باب اٺون: سميرڊياڪوف سان ٽئين ۽ آخري ملاقات
آهه، دنڪا پيٽرسبرگ وئي آهي،
مان ايستائين نه ترسندس جو هوءَ موٽي.
هو پوئين سٽ سان پنهنجو راڳ بند پيو ڪري ۽ وري پنهنجي بڪ بڪ ۾ لڳي پيو وڃي، ان بعد وري ڳائڻ شروع پيو ڪري، ايون، ان جي باري ۾ خيال ڪرڻ کان اڳ ۾ اُن جي باري ۾ شديد نفرت کي محسوس ڪيو. اوچتو هن سندس موجودگي کي برو محسوس ڪيو ۽ کيس ڌڪ هڻي ڪيرائڻ گهريائين. انهيءَ ويرم ۾ کيس ڌڪ هڻي ڪڍيائين. ڪڙمي ٿاٻڙندو، ايون جي پاسي ۾ ڪري پيو، جنهن جوش مان کيس پري ڦٽو ڪيو، ڪڙمي وري به ڪاٺيءَ جي بـُـنڊ وانگر - برف سان ڄميل زمين تي ڦرندي ڪري پيو. هن ”اوهه“ جو آواز ڪيو ۽ وري خاموش ٿي ويو. ايون وک ڀري وٽس پهتو. هو پٺيءَ ڀـَـر پيو هو ۽ منجهس ڪا به چرپر يا هوش نه هو، ايون خيال ڪيو ته هيءُ برف ۾ ڄمي ويندو. هو پوءِ سميرڊياڪوف ڏي هليو ويو.
گهٽي مان ماريا ڪانڊريٽونينا ڊوڙندي در کولڻ لاءِ آئي. جنهن کي هٿ ۾ شمع هئي. هن ڀڻڪندي چيو ته سميرڊياڪوف سخت بيمار آهي ۽ کيس خصوصيت سان ٻڌايائين ته هن ننڊ به نه ڪئي آهي، ڄڻ ته سندس هواسن ۾ خلل اچي ويو آهي. هن اسان کي چيو آهي ته چاءِ به وٽانئس کڻي وڃو. هن کي ڪجهه به نه کپي.
ايون ڪاوڙ ڀري آواز ۾ کيس وراڻيو ته ”ڇو هن هيءُ جنجل پيدا ڪيو آهي؟“
عزيز، هو ڪنهن شور پيدا ڪرڻ جي بجاءِ نهايت خاموش آهي، اوهان ساڻس گهڻو وقت گفتگو نه ڪجو. ماريا ايون کي عاجزي سان عرض ڪيو.
ايون دروازو کوليو ۽ آهستگي سان اَندر داخل ٿيو. ڪمرو اڳي وانگر سخت گرم هو، پر کيس ڪمري ۾ تبديليون نظر آيون. بينچن مان هڪ پاسي کان ڪڍيو ويو هو ۽ اُن جي جاءِ تي هڪ پراڻو، شيشم جي ڪاٺيءَ جو صوفو، چمڙي سان مڙهيل رکيو ويو هو. ۽ اُن جي جاءِ تي هڪ پراڻو هنڌ وڇايل هو، جو ڪنهن حد تائين صاف ٿي ڏٺو ۽ مٿس وهاڻو هو. سميرڊياڪوف صوفي تي ويٺو هو، کيس ساڳي ئي شبخوابي جي قبا پيل هئي. ميز کي صوفي جي سامهون رکيو ويو هو، ميز تي هڪ ٿلهو ڪتاب هيڊي جلد سان رکيو هو، پر سميرڊياڪوف اُن کي پڙهيو نه ٿي. هيءُ بيڪار ويٺو هو. هن خاموش نگاهه سان ايون کي ڏٺو، هن سندس اَچڻ تي ڪو به عجب نه کاڌو، پر سندس چهري ۾ وڏي تبديلي نظر آئي. هو گهڻو سنهو ۽ ڪمزور ٿي ويو هو، هن جون اکيون ڪاريون ٿي ويون هيون ۽ اُنهن ۾ نيرا داغ ٿي نظر آيا.
”ڇو؟ تون سچ پچ بيمار آهين ڇا؟ ايون ٿورو دم ورتو، مان توسان گهڻو وقت نه ڳالهائيندس. مان پنهنجو ڪوٽ لاهڻ نه ٿو گهران، ويهڻ جي جاءِ به ڪانه آهي.“
”هو ميز جي آخري ڇيڙي وٽ ويو. هڪ ڪرسيءَ کي سوري اُن تي ويٺو، تون ڳالهائڻ کان سواءِ مون کي ڇو نهاري رهيو آهين؟ مان فقط هڪڙي سوال لاءِ آيو آهيان ۽ مان قسم کڻي ٿو چوان ته اُن جي جواب وٺڻ کان سواءِ هتان نه ويندس. ڇا نوجوان خاتون ڪيٽرينا توسان گڏ هئي؟“
سميرڊياڪوف اڃا به چپ هو، هـُـو اڳي وانگر ايون کي نهاري رهيو هو، اوچتو هٿ کي حرڪت ڏيندي، هن منهن ٻي پاسي بدلايو. ”توکي ڇا ٿيو آهي؟“ ايون رڙ ڪري چيس.
”ڪجهه به نه.“
”تنهنجو ڪجهه به نه کان ڇا مطلب آهي؟“
”هائو، هوءَ مون سان گڏ هئي. اُن سان تنهنجو ڪهڙو واسطو؟ مون کي اڪيلو رهڻ ڏي.“
”نه، مان توکي اڪيلو نه ڇڏيندس. مون کي ٻڌاءِ ته هتي ڪڏهن آئي هئي؟“ ۽ ”ڇو؟ مان هن جي باري ۾ سڀ ڪجهه وساري ڇڏيو آهي.“ نفرت ڀري کل سان هن سميرڊياڪوف کي جواب ڏنو ۽ وري به ايون کان منهن ڦيرائي ڇڏيائين، هو پوري پوريءَ حقارت سان کيس عجب مان نهارڻ لڳو ۽ اِها ساڳي نگاهه هئي، جنهن سان هن آخري ملاقات وقت کيس ڏٺو هو، جنهن کي مهينو گذريو هو.
”تون پاڻ ڏاڍو بيمار ٿو ڏسجين، تنهنجو چهرو گهوماٽيل آهي. تون پنهنجي هوش ۾ به نه آهين.“
سميرڊياڪوف ايون کي چيو.
”تون منهنجي صحت جي پرواهه نه ڪر، مان توکان جو پڇيو آهي، تون اُن جو جواب ڏي. پر تنهنجون اکيون هيڊيون ڇو ٿي ويون آهن. اڇاڻ بلڪل هيڊاڻ ۾ تبديل ٿي وئي آهي. ڇا تون گهڻو پريشان آهين؟“ هو نفرت مان مشڪيو ۽ پوءِ ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳو.
”ڌيان ڏيئي ٻـُـڌ، مان توکي چيو آهي، ته تنهنجي جواب ٻڌڻ کان سواءِ هتان نه ويندس.“ ايون پوري جوش سان رڙ ڪري چيو.
”توکي مون کي دٻائڻ مان هٿ ڇا ٿو اچي؟ تون مون کي عذاب ڇو ڏئي رهيو آهين؟“ سميرڊياڪوف تڪليف سان کيس نهاريندو رهيو.
”توکي اِهو يقين رکڻ گهرجي ته مان توکان جواب ضرور وٺندس.“
”تون ايڏو بيچين ڇو آهين؟“ سميرڊياڪوف حيرت مان کيس نهاريو. نه فقط حيرت مان کيس نهارڻ لڳو، پر وٽس دفع الوقتي به هئي. ڇا هيءَ فقط انهيءَ لاءِ آهي، ڇاڪاڻ ته سڀاڻي مقدمو هلندو؟ توکي ڪجهه به نه ٿيندو، ڇا تون اَڃا به اعتبار نه ٿو ڪرين؟ گهر وڃي آرام سان سمهي رهه، ڪجهه به خوف نه ڪر.“
”مان توکي سمجهي نه سگهيو آهيان ..... سڀاڻي مون کي ڪهڙي شيءِ کان خوف نه ڪرڻ گهرجي. ايون عجب مان اُن جي وضاحت ڪرڻ لڳو. اوچتو خوف جو ٿڌو ساهه سندس روح تي ڇانئجي ويو. سميرڊياڪوف پنهنجي نگاهن ۾ اُن کي تورڻ لڳو:
”تون نه ٿو سمجهي سگهين!“ هن ملامت آميز آواز ۾ کيس چيو ته تو جهڙي عقلمند انسان کي اِهڙي ريت ناٽڪ کيڏندي ڏسي، مون کي عجب ٿو لڳي!.“
ايون کيس ڪو به جواب نه ڏنو. هو کيس ڏسندو رَهيو. هيءَ اُميد جي خلاف آواز ۽ گستاخ سخت سندس اڳئين خادم کان، دستور جي خلاف هو. هن پوئين ملاقات وقت به ڳالهائڻ جو اِهڙو طريقو اختيار ڪيو. مان توکي چوان ٿو ته تون ڪنهن به شيءِ جو خوف ۽ خطرو نه رک، مان تنهنجي لاءِ ڪجهه به نه چوندس. تنهنجي خلاف ڪو به ثبوت ڪونه آهي. مان چوان ٿو ته تنهنجا هٿ ڇو ٿا ڏڪن. تنهنجون آڱريون ايئن ڇو ٿيون چرن پـُـرن. تون گهر وڃ، تو کيس خون نه ڪيو آهي.“
ايون کان ڇرڪ نڪري ويو، کيس اليوشا ياد آيو.
