خوشين ۽ مسڪراهٽن جي مٽيءَمان ٺهيل انسان: وشنو مل
ٻئي پاسي مايوسي، نااميدي، ذلتن، حملن، قتلِ عام، انساني ڪوس ۽ بکن بيمارين کان نجات ڏياري معاشرن کي ٻهڪندڙ مهڪندڙ بنائيندڙ انسانن جون بيمثال محنتون، ڪوششون، ڪاوشون، جستجو، سرگرميون ۽ ڪم ڪارناما پڻ آهن، جيڪي ڄڻ رڻ ۾ پاڻيءَ ڍڪ لاءِ تڙپندڙ بيوس انسانن جي اڃ اجھائڻ ۽ انهن جي زندگي جو سهارو آهن. اهڙا انسان، ٻئي مهاڀاري جنگ جي هڪ روسي پائليٽ الڪسئي ميريسيف وانگر آهن جيڪو جرمنيءَ تي بمباري ڪرڻ لاءِ وڃي ٿو، جرمن ان جي جھاز کي نشانو ٿا بنائين ۽ هن جو جھاز جرمنيءَ جي جھنگ ۾ ڪري ٿو پوي. هن جون ٽنگون ٽٽي ٿيون پون. هن جي گلي ۾ هڪ وٽي ٻڌل آهي، هڪ پسٽل آهي ۽ هڪ خنجر آهي. هن کي يقين هو ته جرمن اجھو ڪي اجھو آيا، هن کي پڪڙي کڻي ويندا! ان کان بچڻ لاءِ هو تازي پيل برف جي وڏي ڍڳ ۾ اندر گھڙي ٿو وڃي ۽ برف هن جا نشان گم ڪري ٿي ڇڏي. جلد ئي جرمن فوج جاسوس ڪتن سان گڏ اچي پهتي. هن جي جھاز مان باهه جا ڀڀڙ نڪري رهيا هئا. هي تازي پيل برف جي ڍير ۾ خاموشيءَ سان ويٺو رهيو. تازي برف هن جي تازن نشانن کي مٽائي ڇڏيو. جرمن فوج جاسوس ڪتن جي مدد سان وڏي ڪوشش ڪئي ته جيئن پائليٽ کي هٿ ڪري سگھجي، پر کين پائليٽ جا نشان به نه مليا. وڏي ڪوشش کانپوءِ هنن پڪ سان ائين سمجھيو ته پائليٽ جھاز ۾ سڙي ويو ۽ هو واپس هليا ويا. روسي پائليٽ الڪسئي ميريسيف جھاز جي باهه گھٽ ٿيڻ کانپوءِ جڏهن اونداهي ٿي ته آهستي آهستي برف مان ٻاهر نڪتو ۽ پنهنجي ملڪي بارڊر ڏانهن ٺونٺين تي گسڪي رڙهڻ لڳو. روسي بارڊر ان جڳھه کان اسي ميل پري هو، وچ ۾ ڳوٺ هئا، هن کي رستي تان هلڻو ڪونه هو، ٻنين واٽرن، جھنگن مان رڙهندو ٺونٺين تي ٺرڪندو، برف جو پاڻي پيئندو جانور ماري کائيندو رڙهندو رهيو. هن کي پختو يقين هو ته هو هر صورت ۾ پنهنجي وطن روس پهچي علاج ڪرائي چڱو ڀلو ٿي وري جھاز اڏائي جرمن تي حملو ڪندو. ائين هو واقعي سخت تڪليفن جي باوجود بارڊر ڪراس ڪري پنهنجي فوج وٽ پهچي ٿو وڃي ۽ سينيئر آفيسر هن کي سڃاڻي ٿا وٺن. هن کي وڏين اسپتالن ۾ علاج لاءِ موڪليو وڃي ٿو، هو ڪجھه مهينن ۾ ٺيڪ ٿي ٿو وڃي. هن جي ٽٽل ٽنگن جي جاءِ تي ڪاٺ جون ٽنگون لڳائي ٿا ڇڏين. ان سان هو وري جھاز هلائڻ جي پرئڪٽس ڪرڻ شروع ڪري ٿو ڇڏي ۽ وري جھاز اڏائي جرمنيءَ تي بمباري ٿو ڪري.
