ڪوڙ اوڏيءَ مهل ٿڏي تي ٺاهي ورتو هوندو. ڇو ته هن ٻه ڪلاڪ اڳ اڌ رقم ڪڍي موڪروءِ صبح تائين لڪائي ڇڏي هئي، اوکيءَ ويل ڪم اچڻ لاءِ، پاڻ وٽ نه رکڻ لاءِ، ٻه ڇيهه، جيوريءَ جا صاحبو، ياد رهي ته ڪرامازوف هڪ ئي وقت ٻه ڇيهه ڳڻي ڳوتي سگهي ٿو.“
”اسان حويليءِ ڳولا ڪئي آهي. پر رقم نه لڌي اٿئون. ٿي سگهي ٿو ته اها اڃا به اتي هجي، يا ٻئي ڏينهن غائب ٿي وئي هجي، ۽ هن وقت قيديءَ وٽ هجي. بهر حال ، هو پنهنجي محبوبڙيءَ جي پاسي ۾ گوڏن ڀر ويٺل هو. هوءَ هنڌ تي ليٽيل هئي، سندس هٿ هن ڏانهن ڊگهريل هئا ۽ هر ڳالهه اهڙي ته وسري ويل هئس جو کيس گرفتار ڪرڻ لاءِ ايندڙن جي اچڻ جي خبر ئي ڪانه پئي، کيس پنهنجي بچاءَ لاءِ ڪنهن رٿ رٿڻ جو وجهه ئي نه مليو. کيس بيخبريءَ ۾ پڪڙي آڻي ججن وٽ پيش ڪيو ويو، ججن کي سندس قسمت جو، حشر جو فيصلو ڪرڻو آهي.“
”جيوريءَ جا صاحبو، اسان کي پنهنجي فرض ادائيءَ دوران اهڙيون گهڙيون درپيش اينديون آهن، جڏهن اسان لاءِ ڪنهن کي منهن ۾ نهارڻ ڏاڍو اهنجائيندڙ هوندو آهي، اهنجائيندڙ هن خاطر پڻ. اهي گهڙيون حيواني خوف جو گهڙيون هونديون آهن: جڏهن ڏوهاري ڏسي ٿو ته سڀ ڪجهه ويو هليو، تڏهن به هو جاکوڙي ٿو، جاکوڙڻ جو جتن ڪري ٿو: گهڙيون، جڏهن پاڻ بچاءَ جون سڀ جبلتون منجهس هڪ ئي وقت جاڳي اٿن ٿيون ۽ هو توهان کي پڇندڙ ۽ ڏکويل نظرن سان ڏسي ٿو. توهان کي، توهان جي منهن کي، توهان جي خيالن کي پرکي ٿو، بي يقينيءَ سان ته توهان الائجي ڪهڙي پاسي ڌڪ هڻندا، ۽ هن جو حيران پريشان دماغ هڪڙي ويرم ۾ هزارين رٿون جوڙي وٺي ٿو، پر هو اڃا به ڳالهائڻ کان ڊڄي ٿو ته متان پاڻ پڌرو نه ڪري وجهي! روح جو اهو ايذاءُ، هيءَ پاڻ بچاءَ جي حيواني اُڃ: انساني روح جون اهي هٺ ڀڃندڙ گهڙيون آهن، ۽ ڪڏهن ڪڏهن وڪيل ۾ به ڏوهاريءَ لاءِ ڊپ ۽ ڪهل پئدا ڪنديون آهن. ۽ اسان تڏهن اهوئي مشاهدو ڪيو هو.