”مان ڄاڻان ٿو ته مان نه هوندس.“
ايئن سميرڊياڪوف وري کيس پنهنجي گرفت ۾ وٺڻ لڳو.
ايون ٽپو ڏنو ۽ کيس ڪلهي کان ورتو.
مون کي سڀ ڪجهه ٻڌاءِ، نانگ سڀ ڪجهه ٻڌاءِ.
سميرڊياڪوف تي هن جو ڪو به اَثر نه پيو. هن فقط پنهنجون اکيون، مجنونانه نفرت سان ايون ۾ کپائي ڇڏيون. ٺيڪ آهي اِهو تون آهين جنهن اُن کي قتل ڪيو آهي. هو ڪاوڙ مان ڀڻڪيو. ايون وري وڃي ڪرسيءَ تي ڪريو. ڄڻ ته هو ڪنهن ڳالهه تي غور ڪري رهيو هو. هو نفرت مان کليو.
تنهنجو مطلب منهنجي هلي وڃڻ کان آهي. جنهن باري ۾ تو اڳئين ڀيري گفتگو ڪئي هئي نه؟
”پوئين ڀيري تون منهنجي سامهون رڪ ٿي بيٺل هئين ۽ سڀ ڪجهه ٿي سمجهئي، تون هاڻي به اُن وانگر سمجهين ٿو“
”مان جو ڪجهه به سمجهيو آهي، اُهو اِهو آهي ته تون چريو آهين!“
ڇا، تون هن ريڙهه پيڙهه کان ٿڪجي نه پيو آهين؟ اسان هڪٻئي جي سامهون موجود آهيون. هن جي ڪهڙي ضرورت آهي ته ناٽڪ بنائي رکون. اَڃا به تون سڄو معاملو، مٿان اُٿلائي وجهڻ ٿو گهرين. تو کيس قتل ڪيو آهي. تون ئي سچو قاتل آهين. مان ته تنهنجو فقط هٿيار هوس. هڪ صحيح وفادار خادم. مان تنهنجي لفظن جي پوئواري ڪئي آهي. توئي ايئن ڪيو آهي، ڇو تو ئي کيس قتل ڪيو آهي؟ “ ايون ڄڻ ته ٺري ويو. ڪا شيءِ هئي، جا سندس دماغ مان ٻاهر نڪرڻ لڳي. سندس سڄو جسم، خوف کان ڏڪڻ لڳو. ان تي سميرڊياڪوف کيس حيرت مان نهارڻ لڳو. خاص طرح ايون جي حد کان گهڻي خوف کي ڏسي متاثر ٿيو. مان سمجهان ٿو ته سچ پچ تنهنجو مطلب اِهو نه آهي ته تون ڪجهه نه ٿو ڄاڻين؟ هو بي اعتباريءَ مان ڏڪڻ لڳو. هو زور واري مصنوعي کل سان، هن جي اکين ۾ ڏسڻ لڳو. ايون اڃا به کيس نهاريندو رهيو. ايئن نظر ٿي آيو ته هو ڳالهائي نه ٿو سگهي.
اڙي وئنڪا پيٽرسبرگ وئي آهي.
مان سندس موٽي اَچڻ تائين نه ترسندس.
اوچتو مٿيون شعر سندس ڪنن ۾ وڄڻ لڳو.
توکي خبر آهي ته تون هڪ خواب وانگر آهين ۽ منهنجي سامهون ڄڻ وهمي صورت ۾ ويٺو آهين، هو ڀڻڪندو رهيو. ”هتي ڪا به وهمي صورت نه آهي. فقط اسان ٻه ۽ اِنهيءَ ۾ شڪ نه آهي ته هڪ ٽيون به. انهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي ته هو هتي به موجود آهي. اِهو ٽيون اسان ۾ ضرور آهي. اُهو ڪير آهي؟ ها اُهو هتي ڪير آهي؟ اُهو ٽيون ڪير آهي؟“ ايون خوف مان کيس چيو. هن سندس اکين جي هرهڪ ڪنڊ ۾ راز کي تڪڙ مان ڳولڻ شروع ڪيو.
”اُهو ٽيون خدا پاڻ آهي. خلقڻهار! هاڻي هو اَسان ٻنهي جي ويجهو ثالث آهي،. تون اُن ڏي نه نهار، تون اُن کي لهي نه سگهندين.“
”تون ڪوڙ ٿو ڳالهائين ته تو کيس قتل ڪيو آهي؟“ ايون جنون مان رڙ ڪري چيو. تون چريو آهين يا مون کي چيڙائي رهيو آهين.
سميرڊياڪوف اڳي وانگر کيس حيرت مان نهارڻ لڳو. وٽس خوف جي ڪا به نشاني ڪانه هئي. هو اَڃا به مشڪل سان پنهنجي بي اعتقادي تي قبضو ڪري سگهيو هو. هـُـو اڃا به هن عجب ۾ هو ته ايون سڀ ڪجهه ڄاڻي ٿو، پر ڪوشش ڪري ٿو، ته سڀ ڪجهه مٿانئس اُڇلائي وجهي.
”گهڙي ترس!“ آخر هن ڪمزور آواز ۾ چيو. اوچتو هن ميز جي هيٺان پنهنجي کٻي ڄنگهه کي ٻاهر آندو ۽ پاجامي کي ويڙهڻ شروع ڪيو. کيس ڊگها اَڇا جوراب ۽ سليپر پيل هئا. آهستگيءَ سان جوراب جي بند کي کوليائين ۽ پنهنجي هٿ کي جوراب جي آخر تائين پهچايائين.
ايون، جو کيس انتظار سان نهاري رهيو هو، دهشت کان ڏڪي رهيو هو ۽ رڙ ڪري چوڻ لڳو ته هيءَ چريو آهي. هو ٽپو ڏئي اُٿيو ۽ پوئتي هٽيو. ايتري قدر جو سندس پٺ وڃي ڀت سان لڳي. هو اُتي وري ان سان لڳي بيهي رهيو. سميرڊياڪوف کي ديوانن جي خوف وانگر ڏسڻ لڳو. جنهن جي مٿان سندس خوف جو ڪوبه اَثر نه هو، هو جوراب ۾ ساندهه ڪنهن شيءِ کي هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو ۽ پنهنجي آڱرين سان اُن کي ڇڪي رهيو هو، آخر هن اُن کي ڳولي لڌو ۽ اُن کي ڇڪي ٻاهر ڪڍيائين. ايون ڏٺو ته هو هڪ ڪاغذ جو ٽڪرو هو يا ڪاغذ جا ٽڪرا هئا. سميرڊياڪوف اُنهن کي کڻي ميز تي رکيو.
”اجهو!“ هن خاموشيءَ سان چيو.
”هي ڇا آهي؟“ ايون ڏڪندي ۽ پاڻ کي سنڀاليندي چيو.
”مهرباني ڪري هنن کي ڏس!“ سميرڊياڪوف، هاڻي به نهايت نرم آواز ۾ چيو. ايون قدم کڻي ميز وٽ آيو. ڪاغذ جي ويڙهيل مـُـٺي کي کنيائين ۽ اُن کي کولڻ لڳو. اوچتو هن پنهنجي آڱرين کي پوئتي ڇڪي ورتو. ڄڻ ته اُهي ڪنهن زهريلي نانگ سان وڃي ٽڪريون هيون. ”منهنجا هٿ وچڙي رهيا آهن.“ سميرڊياڪوف ڏسندي کيس چيو ۽ هن ڄاڻي ئي پاڻ اُن بنڊل کي کولڻ شروع ڪيو. ڪاغذ ۾ ٽي بنڊل سـَـؤ سـَـؤ روبل جي نوٽن جا هئا. ”سڀئي پيسا هتي آهن، ٽي هزار روبل جا نوٽ. تون هنن جي ڳڻڻ جي تڪليف نه ڪر.“ سميرڊياڪوف، ايون کي صلاح ڏيندي چيو ته هنن کي کڻي وَٺُ. ايون ڪرسيءَ تي ڪري پيو، هو اهڙو ته سفيد ٿي ويو، ڄڻ ته سفيد رومال.
