باب ٽيون: اسڪول جو ڇوڪرو
”مون کي دير ٿي وئي.“ ڪراسوتڪين، کيس جواب ڏنو. مان ڪن سببن جي ڪري ترسي پيو هوس. توکي مون سان گڏ هئڻ جي ڪري سزا ته نه ملندي؟
”اچ، مان توکي ٻڌايان ٿو، ته مون کي ڪڏهن به مار نه ملندي آهي. اڄ ته توسان پريزيوان به آهي؟“
”هائو.“
”تون، هن کي به وٺي ٿو وڃين؟“
”هائو.“
”او! جيڪڏهن فقط زهڪا هجي ها!“
”اها اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي. زهڪا جو وجود ئي ڪونه آهي. اهو ته گمناميءَ جي ڌنڌ ۾ غائب ٿي ويو آهي.
”او! اسان ان کي هٿ نه ٿا ڪري سگهون؟“ سيموروف سڌو ٿي بيهي رهيو.
”ٻڌ ته، اليوشا چيو ٿي، ته زهڪا به ڊگهن وارن وارو، ڀوري ۽ ناسي رنگ جو پريزيوان وانگر هو. تون کيس اِيئن ڇو نه ٿو چوين ته هيءُ زهڪا آهي. هو توتي اعتبار ڪندو.“
”ٻار، ڪوڙ کي ڇڏ. پهرئين ڳالهه. پر ان ۾ ڪو چڱو مطلب به هجي، ٻي ڳالهه. پر سڀ کان وڌيڪ هيءَ ڳالهه آهي، ته مان اميد ٿو رکان، ته تو کيس منهنجي اچڻ جو ڪوبه اطلاع نه ڏنو هوندو.“
”خدا پناهه ڏي! توکي شايد خبر نه آهي، ته مان ڪهڙي قسم جو آهيان. پر تون کيس پريزيوان سان راضي نه ڪري سگهندين.“ سميوروف ٿڌو ساهه کڻي چيو. ”تون سندس پيءُ ڪپتان کي ڄاڻين ٿو.“ چپ ٿي ٽنڊڻ“! اسان کي ٻڌايو هو، ته هو اڄ ان جي لاءِ هڪ جوان، اصل، نسل وارو، ڪاري رنگ جو ڪتو آڻيندو. هن خيال ٿي ڪيو ته هو کيس آرام ڏيندو، پر مون کي ان ۾ شڪ آهي.“
”پر اليوشا آهي ڪيئن؟“
”افسوس! سندس حالت خراب آهي. مان سمجهان ٿو، ته کيس سلهه آهي. هو بلڪل هوش ۾ آهي، پر ساهه کڻڻ ۾ تڪليف اٿس. سندس اهو نظام خراب ٿي پيو آهي. اڳئين ڏينهن تي هن چيو ٿي کيس بوٽ پارائي سڄي ڪمري ۾ گهمايو وڃي. هن گهمڻ لاءِ ڪوشش به ڪئي، پر هو بيهي نه سگهيو. جيئن مان توکي اڳ ۾ ٻڌايو هو. هن پيءُ کي چيو ٿي، ته اهو بوٽ چڱو نه هو. مان اُن سان چڱيءَ ريت گهمي نٿو سگهان. هن خيال ٿي ڪيو، ته انهن بوٽن جي سبب ئي هو پوري ريت بيهي نه ٿو سگهي، پر اها سندس ڪمزوري هئي. هو ٻيو هفتو جيئرو رهي نه سگهندو. هرزينسٽيوب سندس علاج ڪري رهيو آهي. هو وري شاهوڪار ٿي ويا آهن ۽ وٽن دولت جو ڪافي ڍير آهي.“
”هيءُ سڀئي گهٽيا آهن.“
”ڪير گهٽيا آهن؟“
