شاعري ادب جي فڪري آڪسيجن آهي
دنيا جهان جي قومن جي تاريخ شاعريءَ ۾ ملي ٿي. ان ڪري شاعريءَ کي ساھ ۾ سانڍي رکيو ويو آهي. ادب، سماج، سياست ۽ مذّهب جي پرچار به شاعري ۾ ڪئي وئي آهي. سماج کي فطرتي ڌارائن ۾ پرکبو ته هر تهذيب جي شاعري کي پڙهڻ سان قوم جي ارتقا پڙهندڙن جي سامهون اچي ويندي.
سنڌو تهذيب جي پاڙيسري تهذيب کي ڏسجي ٿو ته انهن تهذيبن تي ادب جو اثر سنڌي ادب ۾ به ملي ٿو ۽ خود سنڌو تهذّيب جا پاڙيسري ادب تي اثر ڀي ملن ٿا.
هند، بنگلاديش ۽ ايران جي ادب جا نه رڳو موضوع پر شاعراڻيون صنفون به هتي لکجن ٿيون. مجموعي طور سڀني ٻولين جي آڳاٽي ادب کي ڏسجي وائسجي ٿو ته آڳاٽي ادب کي صنفي طور گھٽ/ جزوي طور گھٽ،ڪُلي طور سڃاتو ويندو هئو. جيئن سنڌي تهذيب ۾ ڪيتريون ۾ ئي ٻوليون ملن ٿيون پر اهي مجموعي طور شاعريءَ کي “ڪلام” ڪوٺيندا هئا. اهڙي طرح هند ۾ شاعريءَ کي ٻاڻي، عرب ۽ ايران ۾ادبي اصطلاح ۾ سموري شاعريءَ کي قصيدو چوندا هئا.
شاعريءَ جي صنفن کي سڃاڻپ انهن شاعرن ڏني جيڪي تخليقي طور نقاد به هئا. انهن پنهنجين تخليقن کي صنفي بناوت’ ۽ فني سٽاءُ ڏنو آهي. سنڌ ۾ اسلام جي اچڻ کان اڳ عوامي شاعري ئي لکي ويندي هئي، جنهن کي ڪلام چيو ويندو هو. اسلام جي اچڻ کان پوءِ نظم آيو ۽ گھڻو دير کان پوءِ سنڌ ۾ غزل آيو. عربن ۽ ايرانين وٽ ڪلاسيڪل ادب ۾ قصيدو ۽ نظم هو پر ايراني ادب ۾ جڏهن رومانوي لهر جھڙيءَ طرح پختي تي گهلڻ لڳي ته غزل لکيو ويو ۽ غزل جو تاڃي پيٽو مڪمل طور پيش ڪيو ويو. ايراني ادب ۾ جديد صنف ۽ ساڳي وقت رومانوي موضوع جي صنف غزل آهي. نظم جو اثر ايترو حاوي هئو جو غزل جي شروعاتي شاعرن غزل ۾ موضوعاتي طور مسلسل پڻو اچي ٿي ويو. ان ڪري مسلسل غزل به نظم جي ڀرسان هجڻ ڪري پنهنجي جاءِ اڃا جوڙي نه ورتي هئي ته غزل لاءِ اهو لازم ڪيو ويو ته هر بند ۾ هڪ مڪمل خيال هجي. سڀني بندن کي هڪ موضوعاتي يڪسانيت کان آجو ڪرڻ لاءِ اهو لازم ڪيو ويو ته هر بند ۾ مختلف خيال هجي ۽ مڪمل به هجي. ايراني ۽ سنڌي غزل جا گھاڙيٽا ۽ فني بيهڪ جيڪي منهنجي مطالعي هيٺ آيا آهن انهن جو ذڪرڪرڻ ضروري سمجهان ٿو:
مسلسل غزل/ نظم نما غزل (اساسي غزل)، مردف غزل، مقفا غزل، با مطلع غزل، با مقطع غزل، بي مطلع غزل، بي مقطع غزل، مطلع ثاني/ حُسنِ مطلع غزل، مقطع ثاني غزل، طويل غزل، مختصر غزل، متفرقا غزل.