”تو مون کي ڊيڄاري ڇڏيو....“ هن عجيب کل سان چيو. ”پنهنجي جوراب سان ڊيڄاري ڇڏيو اٿئي“ سميرڊياڪوف وري کانئس پڇيو، ”ڇا هن وقت تائين سچ پچ توکي ڪا خبر ڪانه هئي؟ مان ته تنهنجي ڀاءُ دمتري ۾ ٿي شڪ رکيو. افسوس هن اوچتو پنهنجي مٿي کي ٻنهي هٿن ۾ ورتو.“
”ڌيان ڏيئي ٻڌ، تو کيس اَڪيلو ماريو آهي؟ منهنجي ڀاءُ جي مدد سان يا اڪيلو؟ فقط تنهنجي مدد کيس ماريو آهي ۽ دمتري فيودورپاولووچ بلڪل معصوم آهي.“
”ٺيڪ آهي، منهنجي بابت پوءِ گفتگو ڪجانءِ، مان اَلائجي ڇو ڏڪي رهيو آهيان؟ ۽ الائجي ڇو ڳالهائي نه ٿو سگهان؟ تون اُن وقت ته ڪافي همٿ وارو هئين. تو ته چيو ٿي سڀ ڳالهه قانون اندر آهي، پر هاڻي ته ڪيڏو ڊڄي رهيو آهين!“ سميرڊياڪوف عجب مان کيس چيو. ”توکي ليمي جو رس پيئڻ کپي. مان اُن کي هڪدم گهرائي ٿو وٺان. اُهو توکي تازو توانو رکندو. پر پهريائين مون کي لڪائڻ کپي، هن وري نوٽن ۾ چرپر وڌي. هو دروازي وٽ وڃي ميريا کي سڏڻ وارو هو ته ليمي جي رس کي تيار ڪري کڻي اَچي، پر هو نوٽن کي ڍڪڻ ۾ مشغول ٿي ويو ته جيئن هـُـوءَ اُنهن کي نه ڏسي. هن پهريائين رومال کي ڪڍيو، جو بيحد غليظ هو. اُن کان پوءِ هيڊي ڪتاب کي کنيائين جو ايون اڳ ۾ ڏٺو هو ۽ ميز تي پيو هو. اُن کي کڻي نوٽن مٿان رکيائين. ڪتاب جو نالو هو ”راهب اسحاق جا مقدس اقوال“ ايون اٽڪل سان اُن کي پڙهي ورتو.
”مون کي ليمي جو رس نه کپي. منهنجي باري ۾ پوءِ گفتگو ڪجانءِ، ويهه ۽ مون کي ٻڌاءِ ته تو اِهو ڪم ڪيئن ڪيو. مون کي سڄي حقيقت ٻڌاءِ.“ چڱو ايئن آهي، ته تون پنهنجي ڊگهي ڪوٽ کي لاهه، نه ته بيحد گرم ٿي ويندين!“ ايون جنهن کي اِهو خيال ساڳي وقت آيو هو، ڪوٽ لاهي اُٿڻ کان سواءِ اُن کي ڀر واري بينچ تي اُڇلائي ڇڏيائين.
”ڳالهاءِ، ڳالهاءِ، ڳالهاءِ!“
هـُـو هاڻي بردبار بڻجي ويو هو، هو ترسيو ۽ يقيني طور تي سمجهي چـُـڪو هو ته سميرڊياڪوف کيس سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيندو.
”اِهو ڪيئن ٿيو هو؟“ سميرڊياڪوف ٿڌو ساهه کنيو.”تنهنجي لفظن موجب سڀ ڪجهه فطري طور تي ٿي گذريو هو. منهنجي لفظن جي ڳالهه پوءِ ڪجانءِ، ايون پاڻ تي پوري ريت قبضو ڪندي وري ڳالهائڻ شروع ڪيو. هن مضبوطيءَ مان پنهنجي لفظن کي دهرائڻ گهريو، پر اڳي وانگر رڙيون نه ٿي ڪيائين. مون کي تفصيل سان فقط اِهو ٻڌاءِ ته تو اِهو ڪم ڪيئن ڪيو. جيئن هر ڪا ڳالهه ٿي گذري، اُن کي بيان ڪر، ڪا به شيءِ نه وسارج سڀ کان وڌيڪ تفصيل! مان توکي عرض ٿو ڪريان ته تفصيل ٻڌاءِ“. ”تون جيئن ئي هليو ويو هئين، مان تهخاني ۾ ڪري پيو هوس.“
”اِهو سچو پچو دورو هو يا مڪر“
”فطرتاً اِهو مڪر هو. اِها سڄي مڪاري هئي. مان خاموشيءَ سان سڀني ڏاڪن تان لهي توڙ تائين پهتو هوس ۽ اُتي ليٽي پيس جيئن مان اُتي ليٽيس ته رڙ ڪيم ۽ ڦٿڪڻ لڳس. ايستائين جو هو مون کي ٻاهر ڪڍي ويا.“
”ترس! تو پوءِ سمورو وقت اسپتال ۾ به اِنهيءَ مڪاريءَ کي جاري رکيو؟“
”نه، ڪڏهن به نه. ٻي ڏينهن صبح جو، انهيءَ کان اڳي جو هو مون کي اسپتال ڏي کڻي ويا، مون تي حقيقي دوري جو حملو ٿيو. اِهو نهايت سخت هو، جو سالن ۾ به نه ٿيو هو. ساندهه ٻه ڏينهن بيهوش هوس.“
”ٺيڪ آهي، ٺيڪ آهي اڳتي هل.“
”هنن مون کي بستري تي سمهاريو. مان ڄاتو ٿي ته مان پردي جي ٻي طرف هوس. ڇاڪاڻ ته مان جڏهن، جڏهن بيمار ٿيندو هوس ته مارفا اگناٽيونينا، مون کي اُتي جاءِ ڏيندي هئي ۽ پنهنجي ويجهو رکڻ گهرندي هئي. هوءَ مون تي منهنجي ڄمڻ کان وٺي بيحد مهربان رهي آهي. رات جي وقت مان نهايت آهستي ڪنجهندو رهيس، مون کي اميد هئي ته دمتري فيودورپاولووچ ايندو.“
”توکي اِها اُميد هئي ته هـُـو تو وٽ ايندو؟“
”مون وٽ نه، پر مون کي اُميد هئي ته هـُـو گهر ۾ ايندو. مون کي ته سندس اَچڻ لاءِ ڪو شڪ ۽ شبهو به نه هو. مون سمجهيو ٿي ته هو رات جو گهر ۾ ضرور ايندو. مون کان سواءِ منهنجي اطلاع بغير هو اَچڻ وارو هو، سو به لوڙهي جي مٿان ٽپي. جيئن هو هميشه ڪندو رهندو هو. جيڪڏهن هو نه اچي ها؟“
”پوءِ ته ڪجهه به نه ٿئي ها. مان ڪڏهن به اُن کان سواءِ ڪو ڪم نه ڪري سگهان ها.“ ٺيڪ آهه، ٺيڪ آهه.... وڌيڪ سمجهه سان ڳالهاءِ، تڪڙ نه ڪر، ڪنهن به شيءِ کي نه ڇڏ.“
مان اُميد ٿي ڪئي، ته هو فيودور پاولووچ کي ماريندو. مان خيال ٿي ڪيو ته يقيناً ايئن ٿيندو، ڇاڪاڻ ته مان کيس اِنهيءَ لاءِ تيار ڪيو هو. وڏي ڳالهه اِها هئي ته کڙڪن کان پوري ريت واقف هو. انهن ڏينهن ۾ منجهس جوش ۽ شبها وڌندا ٿي رهيا. اُنهن کڙڪن جي ڄاڻ سبب، اِهو ضروري هو ته هو گهر ۾ گهڙي اَچي. هيءَ ٽرڻ جهڙي شيءِ نه هئي، اُن ڪري مون کي سندس اچڻ جي اُميد هئي.“
”ترس“ ايون وچ ۾ ٽپندي چيو ”جيڪڏهن هو کيس ماري ها ته پاڻ سان رقم به کڻي وڃي ها. تون اِهو به ڌيان ۾ رک، پوءِ توکي ڇا حاصل ٿئي ها. مون کي ته نظر ايئن ٿو اچي؟