(حوالو : ڪتاب چراغ جلتا رها).
مٺو مهيري پڻ اهڙو اڻ ورچ، سرگردان، لڳاتار ڪجھه نه ڪجھه ڪندو رهڻ وارو ڪردار هو. هو خاموش، مايوس، نااميد ٿيڻ بجاءِ سماج ۾ خوشين، ٽهڪن ۽ مهڪن جي گونجار ڪندو رهيو. هو سدا جرڪندڙ خوش مزاج ماڻهو هو. لطيف، اياز، منشي، سرويچ، آڪاش، حافظ ۽ ٻين شاعرن جي شاعريءَ جي پيو گونجار ڪندو، ڀڻڪندو هلندو رهندو هو. هن هر جاءِ تي عزتن جا ڀنڊار حاصل ڪيا. هر ماڻهو، هر دوست هن کي جيءَ ۾ جايون ڏيندو هو. هن جيءَ ۾ جايون ملڻ وارو احترام ڪنهن مهربانيءَ ۾ ڪونه ورتو هو، پر هو پنهنجي فن، آرٽ، سرت ساڃاهه، جستجو، پنهنجائپ، پيار ۽ انسان دوستيءَ جي ڪري اهڙي احترام جو لائق بڻيو هو ۽ ماڻهو پڻ هن کي احترام سان نوازڻ کانسواءِ رهي ڪونه سگھندا هئا !
هن وقت جي سماج ۾ جتي انساني مان مرتبي، غريب دوستي ۽ شعور جو ڏڪار آهي، اهڙي عمل کي ڄڻ ڏوھ جو ڪم سمجھيو وڃي ٿو، پر 78-1969واري زماني ۾ ته بلڪل اوندهه لڳي پيئي هئي. نه روڊ رستا، نه بجلي گئس، نه شهر وسنديون، نه سمجھه سرت، رڳو سڃ ئي سڃ لڳي پيئي هئي. شهيد فاضل راهو جي ويجھڙائپ جي ڪري هن ڳوٺ ۾ پهريون ماڻهو خان محمد مهيري هو جيڪو هلال پاڪستان جو صحافي پڻ هوندو هو ۽ نسبتن هڪڙو پڙهيو لکيو، سمجھدار نقلن نظيرن، پهاڪن، ڪچهرين جو نه رڳو ڪوڏيو هو پر هڪڙي بهتر سمجھه شعور، ادراڪ رکندڙ انسان پڻ هوندو هو. مٺو مهيري ان جو تسلسل هو. ڪڙيو گھنور شهر ۾ اسان جي وڏن جو دڪان هو جتي سڄو ڏينهن لطيف جا بيت، ڳجھارتون، ڏور، سينگار، هنر ۽ اهڙي قسم جي ڪچهري هلندي رهندي هئي. منھنجو سئوٽ ڀيمجي مهيشوري بلڪل اڻ پڙهيو هو پر ان کي لطيف جو رسالو صحيح اچار سان مڪمل ياد هوندو هو، ان کان سواءِ جمجمان سلطان جا پنجاهه بيت، سٺ ستر صفحن جو ڪتاب، حمل فقير، روحل فقير، ڀڳت ڪبير ۽ ٻين صوفين سنتن جي شاعري ياد هوندي هئس، ستر کان اڳ ۾ ان دڪان تي ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، غلام علي الانا، ڪريم بخش نظاماڻي ۽ ٻيا لطيف جا پارکو ۽ ٻولي ماهر ايندا رهندا هئا.
