خودشناسي
خودی کیا ہے راز درون حیات
خودی کیا ہے بیداری کائنات
علامه اقبال جي شعرن کي نوجوانن جي روح کي تڙپائڻ ۽ انھن ۾ جذبه ايماني پيدا ڪرڻ لاءِ خاص اھميت حاصل آھي سندس شاعري اھو زندگي جو فلسفو پيش ڪندي آھي جيڪا نوجوانن کي پنهنجي ذات کان خدا تائين وٺي وڃڻ جي طاقت رکي ٿي انسان جي تخليق جو مقصد خالق ڪائنات جي سڃاڻپ آھي ۽ ھي سڃاڻپ ڪيئن ٿيندي؟ حضرت عيسي عليه السلام ان جو خوبصورت جواب ھن طرح سان ڏئي ٿو ته :
"پاڻ کي سڃاڻو خدا کي سڃاڻي ويندو"
خودشناسي ڇا آهي؟
پنهنجي ذات کي سڃاڻو پنهنجي سٺن برن مرحلن کي سمجھو پنهنجي خيالن عادتن ۽ نفسيات کي عقلي طور تي سمجھي ڪري پنهنجي خامين ۽ خاصيتن کي سمجھي خواھشون حاصل ڪرڻ کي خودشناسي چئبو آھي. سولن لفظن ۾ پاڻ کي سڃاڻڻ پاڻ کي واقف ٿيڻ کي خودشناسي چئبو آھي. خودشناسي کان بغير ھي زندگي اڌوري ۽ بي معنيٰ آھي انسان جيسيتائين پنهنجي صلاحيتن پنهنجي خوبين خامين کان واقف ناھي تيستائين اھو يقين خوداعتمادي ۽ مقصدحيات جو جي گھٽتائي جو شڪار بغير ناڪام زندگي گذارڻ ۾ مصروف ھوندو آھي جيڪو انسان کي ڄاڻڻ ۽ سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪري ته ان تي يقين ۽ اعتماد جا رستا کلڻ لڳندا آھن. انسان کي پنهنجي صلاحيتن تي يقين ان کي مايوسين ۾ روشني ڏيکاريندو آھي. انسان خود اعتمادي ڪارڻ پنهنجي لاءِ مقصد ملائي ڪري ان تائين پھچڻ لاءِ ماضي وٺڻ شروع ڪـندو آھي ۽ پوءِ ڪاميابي ان جو مقدر بڻجي ويندي آھي خوداعتمادي ۽ خودشناسي جي صف ۾ ٽيون نمبر اھم خود احتسابي آھي جيڪو انسان کي پنهنجي ئي جي ضمير جي عدالت اچي بيھاريندي آھي ان عدالت ۾ انسان حالات جي مدنظر پاڻ کي سزا به ڏيندو آھي ۽ جزا به .
پاڻ کي پاڻ ۾ ئي اميد رکڻ ڪاميابي جو آغاز آھي انسان ڪاميابي تڏهن حاصل ڪري سگھي ٿو جڏھن پاڻ کي پنهنجي آڏو پڌرو ڪري پنهنجي ذات جو مطالعو ڪري پاڻ سمجھي.
جڏھن انسان پنهنجو مطالعو شروع ڪندو آھي ته ان کي ڄاڻ ملندي آھي ته خدا ان کي ڪيتري محبت ۽ خوبصورتي سان پيدا ڪيو آھي الله طرفان عطا ڪيل بي شمار صلاحيتن ۽ خوبين جي پروڙ انسان ۾ اميد جو ڪرڻو ۽ ڪاميابي جي تڙپ پيدا ڪري ٿو انسان پاڻ بابت ڄاڻي حيران رھجي وڃي ٿو ته خدا ان کي ڪيترو ناياب ۽ بھترين تخليق ڪيو آھي ۽ ھو پنهنجي انھن صلاحين سان نااميد اڻ ڄاڻ زندگي گذارڻ جي نشي ۾ پنهنجو قيمتي وقت وڃائي رھيو آھي ھر انسان زندگي ۾ ايترو ئي ڪامياب ويندو آھي جيترو ھو پاڻ کي سڃاڻي سگھندو آھي پنهنجي صلاحيتن کان ڪم وٺندو انسان پنهنجي منزل طرف وڌندو ھلندو پيو وڃي ۽ ھي عمل ھن کي بھتر کان بھتر ايتري تائين خدا جي ويجھو ڪري ڇڏي ٿو.
خليل جبران چوي ٿو ته :
پاڻ کي سڃاڻڻ علم ۽ خدا کي سڃاڻڻ آگھي آھي.