”ڊاڪٽر! هيءَ سڀئي ۽ فرداً فرداً. سڄو ئي قافلو! مون کي دوائن تي ڪوبه ويساهه نه آهي. هيءَ بيڪار ادارو آهي. منهنجو مطلب آهي، ته مان انهن جو مطالعو ڪريان. مون کي نظر اِيئن ٿو اچي، ته تون اتي هر روز ويندو آهين؟ معلوم اِيئن ٿو ٿئي، ته سڄو ڪلاس روز وٽس ويندو رهندو آهي.“
”سڄو ڪلاس ته نه، پر اسان مان ڏهه ڇوڪرا فقط کيس هر روز ڏسڻ لاءِ ويندا آهن. هن ۾ ڪا خاص ڳالهه ته ڪانه آهي.“
”ڇا، مان سمجهي نه ٿو سگهان، ته هن سڄي ڪارنامي ۾ اليڪسي ڪرامازوف ڇو اهم حصو وٺي رهيو آهي. سندس ڀاءُ تي سڀاڻي يا پرينهن اهڙي ڏوهه ۾ مقدمو هلندو، جو نهايت نازڪ آهي، پر ان هوندي به هو الائجي ڪهڙي خيال کان ٻارن ۾ وڌيڪ دلچسپي وٺي رهيو آهي.“
”هن ۾ نرم مزاجي ۽ رحم دليءَ جو ڪهڙو سوال آهي؟ تون هاڻي پاڻ وڃين ٿو ۽ اليوشا جي حالت کي خود ئي ڏسندين ۽ ٺاهه ڪندين.“
”ساڻس ٺاهه ڪري رهيو آهيان، ڪهڙو نه بي معنيٰ جملو آهي! پر مان ڪنهن کي به اجازت نه ڏيندس، ته هو منهنجي عمل جي تفريق ڪري.“
”اليوشا توکي ڏسي، ڪيڏو نه خوش! ٿئي، کيس ڪوبه خيال نه هو، ته تون وٽس ويندين. اِيئن ڇو؟ ڇاڪاڻ ته هن سموري وقت ۾ تون ان ڏي ڪونه ويو آهين.“ سميوروف اوچتو گرم جوشيءَ سان چيو.
”منهنجا پيارا ٻار! هيءَ منهنجو عمل آهي، نه تنهنجو. مان پاڻ ئي ان ڏي وڃان ٿو. ڇاڪاڻ ته مان ئي اهو انتخاب ڪيو آهي. پر اوهان کي ته اليڪسي ڪرامازوف دعوت ڏئي وٺي ويو آهي. هيءُ وڏو تفاوت آهي، جنهن کي تون سمجهي سگهين ٿو. مان ته اِيئن ڪونه ڪري رهيو آهيان، تنهنجو اهو بيوقوفيءَ جو جملو آهي.“
”اهو ڪرامازوف جو ڪم نه آهي. اسان جا سنگتي پنهنجو پاڻ ان ڏي ويا آهن. بيشڪ هو پهريائين ڪرامازوف سان گڏجي ويا هئا. انهيءَ ۾ ته ڪا اربع خطا ڪانه آهي. پهريائين هڪ ويو ۽ پوءِ ٻيو. سندس پيءُ اسان کي ڏسي بيحد خوش ٿيو. توکي خبر هئڻ کپي، ته جيڪڏهن اليوشا مري ويو، ته هو چريو ٿي پوندو. هو ڏسي ٿو ته اليوشا مري رهيو آهي. هو ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو، جو اسان اليوشا سان راس ٿي وياسون. اليوشا تنهنجو به احوال پڇيو هو ۽ ٻي ڪابه ڳالهه نه ڪئي هئائين. سندس پيءُ کانئس پوءِ يا خودڪشي ڪندو يا چريو ٿي پوندو. هن اڳ ۾ به چرين جهڙو نمونو ڏيکاريو آهي. توکي خبر هئڻ کپي، ته هو نهايت معقول ماڻهو آهي. اسان کان اڳ ۾ غلطي ٿي هئي. هيءَ سڀ ان قاتل جي خطا هئي، جنهن کيس ماريو هو.“