”پر کيس رقم ڪڏهن به هٿ نه اچي ها. کيس ته اِها خبر هئي، جا مون کيس ٻڌائي هئي، ته رقم وهاڻي جي هيٺان آهي، پر حقيقت ۾ ايئن نه هو. هيءَ هڪ پيتيءَ ۾ هئي. مون پوءِ فيودور پاولووچ کي صلاح ڏني هئي. ڇاڪاڻ ته مان ئي وٽس اعتبار جوڳو هئس ته اُن لفافي کي جنهن ۾ اُهي نوٽ پيل هئا. حضرت بيبي مريم جي مجسمي جي پويان ڪنڊ ۾ لڪائي ڇڏي. ڇاڪاڻ ته ڪو به ان جاءِ کي معلوم ڪري نه ٿي سگهيو. خاص طرح اُهو ماڻهو جو تڪڙ ۾ اُتي اچي ها. اِهڙي ريت لفافو ان مجسمي جي پويان لڪائي رکيو هو. اِهو واهيات هو ته اُن کي وهاڻي جي هيٺان رکيو وڃي. جيڪڏهن پيٽيءَ ۾ رکجي ها، ته ان کي قلف ڏجي ها. پر سڀني جو خيال هو ته اِهو لفافو وهاڻي جي هيٺيان هو. هڪ بيوقوفي واري شيءِ، جنهن تي اعتبار ٿي ڪيو ويو. اهڙي ريت جيڪڏهن دمتري فيودورپاولووچ، خون ڪري ها، ته کيس ڪجهه به هٿ نه اچي ها. هو يا ته تڪڙ ۾ ڀڄي وڃي ها. ڇو ته کيس هر وقت آواز جو خوف ٿئي ها جيئن اَڪثر خونين سان ٿيندو آهي. يا هو گرفتار ٿئي ها. ان ڪري مون لاءِ هر وقت اِها آسان ڳالهه هئي ته مٿي چڙهي ان مجسمي تائين پهچان ۽ رقم کڻي وڃان. مان ٻي ڏينهن يا خود ان رات ايئن ڪري ٿي سگهيس. پر اِهو سڄو الزام دمتري تي اچي ٿي سگهيو. مان اِهو ئي اندازو لڳايان ها. ”پر جيڪڏهن هـُـو اُن کي قتل نه ڪري ها، ۽ فقط کيس ڪيرائي وجهي ها ته؟“
”جيڪڏهن هو کيس قتل نه ڪري ها، ته پوءِ بيشڪ مان رقم کڻي نه سگهان ها. پوءِ ته ڪجهه به نه ٿئي ها، پر مان هن نتيجي تي پهتو هوس ته هو اُن کي ايترو نه ماري ها، جو کيس ڪو هوش ئي نه رهي ها ۽ مون کي ايترو وقت ملي وڃي ها، جو اُن لفافي کي کڻي وٺان ها. ان کان پوءِ فيودور پاولووچ کي ٻڌايان ها، ته اهو دمتري -فيودورپاولووچ ئي هو، جو کيس مارڻ کان پوءِ پيسا به کڻي ويو.“
”ترس..... مون کي مغالطو ٿي رهيو آهي. تڏهن اِهو دمتري هو جنهن کيس قتل ڪيو ۽ تو فقط رقم کڻي ورتي؟“
”نه، هن کيس ماريو نه هو، بيشڪ مان هن وقت تائين ايئن ئي ٻڌائيندو رهيو آهيان ته هو قاتل آهي...... پر هاڻي، مان توسان ڪوڙ نه ڳالهائيندس، ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن تون هن وقت تائين نه سمجهي سگهيو آهين. جيئن مان ڏسان ٿو. ۽ جيڪڏهن تون مڪاري کان ڪم نه ٿو وٺين ته پنهنجي گناهه کي منهنجي مٿان اُڇلائي وجهين، ته تون هن جرم لاءِ جوابدار آهين. تون اڳ ۾ ئي خون کي ڄاتو ٿي ۽ مون کي اُن جي ڪرڻ لاءِ تيار تو ئي ڪيو. سڀ ڪجهه ڄاڻندي به هليو ويو هئين. اُن ڪري مان تنهنجي سامهون اَڄ شام جو هيءَ ڳالهه ثابت ڪرڻ گهران ٿو، ته هن سڄي معاملي ۾ تون ئي سچو پچو قاتل آهين. جيتوڻيڪ مان کيس قتل ڪيو آهي. پر حقيقت ۾ سچو قاتل نه آهيان حقيقت ۾ تون قاتل آهين.
”ڇو، ڇو! مان ڪيئن قاتل آهيان؟ خدايا!“ ايون پاڻ کي روڪي نه سگهيو ۽ آخر کيس رڙ ڪري چيائين. کانئس وسري ويو، ته گفتگوءَ جي آخر ۾ هو، بحث ڇو ڪري رهيو آهي؟ ”ڇا تو وٽ شرماشينا وارو ئي دليل آهي. هن صورت ۾ تو منهنجي شرماشينا جي وڃڻ کي منهنجي پيءُ جي قتل لاءِ اشارو سمجهيو، ٻڌاءِ ته اُن جي تون ڪهڙي تشريح ڪري ٿو سگهين؟“
تنهنجي منظوري تي يقين ڪرڻ کان پوءِ، مون کي هي ڄاڻڻ کپندو هو، ته جيڪڏهن مون کان هي ٽي هزار ضايع به ٿي وڃن ها، ته اُن تي تنهنجو ڪو به اعتراض نه ٿيڻ گهرجي ها. توڙي جو مون تي دمتري فيودورپاولووچ جي بجاءِ شڪ آندو وڃي ها يا مون کي سندس رفيق سمجهيو وڃي ها..... توکي منهنجو ٻين کان بچاءُ ڪرڻ گهرجي ها. توڙي جو جڏهن توکي تنهنجو ورثو ملي ها، ته مون کي انعام ڏئين ها. ڇاڪاڻ ته تنهنجي باقي حياتي، هاڻي سگهاري هئي. اِهو ورثو، منهنجي ئي معرفت توکي مليو آهي. توکي خبر هئي ته هو جيڪڏهن اگرافينا اليگزينڊرووينا سان شادي ڪري ها، ته توکي هڪ ڪوڏي به نه ملي ها.
”اڙي ته تنهنجو پوءِ اِهو ئي ارادو هو، ته مون کي تون سڄي حياتي تنگ ڪندو رهين ها.“ ايون چڙ مان چيو. ”پر جيڪڏهن مان هليو نه وڃان ها ۽ تنهنجي لاءِ اِهڙو اطلاع ڏيان ها، ته پوءِ ڇا ٿئي ها؟“
”تون ڪهڙو اطلاع ڏئين ها؟ مان ته توکي لالچ ٿي ڏني ته شرما شينا هليو وڃ. هيءَ سڄي بيهودگي آهي. ان کان سواءِ پنهنجي گفتگو کان پوءِ، يا ته تون هليو وڃين ها يا ترسي پوين ها. جيڪڏهن ترسي پوين ها، ته ڪجهه نه ٿئي ها. مان سمجهان ها ته تنهنجي خواهش نه آهي ۽ ڪا به ڪوشش نه ٿئي ها، جيئن ته تون هليو ويو هئين اُن ڪري اُن جو مطلب هو ته تو، مون کي اها پڪ ڏني هئي، ته ڪيس جي وقت تون منهنجي خلاف اطلاع ڏيڻ جي همٿ ئي نه ڪندين ۽ انهن ٽن هزارن ڏي نهاريندين به نه. تون سچ پچ پوءِ مون تي ڪو به ڪيس داخل نه ڪرين ها نه قانوني چاراجوئي، ڇاڪاڻ ته مان ڪورٽ ۾ سڄي حقيقت بيان ڪريان ها، ته اِهو مان نه آهيان، جنهن خون ڪيو آهي. يا چوري ڪئي آهي. مان ايئن چوان ها. تون ئي هئين، جنهن مون کي قتل ۽ چوري لاءِ راضي ڪيو هو، ۽ جيتوڻيڪ مان ان کي قبول نه ٿي ڪيو. مون کي ته تنهنجي منظوريءَ جي ضرورت هئي. جيئن تون مون کي پوءِ پنهنجو نشانو نه بڻائين. ڇو ته تو وٽ پوءِ ڪهڙو ثبوت هجي ها؟ مان هميشه توکي نشان بڻايو آهي ۽ پنهنجي پيءُ جي موت لاءِ هميشه تنهنجي انتظار تي پئي سوچيو اَٿم. مان عوام کي ٻڌايان ها ته اوهان هن حقيقت تي اعتبار ڪريو ۽ پوءِ تون سڄي حياتي شرمندگيءَ ۾ گذاريندو رَهين ها.“
”ڇا، مون کي ايڏو انتظار هو، سچ پچ؟“ ايون وري چڙ مان چيو.
”مان توکي يقين ٿو ڏيان ته توکي انتظار هو. تنهنجي منظوريءَ سان، جنهن کي نهايت خاموشيءَ سان قبول ڪيو هو، مان اِهو سڄو ئي ڪم ڪيو،“ سميرڊياڪوف خاطر جملي سان ايون ڏي ڏٺو، هو نهايت ڪمزور هو ۽ نهايت هوريان ۽ ٿڪايل ٿي ڳالهايائين. پر ڪا اندرين طاقت کيس اُڀاريندي ٿي رهي. ايون محسوس ڪيو ته وٽس ڪا اُن ڪارروائي بابت تجويز هئي.