ھن آگھي جي سفر ۾ شامل ٿيڻ وارا ماڻھو ئي ڪامياب ھوندا آھن حالات ڪھڙا به ھجڻ مشڪلاتن کڻي ڪيترا به ھجن جيڪڏهن خدشناسي کان خداشناسي تائين جي سفر ۾ انسان جا قدم وڌندا رھيا ته ان جي ڪاميابي يقينن بڻجندي آھي.
اسان وٽ ماڻهو ٽن قسمن جا آھن پھرئين قسم جا اھي ماڻھو جيڪي سمجھندا آھن ته کيس سڀ علم آھي اھي سڀ ڄاڻن ٿا وڌيڪ سکڻ سمجھڻ انھن جي لاءِ ضروري ناهي ۽ ان ئي ان طرف ڪڏهن ڌيان ڏيندا آھن ھي اھي ماڻھو آھن جيڪي پنهنجي زندگي ۾ بي چيني ۽ ناڪامي سان رھندا آھن . ٻيو قسم ان ماڻھن جو آھي جيڪي ٿورو وڌيڪ پڙھي سکي ڪري پاڻ کي بھتر سمجھڻ لڳندا آھن ان جي انداز ۽ ڳالهين ماب اھو واضع ھوندو آھي ته جيڪا ھنن کي خبر آھي اھو ئي بس اھم ۽ صحيح آھي. اھڙا ماڻھو گھڻو ڪري پنھنجي ۽ ٻين جي زندگي ۾ وڳوڙ ڦھلائيندڙ وارا ۽ غير يقيني جو شڪار ھوندا آھن ٽيون قسم انھن ماڻھن جو ھوندو آھي جيڪي پاڻ کي صحيح معني ۾ سڃاڻڻ چاھيندا آھن ۽ اھو يقين رکندا آھن ته جيڪو اھي ڄاڻن ٿا اھو سميع ترين علم جو ٿورڙو حصو آھي اھڙا ماڻھو گھڻو ڄاڻيندي به عاجزي اختيار ڪندا آھن اھي ئي اھي ماڻھو آھن جيڪي حقيقي معنائن ۾ ڪامياب آھن.
انسان جي شخصيت ۽ ڪارڪردگي جي بھترين ھجڻ جو بنيادي جز خودشناسي آھي خودشناسي اصل اھو نه ناهي ته اسان کي پنهنجي صلاحيتن جو علم اچي وڃي پر ھي ته پنهنجي خامين کد ڳولي انھن کي خوبين کي تبديل ڪرڻ جو نالو به آھي. خودشناسي ۾ انسان پنهنجو مطالعو ڪندي پنهنجي ڪمزورين تي ڌيان ڏيندو آھي ۽ انھن کي قبول ڪندي انھن کي بھتر ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آھي پنهنجي خامين کي لکي ڪري انھن کي باقائدي طور تي حڪمت عملي جوڙيندو آھي ته ڪنهن طريقي سان انھن خامين مان ڇوٽڪارو حاصل ڪجي ۽ پر انھن کي خوبين ۾ تبديل ڪجي.
انسان پنهنجي لاءِ معيار پاڻ ٺاھيندو آھي ۽ ھي فيصلو به ان جو ڪندو آھي ته ان کي زندگي جي ڪھڙي مقام تي پھچڻو آھي. انسان پنهنجي منزل جو خلاصو به پاڻ ڪندو آھي منهنجو ذاتي خيال آھي ته اسان انسانن جو خلاصو ھوندو آھي ته اسان ڪيترا ڪامياب ٿيڻ چاھيون ٿا يا اسان ڪامياب ٿين به چاھيون ٿا يا نه ! اسان شعوري يا غيرشعوري طور تي اھو فيصلو به پاڻ ئي ڪندا آھيون ته اسان ڪھڙي طرح ڪامياب زندگي گذارڻي آھيون جيڪو پاڻ انسان کي پاڻ کي ناڪامين جا بھانا ڪري پنهنجو پاڻ کي مطئمن ڪندي نظر اچي اھو حقيقت ۾ پنهنجي ناڪامي جو فيصلو پاڻ ڪندو آھي اھڙي انسان تي شايد ڪو ڪتاب ڪو موٽيويشن Motivation شايد ئي اثر ڪري سگهي ٿو انسان ۾ جيسيتائين خودشناسي جو عمل جاري رھندو ۽ پنهنجي حقيقت کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ تڙپندو رھندو آھي جيڪڏهن اھا اڳيان نه رھندي ته انسان جي ناڪامي مقدر بڻجي ويندي.