”ڪرامازوف، ساڳي وقت منهنجي لاءِ هڪ ڳجهارت آهي. مان جيڪر هن سان پنهنجي واقفيت، گهڻو وقت اڳ ۾ پيدا ڪريان ها، پر ڪن حالتن ۾، مان پوري پوري خودداريءَ کي پسند ڪندو آهيان. ان کان سواءِ، مون وٽ ان جي لاءِ هڪ نظريو آهي، جنهن تي مان ڪم ڪري جاچ ڪندس.“
ڪوليا، شاندار خاموشيءَ سان چپ ٿي ويو. سميوروف به خاموش ٿي ويو. حقيقت ۾ سميوروف ڪراسوتڪين جي پوڄا ڪندو هو، هن خواب به نه ٿي لڌو ته ساڻس الجهي سگهي. هاڻي هو ڪوليا جي هن قول ۾ بيحد دلچسپي وٺي رهيو هو، ته ”هو پاڻ اليوشا کي ڏسڻ لاءِ وڃي رهيو آهي. هن محسوس ڪيو ته ڪوليا جنهن ريت، اڄ ان کي ڏسڻ لاءِ وڃي ٿو، ان ۾ سندس ڪو راز ضرور آهي. ڇاڪاڻ ته هيءُ خيال اوچتو سندس دماغ ۾ اچي جائگير ٿيو هو. هو مارڪيٽ کان اڳتي وڌيا، جنهن ۾ ان وقت ڪيترا گاڏا سامان سان ڀريل ٻهراڙيءَ کان آيل ٿي ڏٺا. انهن مان گهڻن ۾ جيئريون ڪڪڙيون ٿي ڏٺيون. مارڪيٽ ۾ عورتون ڳوٽا، ڪپهه ۽ ڌاڳا وڪڻي رهيون هيون. مارڪيٽ جي اندر هميشھ آچر جو ڏينهن ميلو شمار ٿيندو آهي ۽ سال ۾ اهڙا ميلا گهڻائي لڳندا آهن.“
پريزيوان وحشياڻي رنگ ۾ ڊوڙندو ٿي ويو. ڪڏهن هڪ طرف ٿي سنگهيائين ته ڪڏهن ٻئي طرف. جڏهن هو ٻين ڪتن سان گڏيو ٿي، ته نهايت پيار سان هڪٻئي کي سنگهيائون ٿي، جو وحشي جانورن جو دستور آهي.
”مان هن حقيقت پسنديءَ جي اظهار جي منظر کي نهايت پسند ڪندو آهيان، سميوروف،“ ڪوليا اوچتو چيو. ”تو ڪڏهن ڏٺو آهي، ته ڪتا جڏهن هڪٻئي سان گڏبا آهن، ته هو هڪٻئي کي سونگهندا آهن؟ اهو سندن فطرت جو ڪو قانون آهي.“
”هائو! هي عجب ۾ وجهندڙ شيءِ آهي.“
”نه، اها ڪا عجب ۾ وجهندڙ حقيقت نه آهي. تون غلط آهين. فطرت ۾ ڪابه عجب ۾ وجهندڙ شيءِ ڪانه آهي. شايد انسان وٽ سندس بيجا تعصب جي باعث هيءَ عجيب شيءِ سمجهي وڃي. جيڪڏهن ڪتن وٽ دليل بازي ۽ تنقيد جو عنصر هجي ۽ ان سان اسان کي پرکن، ته هنن وٽ اسان جي بابت ڪيتريون ئي عجيب حقيقتون نروار ٿي پون. جيڪڏهن وڌيڪ نه، ته وٽن فقط انساني سماجي تعلقات ئي ڪافي آهن. يعني سندن آقا. مان هن حقيقت کي وري دهرايان ٿو. ڇاڪاڻ ته مان هن حقيقت جو قائل آهيان، ته اسان ۾ انهن کان وڌيڪ بيوقوفي موجود آهي. اهو ريڪٽن جو خيال آهي- انوکو خيال! مان اشتراڪيت پسند آهيان، سميوروف.“
”اشتراڪيت پسند ڇا آهي؟“ سيموروف کانئس پڇيو.