”اڳتي وڌ!“ ايون کيس چيو، ”مون کي ٻڌاءِ ته اُن رات ڇا ٿي گذريو؟“
”وڌيڪ ڇا ٻڌايان. مان اُتي پيو هوس. مان خيال ڪيو ته منهنجو آقا واڪا ٿو ڪري، مون کان اڳ ۾ گريگري اوچتو اُٿي پيو ۽ ٻاهر هليو ويو. اُن جي ڪمهلي رڙ آئي، پوءِ خاموشي ۽ اونداهي ٿي وئي. مان انتظار ۾ پيو رهيس ۽ منهنجي دل زور سان ڌڪ ڌڪ ڪري رهي هئي. مان اُن کي برداشت ڪري نه سگهيس. مان آخر اُٿيس، ٻاهر ويس، ڏٺم ته کٻي پاسي باغ ڏانهن دري کليل هئي، مان کٻي پاسي قدم کڻي ويس ته ڏسان ته هو اُتي جيئرو ويٺو آهي يا نه؟ مون کي اُن وقت آقا جي چرڻ پرڻ جو آواز ٿي آيو ۽ ٿڌا شوڪارا ٿي ڀريائين. ان مان سمجهيم ته هو جيئرو آهي. مان دريءَ وٽ ويس ۽ آقا کي سڏ ڪيم ۽ چيائين ته ”مان آهيان مان!“ هن به رڙ ڪري چيو ته ”هو آيو هو ۽ ڀڄي ويو. ان مان سندس مطلب هو ته دمتري فيودورپاولووچ آيو هو ۽ هن گريگري جو خون ڪيو آهي.“ ڪٿي؟ مان کانئس آهستگيءَ سان پڇيو. هتي ڪنڊ ۾. هن اشارو ڪري چيو. هو به آهستگيءَ سان ڳالهائي رهيو هو. ”ترسو“ مان کيس چيو. اُن کان پوءِ مان باغ جي ڪنڊ ۾، اُن کي ڏسڻ لاءِ ويس، مان اُن وٽ پهچي، ڏٺم ته هو ڀت جي ڀرسان پيو آهي. سڄو رت سان ڀريل آهي ۽ ڪو به هوش نه اَٿس. سو اِهو سچ آهي، ته دمتري فيودورپاولووچ هت هو. فوراً اِهو خيال، منهنجي دماغ ۾ اچي ويو، اُن جاءِ تي ئي مون پختو اِرادو ڪيو ته هن معاملي کي ختم ڪيو وڃي، پوءِ ڇو نه گريگري جيئرو هجي، هو ڪجهه هن معاملي جي باري ۾ ڏسي نه سگهندو، ڇو ته هو بيهوش پيو هو. فقط اِهو خطرو هو ته مارفا اگنتيوينيا نه جاڳي پوي، مان انهيءَ گهڙيءَ محسوس ته ڪيو، پر اِهو انتظار ته اِهو ڪم پورو ڪيو وڃي، مون تي سوار ٿي ويو. ايستائين جو مان مشڪل سان ساهه کڻي سگهيس. مان وري پنهنجي آقا لاءِ دريءَ وٽ ويس، ۽ چيومانس ته ”هوءَ هتي آهي ۽ آئي آهي، اگرافينا اليگزينڊرووينا آئي آهي ۽ اَندر اچڻ ٿي گهري.“ هن هڪ ٻار وانگر ڇرڪ کاڌو ”هوءَ ڪٿي آهي؟“ هن عجب مان چيو. پر کيس اعتبار نه آيو. ”هوءَ هتي بيٺي آهي. اوهان جي دروازي کي کولي.“ هن دريءَ مان ٻاهر ڏٺو. کيس اَڌ اعتبار هو ۽ اَڌ اعتباري پر کيس در کوليندي خوف پئي ٿيو. ”هيءُ ڇو مون کان خوف ٿو کائي. مون اُن وقت خيال ڪيو ۽ هيءُ نهايت مزيدار هو. مون خيال ڪيو ته دريءَ تي اُهي کڙڪا ڪريان، جي اسان جي وچ ۾ مقرر ڪيا ويا هئا، ته گروشينڪا اچي وئي آهي، هاڻي ته اُن جي سامهون ۽ اُن جي حاضري ۾ هو. مان سمجهيو ته هو منهنجي لفظن تي اعتبار نه ٿو ڪري، اُن ڪري مون مقرر ڪيل کڙڪا ڪيا. جيئن ئي هن اُهي کڙڪا ٻڌا، هو دروازو کولڻ لاءِ ڊوڙيو. هن در کوليو. مان اندر هليو وڃان ها. پر هو مون کي روڪڻ لاءِ دروازي ۾ ٿي بيٺو. هوءَ ڪٿي آهي؟ هن ڏڪندي مون ڏانهن ڏٺو. خير منهنجو خيال جيڪڏهن سچو آهي، ته هو مون کي ڏسي ڊڄي ويو آهي، ته اها چڱي ڳالهه نه آهي. هن خيال جي ڪري خوف کان منهنجون ٽنگون ڏڪڻ ٿي لڳيون. مون سوچيو ته هو شايد مون کي اندر اچڻ نه ڏي. يا ٻاهر نڪري سڏ ڪري، يا مارفا اگنيٽوينيا پهچي وڃي يا ڪا ٻي ڳالهه ٿي پوي. مون کي هاڻي ياد نه ٿو اچي، پر منهنجو رنگ هارجي ويو ۽ کيس منهن ڏيڻ لاءِ بيهي رهيس. مان ڀٽڪندي کيس چيو ته ”ڇو، هوءَ ته هتي آهي، دريءَ جي هيٺان. اوهان الائجي ڇو کيس ڏسي نه ٿا سگهو؟ هن کي وٺي اَچ، وٺي اَچ!“ مان کيس چيو ته، ”هوءَ ڊڄي وئي آهي، هـُـو گوڙ کي ڏسي ڊڄي وئي آهي ۽ ٻوٽن جي جهنڊ ۾ لڪي پئي آهي. توهان پاڻ پڙهڻ واريءَ جاءِ کان وڃي کيس سڏ ڪريو.“ هو دريءَ ڏي ڊوڙيو ۽ ميڻ بتي دريءَ ۾ رکيائين. گروشينڪا کي سڏ ڪيائين گروشينڪا تون ڪٿي آهين؟ جيتوڻيڪ هن هيءُ سڏ ٿي ڪيا، پر هن نه ٿي چاهيو ته توڙي دريءَ کان ٻاهر ڏسي يا مون کان پري چـُـري وڃي. ڇاڪاڻ ته هو مصيبت ۾ هو. مان دريءَ وٽ ويس ۽ وڃي نوڙيس. اِجهو هوءَ هتي آهي. ۽ انهن ٻوٽن ۾ هوءَ توتي کلي رهي آهي. ڇا تون اُن کي نه ٿو ڏسين؟ کيس اوچتو اعتبار آيو. هو سڄو ڌڏي ويو. هو بـُـري طرح اُن لاءِ چريو بڻجي ويو هو. هو دريءَ ڏانهن ڊوڙيو. مان ڪاغذ جي مٿان رکڻ وارو لوهه جو تورو، سٽ ڏيئي ميز تان کڻي ورتو. ”توکي ياد هوندو، اُن جي تور ٽي پائونڊ ٿيندي. مان ان کي اُڇلائي سندس مغز جي مٿان ڌڪ هنيو. هن ڪا به رڙ نه ڪئي. هو فقط اوچتو ڪري پيو. مان کيس ٻيهر ۽ ٽيهر ڌڪ هنيا. ٽئين دفعي مان سمجهيو ته سندس مغز کي ڀڃي وڌو اَٿم. هو پٺيءَ ڀر ڦريو. سندس منهن مٿي هو ۽ سڄو رت سان ڍڪجي ويو. مان چوڌاري ڏٺو. مون تي رت جو ڦڙو به نه هو. مان ڪاغذن واري توري کي صاف ڪيو ۽ ان کي پنهنجي جاءِ تي رکيم. حضرت بيبي مريم جي مجسمي ڏي ويس. لفافي مان رقم ڪڍي ورتم. لفافو زمين تي اُڇلايم ۽ گلابي ڌاڳو به اُن جي ڀرسان ڦٽي ڪيم. مان ڏڪندي باغ ڏي هليو ويس. سڌو صوف جي وڻ ڏي، جنهن ۾ هڪ پور آهي جنهن جي توکي خبر آهي. مان اُن کي گهڻو اڳي تاڙي ورتو هو. مان اُن ۾ هڪ پراڻي ڪپڙي جو ٽڪرو ۽ ڪاغذ رکي ڇڏيو هو. مان سڀئي نوٽ اُن ڪپڙي ۾ ويڙهيا ۽ اُن اُونهي پور ۾ اُن ڳنڍ کي اُڇلائي ڇڏيم. اُتي ٻه هفتا کن اُها رقم پئي هئي. جڏهن مان اسپتال کان ٻاهر آيس ته اُنهن کي اچي کنيم. مان اُن وقت پنهنجي بستري ڏي هليو ويس ۽ سمهي پيس. مان اُن وقت خيال ڪيو، ته جيڪڏهن گريگري مري ويو ته ڏاڍي خراب ڳالهه ٿيندي، پر جيڪڏهن هو بچي ويو ته پوءِ هـُـو، شاهدي ڏيندو، ته دمتري فيودورپاولووچ آيو هو ۽ هن ئي کيس قتل ڪيو هوندو ۽ رقم کڻي ويو هوندو. ان کان پوءِ مان ڪنجهڻ لڳس، جنهن مان منهنجي بي صبري ۽ پريشاني ظاهر هئي. هن ڪنجهڻ کان منهنجو مقصد هو ته مارفا اگيونينيا کي جيتري قدر ٿي سگهي، ننڊ مان سجاڳ ڪريان. آخر هوءَ جاڳي پئي ۽ مون ڏانهن ڊوڙي آئي، پر جڏهن هن ڏٺو ته گريگري موجود نه آهي ته هوءَ ٻاهر ڊڪندي وئي ۽ باغ ۾ ان جي رڙ کي ٻڌائين. ان کان پوءِ، ٻيو سڀ ڪجهه ٿيندو رهيو ۽ مون کي اطمينان ملي ويو.“
هو خاموش ٿي ويو، ايون هن وقت ۾، مڪمل خاموشيءَ سان ڌيان ڏيئي ٻڌندو رهيو. نه هو چـُـريو پـُـريو ٿي، نه هن مان اکيون ڪڍيائين ٿي. سميرڊياڪوف جڏهن پنهنجي ڪهاڻي بيان ڪئي ٿي، ته وقت بوقت هو ايون کي نهاريندو ٿي رهيو، پر گهڻو وقت، سندس اکيون جهڪيون ٿي رهيون، جڏهن هن پنهنجي ڪهاڻي پوري ڪئي ته هو فطرتاًجوش ۾ اچي ويو ۽ تڪڙو تڪڙو ساهه کڻڻ لڳو. سندس نرڙ تپي ويو هو. پر هيءُ ٻڌائڻ مشڪل آهي، ته هيءُ پگهر ندامت جو هو يا طبعي.