”پهرين هو تپرس ۾ پئجي ويو هو، ۽ ڀؤ ۾ ڪي ڏاڍا شڪي ٻول ٻولي ويٺو هو. ’رت! مان اهوئي لهڻان؟‘ پر هن ترت پاڻ کي روڪي ورتو. اها تياري ڪونه ڪئي هئائين ته ڇا چوندو، ڪهڙو جواب ڏيندو، وٽس ٻيو ڪجهه به نه، ٺلهو انڪار تيار هو، ’مان پنهنجي پيءُ جي موت جو ڏوهي نه آهيان.‘ في الحال وٽس اهو ئي لوڙهو هو، جنهن جي پٺيان هو ڪو نه ڪو لڪڙ ڪوٽ کڙو ڪري پئي سگهيو. پهرين جيڪي شڪي ٻول ٻولي ويٺو هو، تن جي وضاحت هيئن ڪيائين: پاڻ رڳو نوڪر گريگوريءَ جي موت جو ذميوار هو: ’ان رتو ڇاڻ جو ڏوهاري مان آهيان: پر، صاحبو، منهنجي پيءُ کي ڪنهن ماريو آهي، ڪنهن ماريو آهي؟ جي مان نه ته کيس ڪنهن ته ماريو هوندو؟‘ ٻڌو ٿا نه؟ هن اسان کان اهو پڇيو، اسان کان جيڪي کانئس اهو ئي پڇڻ ويا هئا سون! ايڏي بيوقتي اُٻهرائيءَ سان ٻوليل ٻول توهان ٻڌو- ’جي مان نه‘ - حيواني چالاڪي، ڀورائي، اهائي ڪرامازوف واري اُٻهرائي؟ مون هن کي ڪونه ماريو آهي، ۽ توهان اهو نه سوچيو ته مون ماريو آهي! مون کيس مارڻ گهريو هو، صاحبو، مون کيس مارڻ گهريو هو. هو اُٻهرائيءَ وچان مڃي ٿو (کيس تڪڙ هئي، ڏاڍي تڪڙ). ’پر پوءِ به مان ڏوهي ناهيان، اهو مان ناهيان، جنهن کيس ماريو آهي.‘ هو اسان سان ايترو باسي ٿو ته هن پيءُ کي مارڻ چاهيو هو، ڄڻ چوندو هجي ته توهان پاڻ ڏسي سگهو ٿا ته مان ڪيڏو نه سچار آهيان، سو توهان ويساهه ڪريو ته مون کيس قتل نه ڪيو آهي. اوهه! اهڙن معاملن ۾ ڏوهاري اڪثر حيرت انگيز طور تي ترانگهڙو ۽ ويساهه وسوڙو هوندو آهي.“
”ان مرحلي ۾ وڪيلن مان هڪڙي کانئس، جهڙو ڪر اتفاق سان، هڪ تمام سادو سوال پڇيو: ’کيس مارڻ وارو سميرڊياڪوف ته نه هو؟‘ اتي کيس، جيئن اسان کي توقع هئي، ڏاڍي ڪاوڙ آئي ته سندس اڳلو قدم اڳواٽ سهي ڪري ويا هئا سون ۽ بيخبريءَ ۾ سوگهو ڪيو هوسين، تنهن کان اڳ ته کيس تياري ڪرڻ جي مهلت ملي ته ڪڏهن ۽ ڪهڙي وقت بلڪل سڀاويڪ نموني ۾ سميرڊياڪوف جو نالو وٺي سگهي. هو هڪدم جيئن هو سدائين ڪندو آهي، ٻئي ڇيهه ڏانهن ڌوڪي ويو، ۽ اسان کي يقين ڏيارڻ لڳو ته سميرڊياڪوف نه ماريو هوندو، ڇو ته هو ائين ڪرڻ جوڳو نه هو. پر هن تي اعتبار نه ڪريو، اها هن جي چالاڪي هئي: هن سميرڊياڪوف وارو خيال ترڪ ڪونه ڪيو هو، برخلاف ان جي، کيس سميرڊياڪوف جو نالو وري آڻڻو هو، ڇالاءِ ته کيس سچ ته ٻيو ڪو اهڙو ماڻهو ڪونه ٿئي سـُـجهيو، جنهن کي اڳتي آڻي سگهي. پر ائين پوءِ ڪندو ڇو ته في الحال کانئس اها واٽ ڦرجي وئي هئي. هو کيس پوءِ ٻئي ڏينهن يا ڪجهه ڏينهن پوءِ ڪو وجهه وٺي اڳتي آڻيندو، جڏهن هو واڪو ڪري چئي سگهي، ’توهان کي پاڻ ياد هوندو، مان سميرڊياڪوف بابت توهان کان وڌيڪ شڪ ۾ هوس، پر هاڻ مون کي پڪ ٿي وئي آهي. هن ئي کيس ماريوآهي.لاشڪ هن ئي ائين ڪيو آهي.‘ ۽ في الحال هو مونجهه ۽ چڙ وچان انڪار جو سهارو وٺي ٿو. بهرحال بي صبريءَ ۽ ڪاوڙ کانئس ان ڳالهه جي نهايت ڇسي ۽ اعتبار نه ڪرڻ جوڳي توصيح ڪرائي ته هن ڪيئن پيءُ جي دريءَ کان جهاتي پاتي هئي ۽ ڪيئن هن ادب سان پٺيان پير ڪيا هئا. وڌيڪ خراب ڳالهه هيءَ هئي ته کيس تڏهوڪي صورتحال جي ڄاڻ ڪانه هئي، نه اها به ته گريگوري پنهنجي شاهديءَ ۾ ڇا چيو هو.“
”اسان سندس جهڙتي ورتي، جهڙتيءَ کيس ڪاوڙايو به ۽ همٿايو به، وٽانئس هڙئي ٽي هزار نه پر انهن جو رڳو اڌ مليو هو. ۽ لاشڪ ڪاوڙيل ماٺ جي ان ئي گهڙيءَ ۾ کيس ڳوٿريءَ جي ڏند ڪٿا سجهي هئي. بيشڪ کيس پاڻ به ان ڪهاڻيءَ جي ممڪن نه هجڻ جو احساس هو. سو هن پوري ڪوشش ڪئي ته اها ڪهاڻي ٻڌڻ ۾ ٿيڻ جوڳي لڳي، ۽ وسهڻ جوڳي بنائڻ لاءِ ان تي رومانس جو رنگ چاڙهيائين. اهڙن مامرن ۾ جاچ ڪندڙ وڪيلن جو پهريون ڪم ڏوهارين کي تياريءَ کان روڪڻ، بنا چتاءَ جي مٿان وڃي پوڻ هوندو آهي ته جيئن سندن خيال جهڙا سندس اندر ۾، سادا، اڻ ٺهڪندڙ هجن، تهڙائي ٻاهر هليا اچن، ڏوهاريءَ کان رڳو تڏهن ئي اندر اورائي سگهبو آهي. جڏهن کيس ڪا نئين حقيقت اتفاقي طرح ٻڌائبي آهي يا ڪيس لاءِ وڏي اهميت رکندڙ ڪنهن اهڙي ڳالهه جي ڄاڻ ڏبي آهي، جنهن کان هو اڳي اڻڄاڻ هو ۽ نه ئي ان کي اڳ پسيو هئائين. اسان وٽ هڪ اهڙي حقيقت تيار هئي. اها هئي گريگوريءَ جي کليل در بابت شاهدي، جنهن منجهان قيدي ٻاهر ڀڳو هو. هن کان ان در جي ڳالهه صفا وسري وئي هئي، ۽ ويندي اهو شڪ به ڪو نه پيو هوس ته گريگوري ڪو اهو ڏٺو هو.“
