ھڪ اميدِ سحر جي نغماگر شخص جي موڪلاڻي: پروفيسر عبدالله ملاح
مٺو مهيري پنهنجي سموري شعور، فڪر ۽ جدوجھد جي حوالي سان عوامي تحريڪ، شھيد فاضل ۽ رسول بخش پليجي صاحب جي فڪري اڳواڻيءَ ۾ سرگرم رهيو ۽ هنن شخصيتن جو عمر ڀر پوئلڳ رھيو. هن پنهنجي اڳواڻن ۽ پارٽيءَ سان نڀائيندي ڪوڙا کاڌا، جيل ڪٽيا ۽ سنڌ جي گلي گليءَ ۾ انقلاب ۽ آزاديءَ جا گيت ڳاتا. شھيد فاضل جي ياد ۾ ٿيندڙن سمورين ورسين ۽ ادبي سيمينارن ۾ پاڻ ڌڻي ٿي فرض نڀايا. هو بھترين مقرر، اسٽيج جو سينگار ۽ دلين ۾ کاٽ ھڻندڙ آواز جو ڌڻي ھو. پنهنجي خوابن، منزلن ۽ عشقن جي اظھار لاءِ ھن ڪڏھن به ڪنهن خاص انتظام جي طلب نه ڪئي، جتي به ماڻھو مليا، قومي ڪچھريءَ جا مچ مچائي ڇڏيندو ھو. ڪھڙو به ماحول ھجي، مٺو ان ماحول کي لطيف جي بيتن، منشي، سرويچ، اياز، احمد ملاح جي شاعريءَ جي ورکا ۽ مهڪ واري قومي رنگ ۾ رڱي ڇڏيندو ھو. وڏن وڏن جلسن کان وٺي سنڌ جي ٻھراڙيءَ جي ڳوٺن جي اوطاقن، ٻنين، کرن تائين سندس آواز جي گونج هوندي ھئي. ھن عمر ڀر انسان دوستي، پورھيت نوازي ۽ روشن خياليءَ جي مشعل مان ھٿ نه ڪڍيو. سندس ذاتي، علمي ادبي، سياسي، سماجي تعلقاتن جي سرحد وسيع ۽ وڏي ھئي؛ بشير ھاليپوٽو، شوڪت شورو، شمشير الحيدري، رفيق جعفري، ڊاڪٽر بيکا رام، آڪاش انصاري، اسماعيل راھو، اسلم راھو سان گڏ وگڏ سندس دوستيءَ جي دلنواز دائري ۾ سوين اديب، شاعر، سياستدان، سماجي خدمت گذار پڻ شامل ھئا. دودو مھيري، موسيٰ جوکيو، ڪشو واڻيو، سرويچ سجاولي، منشي ابراھيم سندس ساٿي ۽ دوست ھئا. انھن مان ڪجھه آھن، ڪي ھي دنيا ڇڏي ويا پر انھن حوالن سان مٺي جون محبتون، ملاقاتون، وفائون پٽن ۾ پيون ڳائجن.
مٺو مھيري انھن سياسي ڪارڪنن مان ھو جن جون وفائون رڳو پنهنجي پارٽي اڳواڻن سان نه ھيون ۽ جن جي دلين جا ھار رڳو پارٽي اڳواڻ نه ھئا پر ٻين پارٽين جي ڪارڪنن سان به سندن تعلقات ھئا. سڀني سان وفائون ھيون، سڀني سان دل لڳيون ھيون، سڀني لا۽ عزتون ھيون. مٺي مهيري ھميشه عوامي تحريڪ جي عام ڪارڪنن کي عزتون ڏنيون ۽ انھن جي ڏک سک ۾ دل سان پير ڀريا. ڳھڻو شاھاڻي، کٻڙ چانگ، غلام علي سمون، محمد بخش نوتڪاڻي، جمعو نوحاڻي، بچايو شڪاري، موسيٰ ماڇي، ڪامريڊ جبل، جمن ترڪ، اسماعيل مھيري، اسماعيل اداسي، جمن سولنگي، يوسف سولنگي، حسن لوھار، جعفر جاکري، خادم ٽالپر، محمد ڀرڳڙي ۽ نور محمد پنھور پارن سياسي ڪارڪنن سان سندس روح جا رشتا ھئا، ساڻن سوين شناسايون ھيون. مٺو مھيري انھن سياسي ڪارڪنن مان ھو جيڪي رڳو اليڪشني جلسن جا سينگار نه ھئا، فقط اڳواڻن اڳيان سندن شان ۾ نعرا ھڻڻ ۽ سندن شان ۾ گيت چوندڙ نه ھئا، بلڪ وڏا پڙھيا لکيا انسان ھئا.
مٺي کي ملڪ جي سياسي تاريخ، سنڌ جي سياسي تاريخ ۽ سموري دنيا ۾ آيل انقلابن جي سموري تاريخ تي ڪمال جو عبور ھوندو ھو. شاھ لطيف جي بيتن جي تشريح ڪندو ھو ته عقل دنگ رھجي ويندو ھو. شاھ جي شاعريءَ جو وڏو شارح ۽ ياد حافظ ھو. موقعي مھل موجب گفتگو ڪرڻ جو شاھ ڪاريگر ھو. کل ڀوڳ ڪندو ھو ته، جنهن ماڻھوءَ کي چرچو ھڻندو ھو اھو پاڻ کل ۾ ٻڏو پيو ھوندو ھو. ڪارلائل چيو ھو ته ”دل لڀائيندڙ چرچو ڀوڳ فقط ڀڳل دلين جا ڌڻي ڪري سگھن ٿا، سکين دلين جا مالڪ ھن طنز مزاح جي ھنر کان محروم ھوندا آھن.“ مٺي مھيريءَ کي ڪو اھڙو نينھن ھو ڪو اھڙو نرالو عشق ھو، ڪو اھڙو زندگي بخش گھاءُ ھو ، جنهن جي ڪري سندس کل ڀوڳ ۽ سندس چرچي ۾ لطف ۽ قرار جا درياهه پالوٽ ڪندا ويندا ھئا ته علم ۽ تجربي جا خزانا به ورکا ڪندا ويندا هئا.
آه ! مٺي جي وڇوڙي کان پوءِ سندس ڳوٺ، سندس شھر ۽ سندس ساٿ مان انھـن ڳالھين، نغمن جي گونج پڻ موڪلائي وئي آھي ۽ هر طرف سندس يادن ۽ آوازن جا پڙاڏا گونجي رهيا آهن.