”هن جو مطلب آهي، مساوات ۽ هڪجهڙائي. سڀني جي ملڪيت ۾ هڪ جهڙو حصو. ڀلي ته ڪنهن جو ڪهڙو به مذهب ۽ قانون هجي، جنهن کي هو چاهي، ۽ ٻيون به ڳالهيون. تون اڃا ننڍو آهين، ۽ انهن ڳالهين کي سمجهي نه سگهندين. اڄ ڪافي سردي آهي.“
”هائو، پارو ٻارنهن ڊگرين تي پهتو آهي. منهنجي پيءُ هاڻي ٿرماميٽر کي ٿي ڏٺو.“
”سميوروف، تو ڪڏهن هن حقيقت ڏي ڌيان ڏنو آهي، ته سياري جي درمياني عرصي ۾، اسان کي ٿڌ جو ايترو احساس نه هوندو آهي، جڏهن ته پارو پندرنهن ۽ ارڙنهن ڊگرين تي هوندو آهي، پر هاڻي سياري جي شروع ۾ هن کي وڌيڪ محسوس ڪيو وڃي ٿو. اها اوچتي تبديلي آهي، جو پارو ٻارهن درجن تي وڃي پهتو آهي. جڏهن ته ڪا وڌيڪ برفباري به نه ٿي آهي. ان جو سبب آهي ته ماڻهو هن تي اڃا نه هريا آهن. انسان وٽ هر شيءِ جي عادت ٿئي ٿي، پوءِ اها ڇو نه سماجي يا سياسي هجي. عادت ۽ هير هڪ وڏي تحرڪ ۾ آڻيندڙ طاقت آهي. هن ڳوٺاڻي هاريءَ تي نگاهه وجهه، ڪيڏو نه کـِـل جهڙو ٿو نظر اچي.“
ڪوليا هڪ ڊگهي قد واري هاريءَ ڏي اشارو ڪيو. سندس مهانڊي مان سندس طبعيت چڱي ٿي ڏٺي. کيس ڊگهي رڍ جي کل جي پوستين پهريل هئي. هو پنهنجي گاڏيءَ جي ڀرسان بيٺو هو ۽ پنهنجي بدنما چمڙيءَ جي دستانن ۾ ڍڪيل هٿن کي گرمي پهچائڻ لاءِ هڪٻئي سان مهٽي رهيو هو. سندس ڊگهي ڏاڙهي يخ زده ٿي ڏٺي.
”هن هاريءَ جي ڏاڙهي ڄمي وئي آهي.“ ڪوليا جيئن وٽانئس گذريو، وڏي آواز ۾ رڙ ڪندو چوندو ويو.
”گهڻن ئي ماڻهن جون ڏاڙهيون ڄمي ويون آهن.“ هاري تحمل ۽ آب تاب سان جواب ڏنو.
”هن کي نه چيڙاءِ.“ سميوروف خيال ڪندي کيس چيو.
”ٺيڪ آهي. هيءُ ڪونه چڙندو. هيءُ چڱو ماڻهو ٿو ڏسجي. خدا حافظ ماٽوئي.“
”خداحافظ!“
”ڇا تنهنجو نالو ماٽوئي آهي؟“
”هائو، ڇا توکي خبر نه آهي؟“
”نه، مون کي خبر نه آهي، اها منهنجي اٽڪل بازي آهي.“
”اِيئن نه چئو، تون اسڪول جو ڇوڪرو ڏسڻ ۾ ٿو اچين؟“
”هائو.“
”مون کي اميد آهي، ته توکي چهبڪ هنيا ويندا هوندا؟ مان اِيئن ٿو سمجهان.“
”انهيءَ جي ڳالهه ئي ڇو ٿو ڪرين، ڪڏهن، ڪڏهن.“
”اهي توکي ايذاءُ ڏيندا آهن؟“
”هائو، اِيئن برابر آهي.“
”اف، اهائي ته زندگي آهي!“ هاري پنهنجي دل جي گهرائين مان هڪ ڊگهو ٿڌو ساهه کنيو.
”خداحافظ ماٽوئي!“
”خداحافظ! تون هڪ وڻندڙ ڇوڪرو آهين.“
ڇوڪرا اڳتي وڌي ويا.
”هيءُ مزيدار ڳوٺاڻو هاري هو،“ ڪوليا سميوروف کي چيو. ”مان اهڙن هارين سان گفتگو ڪرڻ پسند ڪندو آهيان ۽ ساڻن انصاف ڪرڻ ۾ مون کي هميشھ خوشي ٿيندي آهي.“
”تو! اهو ڪوڙ ڇو ڳالهايو، ته اسڪول ۾ اسان کي مارون ملنديون آهن!؟“ سميوروف کانئس پڇيو.
”مان فقط کيس راضي ڪرڻ لاءِ اِيئن چيو.“
”انهيءَ کان تنهنجو مطلب ڇا آهي؟“
”سميوروف توکي خبر آهي، ته مون کي اها ڳالهه ناپسند هوندي آهي، ته مون کان ڪو ساڳيو سوال ٻه دفعا پڇي. مان چاهيندو آهيان، ته ماڻهو پهرئين دفعي سان سمجهي وڃي. ڪي شيون اهڙيون هونديون آهن، جن جي تشريح نه ڪري سگهبي آهي. ڳوٺاڻن جي خيال موجب اسڪول ۾ ٻار کي ماريو ويندو آهي ۽ کيس ضرور چهبڪ هنيا ويندا آهن. اهو اسڪول جو ڇوڪرو ئي ڪهڙو، جنهن کي چهبڪ نه هنيا ويا هجن؟ جيڪڏهن مان کيس چوان ها، ته اِيئن نه آهي، ته هو نااميد ٿي وڃي ها. پر توکي هيءَ خبر نه آهي، ته ڳوٺاڻن هارين سان ڪهڙي ريت ڳالهائجي.“
”مهرباني ڪري تون هنن کي نه چيڙاءِ، نه ته وري ٻيءَ مصيبت ۾ ڦاسي ويندين، جيئن بدڪ جي معاملي ۾ ٿيو هو.“
”تڏهن توکي خوف ٿو ٿئي؟“
”ڪوليا کل نه. بيشڪ! مان ڊنل آهيان. منهنجو پيءُ ڏاڍي ڪاوڙ ڪندو. مون کي توسان گڏ گهمڻ کان سختي سان منع ڪئي وئي آهي.“
”پريشان نه ٿيءُ، هن ڀيري ڪجهه به نه ٿيندو.“ اڙي مٽاشا! هن پڙيءَ ۾ هڪ ويٺل عورت کي سڏ ڪيو.
”مون کي مٽاشا ڪري ڀلي سڏ ڪر! توکي ٻيو ڇا کپي! منهنجو نالو ماريا آهي.“ ڪرڙوڍ مارڪيٽ جي عورت، سندس منهن ۾ رڙ ڪري چيو.
”هيءَ ماريا آهي، مان اهو ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو آهيان. خداحافظ.“
”اڙي ننڍڙا بيوقوف! تو جهڙو ڇوڪرو ۽ اهڙيون ڳالهيون ڪري.“
”مان تڪڙو آهيان. مان وڌيڪ ترسي نه ٿو سگهان. وڌيڪ مون کي ٻي آچر تي ٻڌائجان.“ ڪوليا پنهنجي هٿ کي لوڏي کيس سلام ڪيو. ڄڻ ته ان عورت مٿس حملو ڪيو هو.
”مون کي ٻي آچر تي، توکي ڪجهه به ٻڌائڻو نه آهي. تون مون تي چٿرون ڪري رهيو آهين، ننڍڙا باندر! مان توکي ٻيو ڪجهه به نه چونديس.“ ماريا غصي مان کيس چيو. ”تون مار کائڻ ٿو گهرين. اها شيءِ توکي کپي ٿي واهيات!“
سندس چوڌاري مارڪيٽ جي ٻين زالن ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو. اوچتو هڪ ماڻهو سخت غصي ۾، پري واري دڪان جي محراب کان ڊوڙندو ٻاهر آيو. هو نوجوان هو ۽ شهر جو ويٺل نظر نه ٿي آيو. سندس ڪارا، ڊگها ۽ گهنڍيدار وار هئا. سندس چهرو زرد هو. جنهن تي ماتا جا داغ هئا. کيس ڊگهو نيرو ڪوٽ پيو هو ۽ سندس مٿي تي ڪناري دار ٽوپي هئي. ڏسڻ ۾ هو، ڪنهن واپاريءَ جو منشي ٿي نظر آيو. هو بيوقوفي جهڙي جوش ۾ ڀريل ٿي نظر آيو ۽ ڪوليا تي پنهنجو ٺؤنشو الاريائين.