مان توھان کي پنهنجي زندگي جو ھڪڙو خوبصورت واقعو ٻڌائڻ چاھيان ٿو. عرصو اڳ منهنجي ملاقات ھڪ بزرگ سان ٿي ان بزرگ جي نظر ڪمزور ھئي سو ان لاءِ ھن عينڪ لڳائي ھئي ھڪ شام مان بزرگ سان ڳالهه ٻولھ ڪرڻ بعد اوندھ ٿيڻ ڪري ھن کي پنهنجي گاڏي ۾ گھر ڇڏي اچڻ جي دعوت ڏني. جنهن جي جواب ۾ ان خوبصورت لفظن ۾ مونکي زندگي جا ٻه خوبصورت سبق پڙھايا . گھر تائين ڇڏي اچڻ جي دعوت تي برزگ فرمايو : ”پٽ مونکي سھارن سان نفرت آھي ڇاڪاڻ ته ھو انسان جي ھمت ۽ حوصلن کي ڪمزور بڻائي ڇڏي ٿو".
مان جيئن ئي چيو ته " شام گذري رھي آھي اوندھ گھڻي آھي اوھان جي نظر ڪمزور آھي." معذرت ڪندي بزرگ چيو
پٽ منهنجو گھر منهنجي منزل آھي منزل تائين پھچڻ لاءِ نظر نه پر تڙپ ھجڻ گھرجي.
بزرگ جا اھي جملا منهنجي لاءِ پوري زندگي نصيحت بڻجي ويا جيڪڏهن انسان ۾ منزل جي تڙپ ناھي ته ان لاءِ خوشناسي خوداعتمادي ۽ خوداحستابي جا دروازا ھميشه لاءِ بند آھن انسان ۾ تڙپ جي گھٽتائي وڏن وڏن ڪمزورن کي رستن تي ناڪام ڪري ڇڏيندي آھي.
خودشناسي جو۔ عمل منهنجي خيال ۾ ھڪ اوھان جي ذاتي پنهنجي باري ۾ ذاتي خيال جو نالو آھي. توھان ڪيتري عزت جي لائق آھيو؟ توھان ڪھڙي مقام جي لائق آھيو؟ توھان ڪيترا اھل انسان آھيو؟ اھي ڪجهه سوال انسان کي خودشناسي جي طرف وڌڻ ۾ مدد ڪن ٿا ھڪ دفعو توھان ان منزل طرف ھلڻ شروع ٿيا ته اوھان جو اٿندڙ ھر قدم توھان ۾ پاڻ کوليندو ھلندو جيئن جيئن اوھان سکندا ويندو پاڻ کي سڃاڻيندا ويندو تيئن اوھان ۾ بيشمار تبديليون نروار ٿيڻ لڳنديون.
مان جڏهن گريجوئيشن پوري ڪئي ته ھر ڪنهن واتان اھو ٻڌڻ شروع ٿيم ته نوڪري ڪرڻ شروع ڪر نوڪري جيڪڏهن نوڪري سرڪاري ملي وئي ته سمجھجان تون ڪامياب ٿي وئين. ڇاڪاڻ ته اڄ جي دور ۾ ضرورتون پوريون ڪرڻ ئي ڪاميابي آھي اھي لفظ مان ڪثرت سان ٻڌندو ھئس ۽انھن مونکي ڊپريشن جو شڪار ڪري ڇڏيو ھو مان سرڪاري نوڪري جي خلاف نه ھئس مان ان سوچ جي خلاف ھئس ته سڄي زندگي سرڪاري زندگي کي وقف ڪري ڇڏجي.
ايترا سال لکڻ کان پوءِ چند ضرورتون پوريون ڪرڻ لاءِ پنجويھ ھزار تي نوڪري وارو خيال ئي منهنجي لاءِ سڀ ڪجهه بڻجي ويندو ھو. مان خواب ڏسندڙ ھڪ عام انسان پنهنجي ضرورتن کي نه رڳو پر خوابن کي به پورو ڪرڻ چاھيان پيو انھن خوابن کي پورو ڪرڻ جو يقين مونکي منهنجي والدين کان مليو ھو منهنجي ماءُ جا اھي جملا:
"پٽ تون ستارو آھي توکي جھان ۾ چمڪڻو آھي.“
منهنجي دماغ ۾ اھڙي حب وڌي وئي ھي ئي ته مان ڪنهن به صورت ۾ ان کان گھٽ راضي نه ٿو ٿي سگھان ماڻھن جون ڳالھيون جڏهن منهنجي لاءِ رڪاوٽ بڻجڻ لڳيون ته مونکي محقق " وليم جيسر" جي تحقيق ياد آئي جنهن ۾ ان انسان جي زندگي بابت ٽي اھم سوال ڪيا ھئا ان ڳالهه تي زور ڏنو ويو ھو ته ھر انسان پنهنجي ارادن جي ڪمزوري ھجڻ تي پاڻ کان ٽي سوال ڪرڻ شروع ڪري.