”ان جو اثر حيرت انگيز ٿيو. هن اڇانگ ڏنو ۽ اسان کي رڙ ڪيائين، ’ته پوءِ سميرڊياڪوف هن کي ماريو هوندو، اهو سميرڊياڪوف ئي هو!‘ ائين هن پنهنجو بچاءُ، جيڪو هيستائين هن پاڻ وٽ رکيو هو سو نهايت غير ممڪن شڪل ۾ ظاهر ڪري ڇڏيائين، ڇو ته سميرڊياڪوف گريگوريءَ کي ڌڪ هڻي ليٽائڻ کان پوءِ ئي خون ڪري ٿي سگهيو. جڏهن اسان قيديءَ کي ٻڌايو ته گريگوريءَ ڪـِـرڻ کان اڳ در کليل ڏٺو هو ۽ ڪمري مان ٻاهر ايندي سميرڊياڪوف کي پردي پٺيان ٻڌو هئائين، تڏهن قيدي اصل ڍرڪجي ويو. منهنجي مانواري ۽ حاضر جواب دوست وڪيل، نڪولي پارفينووچ، پوءِ مون کي ٻڌايو ته هن قيديءَ کي ڏسي ذري گهٽ روئي ڏنو هو. ۽ وري چڱو اهو ٿيو ته قيديءَ اسانکي ننڍڙي ڳوٿريءَ بابت ٻڌائڻ جي تڪڙ ڪئي. ائين ته ائين ئي سهي، توهان اهو رومانس به ٻڌندا.“
”جيوريءَ جا صاحبو، مان توهان کي اڳيئي ٻڌائي چڪو آهيان ته مان ان رومانس کي ڇو نه فقط اڻ ٿيڻي پر هڪ اهڙي نه وسهڻ جوڳي هٿ ٺوڪي ڳالهه ٿو سمجهان، جنهن جهڙي ٻي ڪا انهن حالتن ۾ اڳتي نه آندي وئي آهي. جي ڪوئي شرط رکي سڀني کان وڌيڪ اعتبار ۾ نه ايندڙ ڪهاڻي گهڙڻ چاهيندو ته کيس هن کان وڌيڪ اڻ ٿيڻي ڳالهه ورلي ملندي. انهن ڪهاڻين جي خراب ۾ خراب ڳالهه هيءَ آهي ته سوڀارن رومانس گهڙيندڙن تن تفصيلن سان هر وقت مونجهاري ۾ وجهي ۽ پيڙي سگهي ٿو، جن سان حقيقي حياتي ايتري شاهوڪار آهي ۽ جنهن کي اهي ناخوش ۽ مجبور ڪهاڻي ٻڌائيندڙ غير اهم فضوليات سمجهي نظر انداز ڪري ڇڏيندا آهن. اوهه! وٽن انهن تفصيلن تي سوچڻ جو دماغ ئي ڪونهي، سندن ذهن سندن عظيم ايجاد جي ڪـُـل تي مرڪوز آهن، ۽ ڪوئي سندن ڌيان انهن فضوليات ڏانهن ڇڪائڻ جي همت نه ڪري! پر هو ائين ئي ته ڦاسندا آهن. قيديءَ کان سوال پڇيو ويو، ’تو پنهنجي ننڍڙي ڳوٿريءَ لاءِ سامان ڪٿان ورتو ۽ اها تو کي ڪنهن ٺاهي ڏني؟‘ ’مون پاڻ ٺاهي هئي‘ ’۽ تو ان لاءِ ڪپڙو ڪٿان آندو؟‘ قيديءَ کي ڏاڍي چڙ لڳي. هن اهڙي خسيس سوال جي پڇڻ کي ذري گهٽ پنهنجي هتڪ ڄاتو، ۽ توهان اعتبار ڪندا هن جي چڙ اصلي هئي! پر هو سڀ اهڙا ئي هوندا آهن. ’مون پنهنجي قميص ڦاڙي هئي.‘ ’ته پوءِ اها قميص سڀاڻي تنهنجن لٽن ۾ ملي ويندي ۽ ان مان ٽڪرو ڦاٽل هوندو.‘ ۽، جيوريءَ جا صاحبو، جيڪڏهن اسانکي اها قميص ملي ها ( ۽ اسان کي اها سندس خانن واري الماريءَ يا پيتيءَ مان ڪيئن نه هٿ اچي ها) ته اها حقيقت، طبعي حقيقت سندس بيان جي فائدي ۾ وڃي ها. پرهو اهڙي سوچ جوڳو هو ئي ڪونه. ’مون کي ياد ڪونهي، پنهنجي قميص مان ٽڪرو ڦاڙي نه پر گهر جي مالڪياڻيءَ جي ٽوپين مان ڪنهن ۾ سبي هئي.