ايون گهڙي کن فڪر ۾ پئجي ويو ۽ پوءِ چيائينس ته ”ترس، هيءَ حقيقت ڪيئن آهي؟ جيئن ته هن دروازو، تنهنجي لاءِ کوليو هو، ته گريگري ڪيئن ٿو چوي ته توکان اڳ ۾ هن دروازو کليل ڏٺو هو؟“
هيءَ ڳالهه ظاهر هئي ته ايون ساڻس دوستاڻي نموني ٿي ڳالهايو ۽ سندس لهجو ئي ٻيو هو، هو اڳي وانگر ڪاوڙ ۾ نه ٿي ڏٺو، ايتري قدر، جو اُن وقت جيڪڏهن اندر ليئو پائي ڏسي ها، ته هو پڪ سان هن نتيجي تي پهچي ها ته هو صلح ۽ صفائي سان هڪٻئي سان گفتگو ڪري رهيا آهن، جا ڪا معمولي ڳالهه آهي. پر مضمون دلچسپ آهي.
”دروازي جي باري ۾ ته گريگري اُن کي کليل ڏٺو هو، اِهو عجيب خيال آهي.“ سميرڊياڪوف مشڪندي کيس چيو، هـُـو انسان ئي نه آهي. مان توکي پڪ سان ٿو چوان ته هو نٺر خچر آهي، هن ڏٺو ئي نه هو، پر عجب ٿو ٿئي ته هن اُن کي ڏٺو هو ۽ منجهس ڪو به لوڏو ڪونه آهي. اِها اسان جي خوشنصيبي آهي. جو وٽس اِهو خيال اچي ويو آهي. ڇاڪاڻ ته اِهڙي حالت ۾ هو دمتري فيودورپاولووچ کي سزا ڏيڻ کان سواءِ نه رهندا.
”ڌيان ڏيئي ٻـُـڌ....... ايون کيس چيو. هن اِهڙي ريت گفتگو کي شروع ڪيو جو معلوم پئي ٿيو، ته هو وري منجهي ويو آهي، ۽ ڪوشش ٿو ڪري ته ڪنهن ڳالهه کي سمجهي ڌيان ڏيئي ٻڌي. مون وٽ ڪيترائي سوال آهن، جن کي توکان پڇڻ گهران ٿو، پر مون کان اُهي وسري ٿا وڃن..... مان انهن کي وساري ٿو ويهان ۽ هو وري هڪٻئي ۾ گڏجي ٿا وڃن. پر گهٽ ۾ گهٽ مون کي هيءُ ٻڌاءِ ته تو لفافي کي ڇو کوليو ۽ زمين تي ڦٽو ڪيو؟ تون لفافو پاڻ سان ڇو نه ٿي کڻي وئين؟..... جڏهن تو مون کي اها ڳالهه ٿي ٻڌائي، تڏهن مان خيال ٿي ڪيو، ته تو صحيح حقيقت ٻڌائي آهي..... پر ڇو، مان اُن کي سمجهي نه ٿو سگهان؟“ مان ڪنهن چڱي ڪارڻ لاءِ ايئن ڪيو هو. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن ڪو ماڻهو، جنهن کي هيءَ سڄي خبر هجي ها، جيئن مان، جنهن سڀني نوٽن کي اڳ ۾ ڏٺو هجي ۽ پاڻ ئي لفافي ۾ وڌو هجي، جنهن، اُن کي مهر ٿيندي ۽ اُن تي ائڊريس کي لکندي ڏٺو هجي، اِهڙو ماڻهو جيڪڏهن خون ڪري ٿو، ته اِهڙي ماڻهوءَ لاءِ ڪهڙي ضرورت هئي، ته هو پوءِ لفافي کي ڦاڙي ها، سو به اُن نااُميديءَ جهڙي تڪڙ ۾، ۽ اِهو ڄاڻندي به ته نوٽ اُن لفافي ۾ ضرور هوندا. نه جيڪڏهن ڪو مون جهڙو ڦورو هجي ها، ته هو سنئون سڌو لفافي کي کيسي ۾ رکي، جيتري قدر ٿي سگهي ها، تڪڙو تڪڙو هليو وڃي ها. پر دمتري فيودورپاولووچ جو معاملو ئي ٻيو هو، کيس ٻڌل ڳالهين تي لفافي جي خبر هئي. هن اڳ ۾ ان کي ڏٺو ئي ڪونه هو. جيڪڏهن هيءُ اُن کي ملي وڃي ها، مثال طور وهاڻي جي هيٺان ته هو اُن کي ڦاڙي ها، ۽ اهو خيال ئي نه ڪري ها ته ايئن ڪندي مٿس ثابتي ٿي جڙي. ڇاڪاڻ ته هـُـو عادي چور نه هو ۽ نه وري اڳ ۾ ڪا چوري به ڪئي هئائين. هو ڄمندي سکر ماڻهو آهي. پر جيڪڏهن هو چوريءَ لاءِ تيار ٿئي ها، ته رواج موجب چوري نه هجي ها. ڇاڪاڻ ته هو جو ڪجهه کڻي ٿي ويو، سو سندس ئي هو، هن سڄي شهر کي اڳ ۾ ئي پنهنجو مقصد ٻڌائي ڇڏيو هو، ۽ هـُـن وڏي واڪي ماڻهن کي منٿ ٿي ڪئي ته هو ويندو ۽ پنهنجي ملڪيت فيودور پاولووچ کان وٺندو. منهنجي جڏهن آڏي پڇا پئي ٿي، ته مان پراسيڪيوٽر (جاچ ڪندڙ عملدار) جي منهن ۾ پاڻي ڀرجي آيو.
پر ايئن ٿي سگهيو پئي ته اِهي سڀئي ڳالهيون اُن موقعي تي تو سوچيون هيون؟ پنهنجي عجب تي قبضو ڪندي، ايون کيس للڪاريو. هن سميرڊياڪوف کي وري خوف مان ڏٺو.
اسان جي مٿان خدا رحم فرمائي! ڇا اُن نااُميديءَ جهڙي تڪڙ ۾ ڪو ايئن سوچي به سگهي ٿو؟ هيءُ سڀ ڪجهه اڳ ۾ ئي سوچيو ويو هو.