1. مان ڪير آھيان؟
2. مان پيدا ڇو ٿيس؟
3. مونکي دنيا ۾ ڪھڙا ڪھڙا ڪم ڪري واپس وڃڻو آھي؟
جڏهن ماڻھن جون ڳالھيون منهنجا حوصلا شڪني ڪرڻ لڳنديون آھن ته مان انھن ٽن سوال تي غور ڪرڻ شروع ڪندو آھيان. ھڪ ڏينهن مان ھمت ڪري پنهنجي والد کي پنهنجي خوابن جي جدوجهد بابت منصوبو ٻڌايو ان کي ڀروسو ڏياريو ته مان پنهنجي خوابن لاءِ وڙھي سگھان ٿو مان پنهنجي سڃاڻپ ٺاھي سگھان ٿو مان خوشنصيب آھيان جو منهنجي والدين دنيا جي ڳالهين کي نظرانداز ڪندي منهنجو ساٿ ڏنو جنهن سان مونکي ايتري ته ھمت ملي جو مان ان جو ذڪر لفظن ۾ ڪرڻ ممڪن ئي ناھي مان آنلائن ٽيورنگ جو ڪم ڪرڻ لاءِ جھڙو تھڙو ڪمپيوٽر خريد ڪيو پاڪستان ۾ لوڊشينگ جو ھجڻ منهنجي لاءِ وڏي رڪاوٽ بڻجي ويو ھو کيسي ۾ پئسا نه ھئا ۽ ڪم لاءِ سٺي معيار واري جنريٽر جي سخت ضرورت ھئي ان ڏکئي وقت ۾ والدين منهنجو ڀرپور ساٿ ڏيندي منهنجي لاءِ تمام ضرورتن جو بندوبست ڪيو جنهن جي ذريعي ڪم جي باقاعدي شروعات ڪري سگھان.
امان ۽ بابا جي منهنجي خوابن تي يقين منهنجي لاءِ ڪجهه ڪري ڏيکارڻ جي جذبي کي وڌيڪ مضبوط ڪيو پنهنجي صلاحيتن کي سڃاڻيندي امان بابا جا منهنجي لاءِ ڏٺل خواب ۽ پاڻ تي يقين ڪاميابي جي بلندين تي پھچايو مان ھر گذرندڙ ڏينهن سان پاڻ ۾ وڌيڪ مضبوطي ۽ ڪامياب ڏسان ٿو.
'الحمد الله اسان جي سوچ، اسان جا خواب، انسان جا نظريا، اسان جا حوصلا، اسان جو صلاحيتون ۽ اسان جي ھمت ھي سڀ خودشناسي جي غنيمت آھي.
توھان جيترو وڌيڪ جيترو بھترين پاڻ ڍي سڃاڻيندا ويندو ته توهان جي ڪاميابي جو دائرو اوترو وسيع ٿيندو ويندو توھان جا خواب، توھان جون ترجيحون ۽ توھان جا مقصد بدلجندا ويندا توھان سٺي کان سٺو سوچڻ، سمجھڻ، سکڻ ۽ ڪرڻ جي قابل ٿي ويندو توھان جي ھمت توھان جو حوصلا بلند ٿيندو ويندو.
خودی کو کر بلند اتنا کہ ہر تقدیر سے پہلے
خدا بندے سے خود پوچھے بتا تیری رضا کیا
خودشناسي نھايت وسيع عمل آھي جنهن ۾ انسان پاڻ کي ڪائنات جي نظام کي ۽ پوءِ انھن سڀني کي پيدا ڪرڻ واري کي سڃاڻڻ شروع ڪندو آھي جڏهن اوھان اھڙا انسان بڻجي وڃو جنهن جي سفر ۾ خدا جي ڳولا ۾ لڳي وڃو ته توھان جي ذات نه صرف ھن دنيا ۾ ماڻھن لاءِ مثالي ھوندي پر
خدا جي اڳيان به اوھان مقرر ۽ عزت وارا ھوندو.