‘ ’ڪهڙي قسم جي ٽوپيءَ ۾؟‘ ’اها اُتي ڪٿي پيل پراڻي اڌوراڻي سـُـٽ جي ٽوپي هئي.‘ ’چٽيءَ طرح ياد اٿئي نه؟‘ ’نه‘ ۽ هو ڪاوڙجي، ڏاڍو ڪاوڙجي ويو، ۽ ٿورو سوچيو، پوءِ به ياد ڪونه آيس! ماڻهوءَ کي سندس حياتيءَ جي ههڙين نازڪ گهڙين ۾، مثال طور جڏهن ڦاسيءَ لاءِ نيو ويندو آهي، اهڙيون ئي خسيس ڳالهيون ياد اينديون آهن. هو ڪجهه به وساري ڇڏيندو، پر واٽ ويندي ڪائي سائي ڇت يا ڪو ٽياس تي ويٺل ڪانوَ جهڙو پکي ڏٺو هوندائين ته اهو به ياد رهندس. هن پنهنجن گهر وارن کان اُن ننڍڙي ڳوٿريءَ جو سبڻ لڪايو، کيس اهو عزت گهٽ ڪندڙ ڊپ هو ته متان ڪو اچي وڃي ۽ سندس هٿ ۾ سـُـئي نه ڏسي وٺي، ڪيئن نه هو ٿوري کڙڪي تي پردي پٺيان وڃي لڪو (سندس ٽڪڻ واري جاءِ پردو به آهي).“
پر، جيوريءَ جا صاحبو، مان توهان کي اهو سڀ، اهي تفصيل، اهي خسيس ڳالهيون ڇو ٻڌائي رهيو آهيان؟“ اپولٽ ڪردووچ اوچتو رڙ ڪئي. رڳو ان لاءِ ته قيدي اڃا تائين اهي ڇسيون ڳالهيون ڪري رهيو آهي. هـُـن ٻه مهينا اڳ واري موتمار رات کان وٺي ڪنهن به ڳالهه جي وضاحت نه ڪئي آهي: ”هن پنهنجن اڳين عجب جهڙن بيانن ۾ ڪنهن به چٽو ڪندڙ حقيقت جو واڌارو نه ڪيو آهي. اهي سڀ فضوليات آهن. ’منهنجي قسم جو لحاظ ڪندي مون تي اعتبار ڪريو.’ اسان هن تي اعتبار ڪرڻ لاءِ اَتا آهيون توڻي جو سندس چيو رڳو قسم تي آهي! ڇا اسان ماڻهوءَ جي رت لاءِ اُڃايل گدڙ آهيون؟ اسانکي قيديءَ جي فائدي ۾ ڪا هڪ حقيقت ڏيکاريو. اسان سرها ٿينداسين، اها مائيدار اصل حقيقت هجي، نه ڪي اهڙو نتيجو، جيڪو قيديءَ جي تاثر مان سندس ڀاءُ ڪڍيو هجي يا تڏهن جهڙو، جڏهن هن پنهنجو سينو ڪـُـٽيو هو، سو به اوندهه ۾، ۽ ضرور ننڍڙي ڳوٿريءَ ڏانهن اشارو ڪرڻ گهريو هوندائين. اسان ڪنهن به نئين حقيقت تي خوش ٿينداسون، اسان مٿس آيل الزام کي رد ڪرڻ وارا پهريان ماڻهو هوندا سون، اسان ان کي رد ڪرڻ ۾ جلدي ڪندا سون، پر هاڻي انصاف واڪا پيو ڪري ۽ اسان ڪجهه به رد نٿا ڪري سگهون.“
اتي پهچي اپولٽ ڪردووچ پنهنجي تقرير جو پڇاڙڪو تاتپرچ ڏيڻ شروع ڪيو. هو ۾ ائين ٿي نظر آيو ڄڻ تپ هجيس. هن رت جي ڳالهه ڪئي، جيڪو عيوض لاءِ پڪاري رهيو هو، پٽ هٿان مارجي ويل پيءُ جو رت، ڦر جهڙي نيچ حرڪت تان مارجي ويل پيءُ! هن حقيقتن جي هڪ ٻئي سان دکدائڪ ۽ چٽي مناسبت جو حوالو ڏنو.