”ٺيڪ آهي، ٺيڪ آهي... اِهو شيطان هو، جنهن تنهنجي مدد ڪئي آهي!“ ايون وري رڙ ڪري چيو، ”نه، تون بيوقوف نه آهين، مون جيئن خيال ٿي ڪيو، تون اُن کان وڌيڪ سياڻو آهين......“
هو پريشانيءَ مان اُٿي بيٺو، سندس اِرادو هو ته ڪمري جي آرپار گهمي، هو خطرناڪ غم ۾ مبتلا هو، پر ميز سندس رستي کي روڪي ڇڏيو هو، ميز ۽ ڀت جي وچ ۾ مشڪل سان رستو هو، جنهن کان هو گذري سگهي. هو جنهن جاءِ تي بيٺو، اُتي فقط چوڌاري ڦري ٿي سگهيو ۽ ويهي رهيو. شايد چـُـرڻ پـُـرڻ جي مشڪل وري کيس جوش ۾ آڻي وڌو. هن اوچتو رڙ ڪئي، جا اڳي جهڙي ڪاوڙ واري هئي.
”بدنصيب ۽ ويرن سان ڀريل انسان ڌيان ڏيئي ٻڌ! تون اِهو سمجهي نه ٿو سگهين، ته مان توکي فقط اِنهيءَ لاءِ قتل نه ڪيو آهي، ڇاڪاڻ ته مان توکي سڀاڻي ڪيس ۾ پيش ٿيڻ لاءِ جيئرو رکان ته جيئن اُتي جواب ڏئي سگهين، خدا ڏسي ٿو.“ ايون پنهنجي هٿ کي مٿي کنيو. ”شايد مان پڻ گنهگار هوندس. شايد سچ پچ، منهنجي اندر ۾ پنهنجي پيءُ جي موت لاءِ منهنجي خواهش هجي، پر مان قسم کڻي ٿو چوان ته ايترو ڏوهي نه هيس، جيئن تون سمجهين ٿو. ان لاءِ مان توکي ڪو به ڏوهه نه ڏيندس. نه، نه مان هن تي ڪو به زور نه ڏيندس. پر اُن جي پرواهه نه آهي، مان سڀاڻي ڪيس ۾ پنهنجي خلاف پنهنجو بيان ڏيندس. مان اُن جو پورو اِرادو رکان ٿو. مان سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيندس. پر اَسان ٻنهي کي گڏجي پيش ٿيڻ گهرجي. ڪيس ۾ جو ڪجهه به توکي خلاف چوڻو هجي، چئي ڏج، مان اُن کي منهن ڏيندس. مان توکان ڪو نه ٿو ڊڄان. مان پاڻ هرهڪ ڳالهه کي قبول ڪندس! پر توکي به قبوليت ڏيڻ گهرجي، ضرور ضرور اسان ٻنهي کي گڏجي وڃڻ گهرجي، پوءِ ڪجهه به ٿئي.“
ايون هيءُ لفظ نهايت: گنڀيرائي ۽ محڪم فيصلي سان چيا. سندس تلي وارين اکين مان به ايئن پئي معلوم ٿيو ته ايئن ئي ٿيندو.
تون بيمار آهين، مان ڏسان ٿو ته تون بلڪل بيمار آهين. تنهنجون اکيون هيڊيون ٿي ويون آهن. سميرڊياڪوف بنا ڪنهن مذاق جي تشريح ڪندي چيو. سندس چهري مان همدردي صاف ٿي نظر آئي. اسان گڏجي هلنداسون، ايون وري دهرايو، ”جيڪڏهن تون نه ٿو هلين ته پرواهه نه آهي، مان اڪيلو ويندس.“
سميرڊياڪوف دم ورتو، ڄڻ ته هو سوچي رهيو هو.
اِهڙيءَ ريت ڪجهه به ٿي نه سگهندو، تون ڪونه ويندين.“ آخر ۾ هو زور ڏيندي، اُن پڄاڻيءَ تي آيو.
”تون مون کي سمجهي نه ٿو سگهين.“ ايون کيس ملامت ڪندي چيو.
تو جيڪڏهن اِها سڄي قبوليت ڏني، ته بيحد شرمندو ٿيندين. اُن کان وڌيڪ، هن مان ڪو به فائدو نه ٿيندو، ڇاڪاڻ ته مان سنئون سڌو چوندس ته تو سان اِهڙي ڪا به ڳالهه نه ڪئي آهي ۽ تون بيمار آهين (تون ڏسڻ ۾ به ايئن ٿو اَچين) يا ته توکي پنهنجي ڀاءُ جي لاءِ ايڏو ڏک آهي، ته تون اُن کي بچائڻ لاءِ پنهنجي قرباني ڏيئي رهيو آهين ۽ سڀئي ڳالهيون تو منهنجي خلاف جڙتو ٺاهيون آهن، ڇاڪاڻ ته تو هميشه مون کي مک کان به ڪمزور پئي سمجهيو آهي، پوءِ توتي ڪير اعتبار ڪندو؟ تو وٽ هڪ به ثابتي ڪهڙي آهي؟“ ٻڌ تو مون کي اعتبار ڏيڻ لاءِ، هاڻي نوٽ ڏيکاريا هئا.
سميرڊياڪوف، اُن ڪتاب کي کنيو، جنهن ۾ نوٽ پيا هئا ۽ اُن کي ٻي طرف رکيائين. تون اِهي پيسا پاڻ سان کڻي وڃ. ”سميرڊياڪوف ٿڌو ساهه کڻندي چيو“. بيشڪ مان انهن کي کڻي ويندس، پر تون مون کي اُهي ڇو ڏئي رهيو آهين، جڏهن ته تو خون انهيءَ رقم جي لالـچ ۾ ڪيو آهي؟
”ايون سخت اَچرج مان کيس ڏٺو“، ”مون کي اِها نه کپي“ سميرڊياڪوف ڏڪندڙ آواز ۾ صاف طرح چيو جنهن ۾ انڪار جو زور هو. مون کي خيال هو ته مان هن رقم سان ماسڪو يا ڪنهن ٻاهرين ملڪ ۾ پنهنجي نئين حياتي جو آغاز ڪندس. مان اُن جو خواب لهي ٿي سگهيس، خاص طرح ڇاڪاڻ ته سڀئي ڳالهيون قانون جي حد اَندر هيون. اِهو سڀ صحيح هو، جو تو مون کي سيکاريو هو، ڇو ته تو مون سان اُن باري ۾ گهڻو ڪجهه ڳالهايو هو. نه اخلاق کي اهميت آهي نه وري ان جي ڪا ضرورت آهي. تون هن ۾ صحيح هئين. مان به اُنهيءَ نتيجي تي پهتو آهيان.
”تون اِنهيءَ فيصلي تي پاڻ آيو آهين؟“ ايون مشڪندي، مطمئن آواز ۾ کانئس پڇيو.
” هاڻي تون خدا ۾ يقين ٿو رکين، جو تون مون کي رقم موٽائي ٿو ڏئين؟“
”نه، نه، اِيئن نه آهي“ هن آهستي ڀڻڪندي چيو.
تڏهن موٽائي ڇو ڏئي رهيو آهين؟
”هن کي ڇڏ، اِهو ڪافي آهي.“ سميرڊياڪوف وري پنهنجي هٿ کي لوڏيو، ”تون هميشه پاڻ ئي چوندو هئين ته سڀ ڪا شيءِ قانون موجب آهي، سو هاڻي تون ايترو پريشان ڇو آهين؟ تون پنهنجي خلاف به شاهدي ڏيڻ لاءِ تيار آهين...... ۽ اُن مان ڪجهه به نه ٿيندو، تون پنهنجو بيان ڏيڻ لاءِ ڪونه ويندين؟“
سميرڊياڪوف معاملي کي طئي ڪندي چيو.
”تون ڏسندين!“ ايون کيس چيو.
”هيءُ ٿي ئي نه ٿو سگهي!“ تون بيحد سياڻو آهين. تون پيسي جو شوقين آهين. مون کي اُن جي خبر آهي. تون چاهيندو آهين ته توکي عزت ملي. ڇاڪاڻ ته تون بيحد مغرور آهين، تون زناني ادائن جو حد کان گهڻو خواهان رهندو آهين، تون سڀ کان وڌيڪ هيءُ پسند ڪندو آهين، ته تنهنجي زندگي آرام سان گذري ۽ ڪنهن ٻي تي تنهنجو آسرو نه هجي - اِها ئي ڳالهه آهي، جنهن جي تون خبرداري ڪندو آهين. تون ڪڏهن به اِهڙي تڪليف پنهنجي مٿان، آڻي پنهنجي زندگيءَ کي هميشه لاءِ خراب نه ڪندين. تون فيودور پاولووچ وانگر آهين، سندس سڀني ٻارن مان. فقط تنهنجي ئي، اُن سان مشابهت ٿي سگهي ٿي. تو وٽ به اُهو ئي روح آهي، جو اُن وٽ هو.“
”تون بيوقوف نه آهين.“ ايون کيس چيو، مٿس وڏو اثر پيل ٿي ڏٺو ۽ خون سندس چهري ۾ ڊوڙي ويو. تون هاڻي سنجيده آهين، هن سميرڊياڪوف ڏي اوچتو عجيب ڪشمڪش سان نهاريندي چيو.