”مان توکي سڃاڻان ٿو.“ هن کيس غصي مان چيو. ”مان توکي سڃاڻان ٿو.“
ڪوليا عجب مان کيس ياد نه ٿي آيو، ته هن جو ۽ سندس ڪٿي مکان ميلو ٿيو هو. هن گهٽين ۾ ايترا ته حادثا ڏٺا هئا، جو هن جي لاءِ بيحد مشڪل هو، جو انهن جي يادگيري رکي سگهي. کانئس مسخراڻي آواز ۾ سوال ڪيائين، ته ”تون مون کي سڃاڻين ٿو؟“ هن کيس وري به ساڳي بيوقوفيءَ واري آواز ۾ چيو ته ”هائو، مان توکي سڃاڻان ٿو.“
”سڃاڻندو هوندين، ٺيڪ آهي. پر هن وقت مون کي ترسڻو نه آهي. خداحافظ.“
”تون وري پنهنجي جنجالي شرارتن تي آيو آهين.“ ان رڙ ڪري چيو. ”مان سمجهان ٿو، ته تون وري پنهنجي حرڪتن تي لهي آيو آهين.“
”اهو ته تنهنجو ڪم نه آهي ڀاءُ، جيڪڏهن مان وري جنجالي شرارتن تي لهي آيو آهيان.“ ڪوليا خاموش بيٺو رهيو ۽ کيس توريندو رهيو.
”منهنجو ڪم نه آهي؟“
”نه، اهو تنهنجو ڪم نه آهي.“
”تڏهن ڪنهن جو ڪم آهي، تڏهن ڪنهن جو ڪم آهي؟“
”اهو تريفان نڪيتيج جو ڪم آهي، نه تنهنجو.“
”ڪهڙو تريفان نڪيتيج!؟“ ان نوجوان کانئس پڇيو. هو ڪوليا کي عجب مان نهاريندو رهيو، پر هو اڃا ڪافي غصي ۾ ٿي ڏٺو.
”تون ڪڏهن اسينشن جي ديول ۾ ويو آهين؟“ هن اوچتو کانئس پڇيو. سندس آواز مان سختي ٿي ڏٺي.
”ڪهڙي اسينشن جي ديول! ڇا جي لاءِ؟ مان ان کي ڪونه ڏٺو آهي.“ هو ڪيتري قدر روڪجي ويو هو.
”تون سامانيوف کي سڃاڻين ٿو؟“ ڪوليا اڳي کان وڌيڪ سخت ۽ تحڪماڻي آواز ۾ چيو.
”ڪهڙو سامانيوف؟ مان کيس نه سڃاڻان.“
”جيڪڏهن اِيئن آهي، ته وڃي کڏ ۾ پئو. ڪوليا پنهنجي گفتگوءَ کي مختصر ڪندي چيو. تيزيءَ سان هن سڄي پاسي مڙندي چيو، ته ”ان ماڻهوءَ سان ڪهڙو ڳالهائڻ آهي، جو سامانيوف کي به نه ٿو سڃاڻي؟“ هو وڏا وڏا قدم کڻي اڳتي هلڻ لڳو، ڄڻ ته کيس هن سان وڌيڪ گفتگو ڪرڻي نه هئي.“
اهو ماڻهو هاڻي ڄڻ ته هوش ۾ اچي ويو هو ۽ سخت پريشان ٿي رڙ ڪري چيائين ته، ”صبر ڪر، اڙي ڪهڙي سامانيوف جي ڳالهه ٿو ڪرين؟“
اُن کان پوءِ دڪاندار عورتن ڏي منهن ڪيائين ۽ احمقاڻي طرح اُنهن ڏي نهاريندي پڇيائين، ته ”هوُ ڇا چئي رهيو آهي؟“
عورتن ۾ وري ٽهڪڙو مـچي ويو. انهن مان هڪ کيس چيو، ته ”هيءُ عجيب ٻار آهي.“
هڪ عورت کي چيو ته ”سامانيوف شايد اُهو هجي، جو ڪوزمـچيف جي نوڪري ۾ هو.“ نوجوان کيس وحشياڻي طرح نهارڻ لڳو.
ٻي عورت وري دهرايو ته ”ڪوزمـچيف وٽ جو ماڻهو هو، اُن جو نالو ته تريفان هو. سندس نالو ڪزما آهي. پر هن ٻار سندس نالو تريفان نڪيتي ورتو. ٿي سگهي ٿو، ته اهو ساڳيو هجي.“
”اُن جو نالو تريفان آهي. نه سامانيوف پر چيزوف آهي.“ ٽئين عورت ڳالهائيندي چيو، جا ڪيتري وقت کان خاموش هئي ۽ هنن جي گفتگوءَ کي بردباري سان ٻڌندي ٿي رهي. ”سندس پورو نالو اليڪسي ايوانچ چيزوف آهي. ۽ هن وري دهرايو.