”توهان بچاءَ جي ٻهڳڻي ۽ ناليري وڪيل کان کڻي ڇا به ٻڌو،“ اپولٽ ڪردووچ اهو چوڻ کان رهي نه سگهيو، ”توهان جي جذبات کي کڻي ڪيتريون به فصيح ۽ دلسوز التجائون ڪيون وڃن، پر اهو ياد رکو ته توهان هن وقت انصاف جي مندر ۾ ويٺل آهيو. ياد رکو ته توهان هن وقت اسان جي انصاف جا پاسدار آهيو، اسان جي مقدس روس جا، ان جي اصولن جا، ان جي خاندان جا، ۽ هر ان شئي جا پاسدار، جنهن کي اهو مقدس سمجهي ٿو. توهان هن گهڙيءَ هت روس جي نمائندگي ڪري رهيا آهيو، ۽ توهان جو فيصلو نه رڳوهن هال اندر ٻڌو ويندو پر سڄي روس اندر پڙاڏو ڪندو، ۽ سڄو روس توهان کي،پنهنجن پاسدارن کي، پنهنجن ججن کي ٻڌندو، ۽ توهان جي فيصلي کان همٿائبو يا دلشڪستو ٿيندو. روس کي ۽ ان جي اميدن کي نراس نه ڪريو. اسان جي موتمار ٽروئيڪا شايد پنهنجي تباهيءَ ڏانهن ڌوڪيندي پئي وڃي، ۽ ساري روس ۾ ماڻهو گهڻي وقت کان هٿ ٻڌيو ان جي انڌاڌنڌ اُڏار کي روڪڻ جون منٿون ڪندا پي آيا آهن، ۽ جيڪڏهن ٻيون قومون ان ٽروئيڪا جي واٽ تان هٽي پري ٿين ته اهو، جيئن شاعر وسهي خوش ٿين ٿا، احترام وچان نه پر هراس وچان آهي، هراس وچان، شايد اَڻاءَ وچان، ۽ چڱو آهي جو اهي هٽي پري ٿين ٿيون، پر ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن ڏينهن ائين ڪرڻ بند ڪن ۽ ان ڌوڪيندڙ جـِـن جي سامهون اڏول ڀت کڙي ڪن ۽ پنهنجي سلامتي، روشن خياليءَ ۽ تهذيب کي بچائڻ لاءِ اسان جي لاقانونيت جي ڇتي ڊوڙ کي روڪي ڇڏين. اسان اڳيئي يورپ کان خبرداريءَ جا آواز ٻڌا آهن، هنن اڳيئي وڄت شروع ڪري ڏني آهي. کين وجهه نه ڏيو! پٽ هٿان پيءُ جي خون کي جائز ٺهرائي کين وڌيڪ نه ڪاوڙايو!“
اپولٽ ڪردووچ پاڻ سچ پچ ته جذبات ۾ هوندي به پنهنجي تقرير انهيءَ فصيح التجا تي پوري ڪئي، ۽ جيڪو اثر پيدا ڪيائين سو غير معمولي هو. جيئن ئي هن تقرير پوري ڪئي، تيئن ئي ٻاهر نڪري ويو ۽ جيئن اڳ ذڪر ڪيو اٿم، وڃي پاسي واري ڪمري ۾ بيهوش ٿي ويو. ڪورٽ ۾ تاڙيون ته ڪو نه وڳيون، پر ڳنڀير ماڻهو خوش ٿيا هئا. عورتون ڪو گهڻو مطمئن نه ٿيون هيون، پر کين پڻ سندس فصاحت وڻي هئي ، خاص ڪري ان ڪري به ته کين ڪيس جي نتيجي ۾ ڪي به شڪ ڪونه هئا، ۽ فيتيوڪووچ ۾ پورو پورو ويساهه هونَ. ”هو نيٺ ڳالهائيندو ۽ سڀ تقاضائون پوريون ڪري ڇڏيندو.“