هڪ ڳالھ واضح ڪندو هلان ته فارسي، اردو توڙي سنڌي جي استاد شاعرن وٽ بي مطلع غزل کي غزل نه چيو ويو آهي پر ان کي قطعو چوندا هئا. ويهين صدي جي آخري ڏهاڪي کان پوءِ اردو ۽ سنڌي شاعرن ان کي غزل قبول ڪيو آهي .هن وقت گرمکي، هندي، اردو، بنگالي، سنڌي شاعريءَ ۾ پنهنجين اساسي، ڪلاسيڪل توڙي جديد صنفن کان وڌيڪ نظم، نظم معرا، گيت ۽ غزل گھڻو تڻو لکيو وڃي ٿو. موضوعاتي ۽ فني سڀاءَ ۾ اهي چارئي صنفون سهل آهن. ان ڪري وڌيڪ رچيون وڃن ٿيون.
سنڌي شاعري ۾ تخليق ٿيندڙ ايڪويهين صديءَ ۾ مروج چئن صنفن ۾ به غزل ۽ معرا نظم وڌيڪ لکيو وڃي ٿو. باقي شاعراڻيون صنفون به ايڪڙ ٻيڪڙ ڪتابي صورتن ۾ اچن ٿيون. هي ڪتاب “وڃايا ريت ۾ پيرا” مڪمل غزلن جو مجموعو آهي.
عشق ۾ خاص ٿي ويو آهي،
يار “امداد” عام ڀي ناهي.
امداد سهتو سنڌي شاعريءَ ۾ غزل جو پختو شاعر آهي. ۽ هن وٽ فني سٽاءُ، فني رچاءَ به آهي. شاعريءَ جي حوالي سان تخليقي جمود آهي ان جمود واري دﺆر ۾ جنهن شاعر کي پڙهيو وڃي ٿو ته خوشيءَ جھڙي ڳالھ آهي پر جيڪڏهن ڪنهن شاعر جي تخليق تي مثبت يا متفي لکيو وڃي ٿو اهو ته ان شاعر جو ڀاڳ آهي ڇو ته هِن دﺆر وٽ ڪي سڄاڻ نقاد آهن ۽ وري ڪي سڄاڻ پاٺڪ آهن جيڪي به مختصر پاٺڪ يا نقاد آهن، انهن کي داد ڏيڻ به هن دﺆر جي مجبوري آهي.
ڪائي به ٻولي ۽ ڌرتي سَنڍِ نه ٿيندي آهي پر معياري ۽ فني توڙي فڪري تخليق سگھاري انداز سان جنم نه وٺي سگھندي آهي. اهڙا اڀرا سڀرا تخليقي دﺆر سڀني ٻولين ۽ خطن ۾ آيا هئا، آيا آهن، ايندا رهندا. جيئن شاهه لطيف جي سونهري دﺆر کان پوءِ ٻه يا اڃا به وڌيڪ صديون معياري تخليق واريون صديون نه لکيون وينديون. ويهين صديءَ ۾ شيخ اياز فڪري ولولي ۽ فني پختگي کڻي آيو آهي. شيخ اياز جي هم عصر دﺆر جا ڪيترائي نمايا شاعر ملن ٿا ۽ انهن کي نظر انداز نه ٿو ڪري سگھجي.
مون ڪٿي چيو آهي ته امداد سهتو هن صديءَ جو وڏو شاعر آهي!؟ اوهان هن کي شاعر تسليم ڪيو اهو ئي امداد سهتي جو معراج آهي. هن شاعر جي شاعريءَ ۾ ردف ۽ مقفا پد کي سنڀالي لکڻ جي هڪ وڏي خوبي موجود آهي جيڪا خوبي ورلي ڪنهن شاعر وٽ آهي. ٻوليءَ جي سڀاءُ ۾ لفظن جي اهميت کي ڄاڻيندي هن قافين کي مڪمل عزت بخشيندي عروض جي ارڪانن ۾ لفظ ٽوڙيو ناهي، اها خوبي ۽ ٻيو انيڪ فني خوبيون امداد سهتي جي شاعريءَ ۾ ملن ٿيون. مثال طور هيٺ غزل جو مطلع ڏيان ٿو:
وڇوڙي جا ڊگھا رستا عمر آ پيرسنيءَ جھڙي!
ڪٿي منزل ٻڌا رستا عمر آ پيرسنيءَ جھڙي!