”اهو چيزوف آهي. هن ۾ ڪو به شڪ نه آهي.“ چوٿين عورت يقين سان ان جو يقين ڏياريو.
منجهيل نوجوان، هڪ کي ڏسي، وري ٻئي ڏي ٿي نهاريو.
هن بلڪل نااميديءَ ۾ رڙ ڪري چيو ته ”نيڪ انسانو! آخر هن ڳالهه ڪرڻ مان، سندس مطلب ڇا هو؟ هن پڇيو ته تون سامانيوف کي ڄاڻين ٿو. ڪهڙي شيطان کي ضرورت پئي آهي، ته هوُ سامانيوف کي ڄاڻي؟“
”تون هڪ بيوقوف ماڻهو آهين. مان توکي ٻڌايان ٿي، ته هو سامانيوف نه آهي، پر چيزوف اليڪسي ايوانچ چيزوف.“ انهن مان هڪ عورت نالي تي زور ڏيندي واڪو ڪري چيو.
”ڪهڙو چيزوف؟ هوُ ڪير آهي؟ جيڪڏهن تون ان کي ڄاڻين ٿي، ته مون کي اُن جي لاءِ ڪجهه ٻڌاءِ؟“
”هو هڪ ڊگهي قد وارو ماڻهو آهي، جنهن کي وار نهايت گهڻا آهن. هن سال هو بازار ۾ ايندو رهندو هو.“
”نيڪ انسانو! آخر اوهان جي چيزوف سان منهنجو ڪهڙو ڪم؟“
”اسان کي ڪهڙي خبر ته تنهنجو اُن سان ڪهڙو واسطو آهي؟“ هڪ عورت کيس چيو.
”اهو توکي پاڻ ڄاڻڻ گهرجي، ته تنهنجو اُن سان ڪهڙو لاڳاپو آهي؟ اهو تو ئي ته جنجال پيدا ڪيو آهي. هن توسان ٿي ڳالهايو، اسان سان ته نه ٿي ڳالهايو بيوقوف! تون سچ پچ هن کي نه ٿو سڃاڻين؟“
”ڪنهن کي نه ٿو سڃاڻان؟“
”چيزوف.“
”شال! چيزوف ۽ اوهان کي شيطان پاڻ سان وٺي وڃي. کيس سبق سيکاريندس، هوُ مون تي کلي رهيو هو.“
”تون چيزوف کي سبق سيکاريندين؟ ٿي سگهي ٿو هو تو کي سبق سيکاري، تون ته احمق ٿو نظر اچين!“
”چيزوف نه، چيزوف نه! اوهين نفرت جهڙيون شرير عورتون! مان هن ڇوڪري کي سبق سيکاريندس. پڪڙيوس، پڪڙيوس، هيءُ مون تي کلي رهيو هو.“
عورتون کلي رهيون هيون، پر ڪوليا گهڻو اڳتي نڪري چڪو هو. هو خوشيءَ مان اڳتي ڌوڪيندو ٿي ويو. سميوروف سندس پاسي ۾ پنڌ به ڪندو ٿي ويو ۽ چوڌاري اُن مجموعي کي ڏسندو به ٿي ويو، جي سندن پويان واڪا ڪندا ٿي رهيا. هوُ پاڻ مزي ۾ هو. جيتوڻيڪ کيس خوف به پئي ٿيو، ته هو ڪوليا جي دوستي ۾ ڪنهن شرارت ۾ ڦاسي نه پوي.
”سامانيوف کان تنهنجو مطلب ڇا هو؟“ هن ڪوليا کان انهيءَ لاءِ پڇيو ته کانئس جواب ڪهڙو ٿو ملي.