هر ڪنهن متيا ڏانهن نهاريو، هو سرڪاري وڪيل جي سڄي تقرير دوران ڏند ڀيڪوڙيو، هٿ ڀيڙيو، ڪنڌ هيٺ ڪيو چپ چاپ ويٺو رهيو هو. رڳو ڪنهن ڪنهن مهل ڪنڌ کڻي ٻڌائين ٿئي، خاص ڪري تڏهن جڏهن گروشينڪا جو ذڪر ٿئي آيو. جڏهن سرڪاري وڪيل گروشينڪا بابت رڪيٽـِـن جي راءِ جو حوالو ڏنو، تڏهن هن ڪجهه ڏاڍيان ڀڻڪو ڪيو. ”برنارڊ!“ جڏهن اپولٽ ڪردووچ ٻڌايو ته هن ڪيئن موڪروءِ پڇاڳاڇا وقت کيس ايذايو هو. تڏهن هن مٿو کڻي ڪن لائي ٻڌو هو. هڪڙي هنڌ ائين لڳو هو ته ٽپ ڏيئي اُٿندو ۽ واڪو ڪندو، پر هن پاڻ جهلي ورتو هو ۽ رڳو حقارت وچان ڪلها لوڏيا هـُـئائين. ماڻهن پوءِ تقرير جي پڄاڻيءَ بابت، سرڪاري وڪيل جي موڪروءِ قيديءَ کان پڇاڳاڇا واري ڪارنامي بابت ڳالهيون ڪيون، ۽ اپولٽ ڪردووچ تي چٿرون ڪيون. هنن چيو، ”هي همراهه پنهنجي چالاڪيءَ تي پاڻ پڏائڻ کان سواءِ رهي نه سگهيو.“
ڪورٽ ٿوري وقت، پندرهن يا وڌ ۾ وڌ ويهن منٽن لاءِ، مهمل ٿي وئي. ڪيس جي ڪاروائي ڏسڻ لاءِ آيلن ۾ ڀـُـڻ ڀـُـڻ ۽ واڪا شروع ٿي ويا. مون کي انهن مان ڪجهه ياد آهن.
”ڳري تقرير.“ هڪڙي ٽوليءَ ۾ ڪنهن صاحب ڳنڀيرتا سان آکيو.
”هن نفسيات جي گهڻ ڪئي.“ ٻئي آواز چيو.
”پر اهو سڀ صحيح هو، سڀ بلڪل صحيح.“
”ها، اهائي ته هن جي خاص خوبي آهي.“
”دريا ِّ ڪوزي ۾ بند ڪري ڏيکاريائين.“ ڪنهن ٻئي ڳالهايو. ”ياد اٿوَ ته هن پنهنجي تقرير جي مـُـنڍ ۾ چيو هو ته اسان سڀ فيودور پاولووچ جهڙا آهيون؟“
” پڇاڙيءَ ۾ پڻ، اها سڄي بڪواس هئي.“
” ۽ مبهم پڻ.“
”ڪجهه مڙيوئي وڌيڪ گهلجي ويو هو.“
”اها نا انصافي آ، اها نا انصافي آ.“
”نه، بهرحال ٺاهوڪي تقرير ڪيائين. گهڻو انتظار ڪرڻو پيو هوس.پر آخر پنهنجي ڳالهه ڪري ويو، ها ها ها ها.“
”بچاءَ وارو وڪيل ڇا چوندو؟“
ٻي ٽوليءَ ۾ مون هيءُ ٻڌو:
”پيٽرسبرگ واري همراهه تي جـُـلهه ڪرڻ جو ڪو ڪم نه هوس، ’توهان جي جذبات کي التجائون‘ -- ياد ٿـَـوَ نه؟“
”ها، اها هن جي اڍنگائي هئي.“
”ڏاڍي ڪا تڪڙ هـُـيس.“
”نروس ماڻهو آهي.“
”اسان کلون ٿا، پر قيديءَ ڇا محسوس ڪيو هوندو؟“
”هئو ٻيلي، متيا ڪيئن ڀانئيو هوندو؟“
ٽين ٽوليءَ ۾:
”هوءَ ڊگهي هٿيئي واري عينڪ (1) سان ٿـُـلهيري مائي ڪير آ، جيڪا پٺيان ويٺي آهي؟“
”هوءَ جنرل جي زال آهي، طلاق ٿي وئي اٿس، مان کيس چڱي طرح سڃاڻان.“
”ان ڪري اها عينڪ ٿي پائي.“
”ڪنهن خاص ڪم جي ناهي.“
”اڙي نه، مائي آهي چهري.“