قافيي کي علم عروض جي ارڪانن ۾ ڇنيو ناهي لفظ جڏهن ارڪانن جي تقطيع ۾ ٻه اڌ ٿيندو آهي ته اهو معنوي توڙي اصطلاحي اعتبار سان ان جي نه رڳو اهميت ڌڪبي آهي پر لفظ ٻاتو ۽ چَسو ٿي ويندو آهي، سچيت شاعر ئي علم عروض جي پابندين ۾ پنهنجي ٻولي توڙي ٻي ٻوليءَ ۾ شاعراڻي ٻوليءَ کي قائم رکي سگهندو آهي نه ته علم عروض وارين صنفن ۾ سنڌي ٻولي کي اينءَ تقطيع وقت پڙهيو آهي جينءَ ڪنهن ڪپڙي کي گابو چٻاڙي ۽ پوءِ ڪپڙي کي ڪاٻار ئي نصيب ٿيندو آهي. امداد سهتو غزل ۾ ٻوليءَ جي پيشڪش جو انوکو ۽ ڀرپور معياري انداز رکي ٿو جيڪو ساراھه جوڳو آهي.
امداد سهتو غزل جي پختن شاعرن مان آهي ۽ هن جو مرغوب گھاڙيٽو مردف غزل آهي. توڙي جو غزليا ديوان مقفا ٿيندا آهن هڪ اڌ غزل ديوان ۾ مردف به هوندا آهن پر امداد مردف غزل جو ديوان آڻيندو ته اها روايت سون تي ٽِڪَ جي برابر هوندي. هن ڪتاب ۾ اڪثريت مردف غزلَ جي آهي ۽ پنهنجي شاعراڻي مزاج ۾ مردف غزل جو به رڳو پنهنجي ٽهيءَ جو نه رڳو پختو شاعر آهي پر وڏو شاعر آهي. مثال طور اهي مردف غزل مان مثال پيش ڪيان ٿو جن غزلن جو رديف مڪمل پيغام رسائيندڙ آهن.
ڪير ڪنهن لاءِ مئو حياتي ۾!
شخص هڪڙو هئو حياتي ۾!
رديف ڪيترو معنيٰ خيز آهي، حياتيءَ ۾؟ تون نه ملين ها ته آئون ڪجهه به نه هجان هان. حياتيءَ ۾ سٺا ڪم ڪري ورتا. حياتيءَ ۾ سڀ اميدون مڪملتا نه ماڻي وٺنديون آهن، وغيره.
دل ۾ ڌمال دم دم،
ٿيندو وصال دم دم.
***
تو ڏني آ بهار نيڻن ۾،
تنهنجو آ انتظار نيڻن ۾.
***
من جي مستي خواب ڏسي ٿي،
ساري بستي خواب ڏسي ٿي.
***
رات جي سانت ۾ پور جاڳي پيو،
مئڪدي ۾ ڪو مخمور جاڳي پيو.
***
وڇوڙي جا ڊگھا رستا عمر آ پيرسنيءَ جي!
ڪئي منزل ٻڌا رستا عمر آ پيرسنيءَ جي
***
جو نه وسريو، سو زمانو ياد آ،
ساغر و مينا ميخانو ياد آ.
***
يار جو آسرو رهيو هر دم،
درد جو دائرو رهيو هر دم.
***
درد جنهن جو نصيب مون کي آ،
شخص سو ئي حبيب مون کي آ.
***
ننڊ ڪن ڪيئن خيال سنياسي!؟
مون ۾ آهن ته ڀال سنياسي.
فارسي ادب ۾ غزل رومانوي شاعراڻي صنف آهي ۽ اڪيڊمڪ نڀاءُ هن صنف سان امداد سهتي ڪيو آهي ۽ سنڌي ادب جي غزل کي جھڙي طرح فني ۽ فڪري معراج بخشيو آهي ۽ شيخ اياز جي همعصر شاعرن جي پورهئي کي به وساري نه ٿو سگھجي. مردف غزل ۾ انوکو ۽ دلربا انداز امداد سهتي وٽ ملي ٿو.
خادم العلم
سنڌي ادب جي پرائمري اسڪول جو شاگرد
عزيز قاسماڻي
قاسماڻي هائوس‐ لاڙڪاڻو، سنڌ
10 آڪٽوبر 2021