”توکي ڪهڙي خبر، مان ئي هن حقيقت کي ٿو ڄاڻان. هاڻي سڄو ڏينهن هنن جي وچ ۾ اها بڪ بڪ پئي هلندي. مان چاهيندو آهيان، ته سماج جي هر قسم جي بيوقوف انسان کي ڇيڙيندو رهان. مون کي انهيءَ ۾ مزو ايندو آهي. اجهو هوُ وري ٻيو بي مغز ڪڙمي ٿو نظر اچي. ٻڌندا آهيون، ته فيرنيچ کان وڌيڪ ڪو ٻيو بيوقوف نه ٿيندو آهي. پر بيوقوف روسي جي چهري ۾ به گهڻو ڪجهه نظر ٿو اچي. تون هن ڪڙمي جي چهري مان نه ٿو سمجهين ته هوُ ڪهڙي قسم جو بيوقوف آهي!“
”ڇڏي ڏينس ڪوليا، اچ ته هلون.“
”مون کي هاڻي ڪو به روڪي نه ٿو سگهي، مان هاڻي ارادو ڪري چڪو آهيان. هان صبح بخير ڪڙمي!“
هوُ هڪ مضبوط، گول منهن وارو سادو ڪڙمي ٿي ڏٺو. سندس ڏاڙهي گهاٽي ۽ ڀوري هئي، هو پاسو وٺيو پئي ويو. سلام تي هن پنهنجو مٿو مٿي کنيو ۽ ڇوڪري ڏي ڏٺائين. هوُ ايترو سنجيده نه ٿي ڏٺو.
”صبح بخير، جيڪڏهن اوهان مون سان مذاق نه ڪري رهيا آهيو؟“ هن ڄاڻي واڻي اهو جواب ڏنو.
”پر جيڪڏهن مان اِيئن ڪريان ته!“ ڪوليا کلندي چيو.
ٺيڪ آهي، مذاق، مذاق آهي. ڀلي کل. مون کي دل ۾ نه ٿيندو. مذاق ۾ ڪو حرج به نه آهي.“
”مان توکان معافي ٿو گهران. اهو مذاق هو.“
”ٺيڪ آهي. خدا توکي معاف ڪري.“
”تون به مون کي معاف ڪندين؟“
مان توکي پوري ريت معاف ڪريان ٿو. ڀلي وڃ.“
”مان چوان ٿو ته تون سياڻو ڪڙمي آهين!“
”توکان به سياڻو.“ ڪڙميءَ کيس اميد جي خلاف ساڳي ڪشش سان جواب ڏنو
”مون کي هن ۾ شڪ آهي،“ ڪوليا پاڻ تي ضابطو رکندي چيو.
”شايد اهو سچ هجي.“
”اِيئن ئي آهي.“
”سچ ٿو چوين ڀاءُ.“
”خدا حافظ ڪڙمي.“
”خدا حافظ.“
دنيا ۾ هر ڪنهن قسم جا ڪڙمي ٿين ٿا. ڪوليا سميوروف وٽ پنهنجي راءِ جو اظهار ڪيو. مان ڪيئن چئي سگهان، ته هڪ داناءَ کي مون پنهنجو نشانو ٿي بڻايو. مان هميشھ هارين ۾ سندن سمجهه ۽ فهم کي پرکڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان.“
پري ديول جي گهڙيال ساڍا يارنهن وڄايا. ڇوڪرا هاڻي تڪڙا ٿيا ۽ تيزيءَ سان ڪپتان سنيگريوف جي گهر ڏانهن روانا ٿيا، جو اُتان ڪافي مفاصلي تي هو. هوُ تيزي سان ٿي ويا ۽ خاموش هئا. اُن گهر کان ويهه قدم پري، ڪوليا ترسيو ۽ سميوروف کي چيائين، ته تون اندر وڃ ۽ ڪرامازوف کي نياپو ڏي، ته هو هيڏي اچي.
”پهريائين ماڻهوءَ کي هيڏي هوڏي ڏسڻ گهرجي“ هن سميوروف کي چيو.
”مان هن کي ڇو چوان ته ٻاهر اچي؟“ سميوروف اعتراض ڪندي چيو. ”هوُ ته توکي ڏسي حد کان وڌيڪ خوش ٿيندا. هن ڪوهيڙي ۾ ڪهڙي ضرورت پئي آهي، ته ٻاهر ڪنهن سان دوستيءَ کي ڳنڍيو وڃي.“
”مان ئي ڄاڻان ٿو، ته ڇو ساڻس هن پاري ۾ ملڻ گهران ٿو؟“ ڪوليا آمراڻي آواز ۾ کيس قطع ڪندي چيو، هوُ هن طريقي کي ننڍن ٻارن جي حالت ۾ ڪم آڻڻ جو شوقين هو. سميوروف سندس خواهش موجب ڊوڙيو.