”کانئس ٻه جايون پٺتي هڪ ٻي موچاري عورت ويٺي آهي، اها وڌيڪ ٺاهوڪي آهي.“
”هنن موڪروءَ ۾ چڱي وٺ ڪئي هيس، ها ني؟“
”برابر، چڱي وٺ، پر اسان اهو اڳ به ٻڌي چڪا آهيون، هن اها ڪهاڻي ڪئين ڀيرا ماڻهن جي گهرن تي کنئي آهي!“
” ۽ هاڻي وري ٻڌائڻ کان پاڻ جهلي نه سگهيو. اهو ٿـَـوَ اڀمانُ.“
”مڙيوئي ڪو ڏک سور اٿس. هي هي هي!“
”ها، ۽ چڙي به جهٽ ٿو. ۽ لفاظي به بيحد گهڻي هئي، ايڏا ڊگها ڊگها جملا!“
”ها، هو اسان کي اڳچتائڻ جي ڪوشش پـيو ڪري، هو اسانکي اڳچتائڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو. ٽروئيڪا بابت ته ياد اٿوَ نه؟ ڪجهه ڪجهه اهو ته هـُـنن وٽ هئملٽ آهن، پر اسان وٽ اڃا رڳو ڪرامازوف آهن. ڇا ته ٻولي آهي!“
”اهو آزاد مزاجن کي ريجهائي لاءِ هو. هو کانئن ڊڄندو آهي.“
” ۽ ها. هو بچاءُ جي وڪيل کان به ڊڄي ٿو.“
”ها، فيتيوڪووچ ڇا چوندو؟“
”جيڪو به چوي، اسان جي ڪڙمين کي ڪونه مڃائي سگهندو.“
چوٿين ٽولي:
”هن جيڪو ٽروئيڪا بابت چيو، اهو سٺو هو، خاص ڪري اهو ٻين قومن وارو ٽڪرو.“
” ۽ جيڪو هيءُ چيائين ته ٻيون قومون ان کي برداشت نه ڪنديون سو سچ هو.“
”ڇا مطلب آهي تنهنجو؟“
”پوئين هفتي انگريزن واري پارليامينٽ جو هڪڙو ميمبر اُٿي بيٺو ۽ نائلسٽن (1) بابت ڳالهائيندي وزارت کان پڇيائين ته ڇا وقت نه اچي ويو آهي ته وچ ۾ پئجي ۽ انهن وحشي ماڻهن کي تعليم ڏجي. اپولٽ هن بابت ڳالهائي رهيو هو. مون کي خبر آهي ته اِن بابت ٿئي ڳالهايائين. پوئين هفتي هن ئي اها ڳالهه ٻڌائي هئي.“
”اهڙو سولو ڪم ته ناهي.“
”سولو ڪم ناهي، ڇو ناهي؟“
”ڇو، اسان ڪراسٽاٽ کي چپ ڪرائي ڇڏيندا سون، ۽ کين مڪئيءَ جو واڻو به نه ڏيندا سون، پوءِ ڪٿان وٺندا.“
”آمريڪا کان. هاڻي آمريڪا کان وٺندا آهن.“
”بڪواس.“
پر اِتي گهنٽي وڳي، ۽ سڀ پنهنجين پنهنجين جاين ڏانهن ڀڳا. فيتيوڪووچ ٿلهي تي چڙهي ويو.
__________
(1) Romance: سنڌيءَ ۾ انگريزيءَ جي ان لفظ جو تـُـل ڪونهي. اڙدو ٻوليءَ وارو لفظ ”رومان“ عشق محبت تائين محدود معنيٰ رکي ٿو، جڏهن ته ”رومانس“ ۾ ٻيو به گهڻو ڪجهه شامل آهي. (س ن ح)
(1) Lorgnette.
(1) Nihilists: مذهب ۽ اخلاق کي هلت چلت جو بنياد مڃڻ کان انڪار ڪندڙ. اڻويهين صدي عيسويءَ جي روس جي ان انقلابي گروهه سان لاڳاپي، جيڪو تڏهوڪي روسي سماج جي ڪنهن به وٿ ڳالهه کي سٺو نه سمجهندو هو. (س ن ح)