”اِهو ئي ته تنهنجو غرور هو، جو تو مون کي مغرور ٿي سمجهيو، رقم کڻي وڃ.“
ايون، نوٽن جي ٽنهي ٿهين کي کنيو ۽ اُنهن کي ڪنهن به شيءِ ويڙهڻ کان اڳ کيسي ۾ وڌو ۽ چيائينس ته: ”مان هيءُ سڀاڻي ڪورٽ ۾ ڏيکاريندس.“
”ڪو به توتي اعتبار نه ڪندو، ڇاڪاڻ ته تو وٽ اڪيچار دولت آهي. تو فقط پنهنجي ٽجوڙيءَ مان هـُـن کي ڪڍي، ڪورٽ ۾ آندو آهي.“
ايون پنهنجي جاءِ تان اُٿيو.
”مان وري به توسان هيءَ ڳالهه دهرايان ٿو، ته مان توکي قتل نه ڪيو آهي، اُن جو سبب هيءُ آهي، ته سڀاڻي تنهنجي ڪورٽ ۾ ضرورت پوندي، هيءَ ڳالهه ياد رک ۽ اُن کي نه وسار.“ ”ٺيڪ آهي، هاڻي ئي مون کي ماري ڇڏ.“ سميرڊياڪوف اوچتو عجيب نگاهن سان ايون کي ڏسندي چيو. ”توکي، ان جي به همٿ نه ٿيندي. هن چڙ ڏياريندڙ مشڪڻ سان کيس چيو، توکي ڪنهن به شيءِ جي ڪرڻ جي همٿ نه ٿيندي. تون جو نهايت همٿ وارو هئين؟“
”سڀاڻي ڏسبو“ ايون رڙ ڪري چيو ۽ اڳتي وڌڻ لاءِ چـُـريو.
”گهڙي ترس...... مون کي اِهي نوٽ ڏيکار!“
ايون نوٽن کي ڪڍيو ۽ کيس اُهي ڏيکاريائين. سميرڊياڪوف ڏهن سيڪنڊن لاءِ انهن کي ڏٺو.
هٿ کي لوڏيندي، هن کيس چيو هاڻي تون وڃي سگهين ٿو، هن وري کيس سڏ ڪيو، ”ايون فيودورپاولووچ! توکي ڇا کپي؟“ ايون ترسڻ کان سواءِ پوئتي مڙيو.
”خدا حافظ!“
سڀاڻي تائين، ايون زور سان چيو ۽ جهوپڙيءَ کان ٻاهر نڪري ويو.
برف جو طوفان اَڃا لڳي رهيو هو. هو پهريائين ٿورا قدم نهايت همٿ سان اڳتي وڌيو، پر اوچتو ڏڪڻ لڳو. هو غير محدود پختگيءَ سان آشنا ٿي چـُـڪو هو. هـُـو اُن تذبذب حالت کي ختم ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويو، جا گهڻي وقت کان کيس عذاب ڏئي رهي هئي. هن پنهنجو فيصلو ڪري ورتو هو، ۽ اهڙي اُن ۾ ڪا به تبديلي اَچڻ واري نه هئي. هو پنهنجي نجات تي خيال ڪندو رهيو. ايتري ۾ هو ڪنهن شيءِ جي مٿان وڃي ڪريو، هو ٿورو ترسيو. هن پنهنجي پير لڳڻ سان محسوس ڪيو ته جنهن ڪڙمي کي هن ڌڪ هڻي هيٺ ڪيرايو هو. سو اَڃا بيهوش ۽ بنا ڪنهن چرپر جي پيو هو. برف سندس سڄي منهن کي ڍڪي ڇڏيو هو، ايون کيس مٿي کنيو ۽ پنهنجي ڀاڪر ۾ ورتو. رستي جي سڄي پاسي ۾ هڪ گهر ۾ روشني ڏسي، هو اوڏانهن ويو ۽ اُن کي کڙڪايائين. گهر جي مالڪ کي چيائين ته هو اُن ماڻهو کي پوليس جي ٿاڻي تائين کڻائڻ ۾ مدد ڪري، جنهن لاءِ هو کيس ٽي روبل ڏيندو. هو ماڻهو تيار ٿي ويو ۽ ٻاهر آيو، مان اِهو تفصيل سان بيان نه ڪندس، ته ايون ڪيئن پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿيو ۽ اُن ڪڙميءَ کي پوليس ٿاڻي تي پهچايائين ۽ ڊاڪٽر جو انتظام ڪيائين ته اُن کي هڪدم اچي ڏسي. اُن لاءِ هن پنهنجي ڪشاده دستي کي بهتر ريت ڏيکاريو. پر مان فقط اِهو ٻڌائيندس ته اِن سڄي ڪم ۾ کيس ڪلاڪ لڳي ويو ۽ کيس تسلي اچي وئي، سندس دل مسلسل طرح ڀٽڪندي ۽ ڪم ڪندي رهي.
”جيڪڏهن مان پنهنجو فيصلو سڀاڻي لاءِ پختگي سان نه ڪريان ها، هن تسليءَ سان سوچيو، ته مان جيڪر سڄو ڪلاڪ هي ڪڙميءَ جي سنڀال ۾ صرف نه ڪريان ها، ته پوءِ شايد سندس حالت جي ڪا به پرواهه نه ڪريان ها، مان مڪمل طور پاڻ تي ضابطي قائم رکڻ لائق بڻجي ويو آهيان.“ هن ساڳي وقت وڏي تسليءَ سان خيال ڪيو، ته هنن کي ڏسو، جي منهنجي لاءِ چون ٿا ته مان ديوانو بڻجي ويو آهيان.
جيئن ئي هو پنهنجي گهر ۾ آيو ته ڪجهه وقت لاءِ ترسيو. پاڻ کان پڇڻ لڳو، چڱو ايئن نه ٿيندو ته هڪدم پوليس جي جاچ ڪندڙ عملدار وٽ وڃي، اُن کي سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏي. هن هيءُ فيصلو گهر کي پٺ ڏيندي ئي ڪري ورتو، سڀاڻي سڀئي ڳالهيون گڏجي ٿينديون، هو پاڻ سان ڀڻڪيو، هيءَ عجب جي ڳالهه هئي، جو سندس سڄي خوشي ۽ تسلي، هڪ وقفي ۾ کانئس گذري وئي.
جڏهن هو پنهنجي ڪمري ۾ داخل ٿيو، ته هن دل تي برف جهڙي شيءِ کي محسوس ڪيو. اُها يادگيري وانگر هئي يا اَڃا به ڪنهن يادنامي وانگر جا ڏک ڏيندڙ ۽ بغاوت جهڙي هئي. جا سندس ڪمري تي قبضو ڪري چڪي هئي ۽ اڳ به موجود هئي. هو ٿڪجي صوفي تي ڪري پيو. پوڙهي وٽس سهاور کڻي آئي. چاءِ ٺاهيائين پر اُن کي چکيائين به نه. هو صوفي تي ويٺو ۽ پاڻ کي منجهيل سمجهڻ لڳو. هن محسوس ڪيو، اُها يادگيري وانگر هئي يا اَڃا به ڪنهن کي خبر نه هئي ته هو بيمار آهي ۽ بيوس. هو ننڊ ڪرڻ لاءِ سمهيو، پر بي آرامي ۾ اُٿيو ۽ ڪمري ۾ آرپار گهمڻ لڳو ته جيئن سندس پريشاني ختم ٿئي. اُن وقت هو سمجهڻ لڳو ته هو بدحواسيءَ ۾ مبتلا آهي. جا بيماري ته نه هئي. جيئن هن سمجهيو ٿي. هن وري ويهڻ سان چوڌاري نهاريو، ڄڻ ته ڪنهن شيءِ کي ڳولهي رهيو آهي. اِهڙي حالت مٿس ڪئي ڀيرا آئي. آخر سندس اکيون هڪ مرڪز تي بيهجي ويون.
ايون مشڪيو پر سندس صورت، ڪاوڙ کان سرخ ٿي وئي. هو ڪيتري وقت تائين اُن جاءِ تي پيو رهيو ۽ آخر پنهنجي مٿي کي هٿن ۾ ورتائين ۽ تند نگاهه سان، جيتوڻيڪ اُن مرڪز ڏي نهاري رهيو هو، جتي صوفو رکيل هو. پر وري مـُـنهن ڦيرائي ڀت ڏي ڪيائين. معلوم پئي ٿيو ته اُتي ڪا اِهڙي شيءِ آهي، جا کيس بي آرام بڻائي چڙ ٿي ڏياري.