مٺو مهيري هڪ ته گھر جي ڀاتي خان محمد مهيري ۽ پوءِ شهيد فاضل جي ويجھڙائپ جي ڪري قومي ڌارا ۾ شامل ٿيو ۽ 78-1977 واري زماني ۾ ڀيمجي مهيشوريءَ جي دڪان تي ٿيندڙ ڪچهرين ۾ نه رڳو لطيف جي شاعري سکيو پر اتي ٿيندڙ بحث مباحثن، ڏورن بيتن، سينگارن، هنرن بابت طبع آزمائي مان پڻ وڌيڪ ڄاڻ ۽ سمجھه حاصل ڪيائين. هن جي طبيعت مزاج ۾ ڀوڳ مذاق هوندو هو، اداڪاري به ڪري سگھندو هو پر ان کان وڌيڪ صداڪاريءَ جو هن ۾ هنر هوندو هو. ڪهڙو ماڻهو ڪيئن ٿو ڳالھائي، ان جو انداز بيان ڪيئن آهي، ان جي ڳالھائڻ جو ڍنگ اوڏي جو اوڏي مهل ڪري ٻڌائيندو هو. صداڪاريءَ جي حس ان جي تمام تيز هوندي هئي. 70-1969 واري زماني ۾ جلسن جلوسن، ميٽينگن پروگرامن ۾ ابراهيم منشي پيو گجندو هو. ابراهيم منشي رڳو ڪمال جو شاعر نه هو پر هو شاندار انداز ۾ ڳائيندو پڻ هو. لطيف جو رسالو پڻ منشيءَ کي ياد هوندو هو، جتي ويهندو هو، پيو لطيف جا بيت، وايون ۽ پنهنجي شاعري جھونگاريندو ۽ وڏي آواز ۾ ڳائيندو هو.
مٺو مهيري ”ون يونٽ جي تحريڪ،“ ”نيلام بند ڪريو تحريڪ،“ ”ووٽر لسٽون سنڌيءَ ۾ ڇپايو تحريڪ“ ۾ ابراهيم منشي ۽ شهيد فاضل سان جيل ۾ پڻ رهيو ۽ ڀٽي صاحب جي دور ۾ ته مسلسل ڊي پي آر ۽ ٻين ڪارن قانونن ۾ جيل ۾ رهيو. مٺو ان کان پڻ متاثر ٿيو. ان سڄي دور ۾ رڳو تحريڪون، جدوجھدون، گرفتاريون ۽ جيل هئا ۽ ٻي طرف شاعري، قومي انقلابي گيت ترنم ۾ ڳائڻ ۽ جڳ جاڳائڻ جو ماحول پُريان تار هو، جنهن جي اثر کان ماڻهو بچي نٿي سگھيو. مٺي مهيري جھڙو حساس دل ماڻهو تڙپندڙ، سجاڳي پئدا ڪندڙ ۽ للڪاريندڙ ماحول ۾ ڪيئن ٿي خاموش ويهي سگھيو. هو انسان هو، جتي هن سٺا ڪم ڪيا اتي کانئس ڪمزوريون به ٿيون، پر هو نيڪ نيتيءَ سان ۽ پنهنجي روح جوهر ۾ سنڌ وطن دوست، انسان دوست، غريب دوست انسان هو.
1979ع ۾ راهوڪيءَ ۾ هاري ڪانفرنس جي انائونسمينٽ ۽ تقريرون ڪرڻ جي ڏوھ ۾ چئن ساٿين مٺو مهيري، گل چانگ، حسين بخش ناريجو ۽ ادريس ميراڻيءَ تي ڪيس ٺهيا ۽ انهن کي ڏهن ڏھن ڦٽڪن جون سزائون ٻڌايون ويون ۽ ڦٽڪا هنيا ويا. مٺي جي همت ۽ خاصيت اها هئي جو ڦٽڪا لڳڻ کانپوءِ به هن جيئي سنڌ، جيئي هاريءَ جا نعرا هنيا، جنهن تي مارشل لا وارا وڌيڪ ڪاوڙجي پيا. ائين هن پنهنجي پوري زندگي سرگردان گذاري. آخر تائين گيت ڳائيندو، لطيف جي شاعري مٺي ۽ پياري آواز ۾ جھونگاريندو رهيو.
هن جي جدائي نه رڳو ڏکوئيندڙ آهي، پر فخر لائق پڻ آهي. موت ته اچڻو ئي آهي. ڪامريڊ مائوزي تونگ چيو هو ته ”موت ٻن قسمن جو آهي: هڪڙو موت ڪک کان هلڪو ۽ ٻيو موت تائي جبل کان ڳرو هوندو آهي. عوام لاءِ مري وڃڻ تائي جبل کان ڳرو موت آهي ۽ عوام دشمن جو مرڻ ڪک کان به هلڪو موت آهي.“ هن قسم جي زندگي جيڪا رڳو سندس ذات، خاندان لاءِ نه پر پوري سنڌ ۽ پوري مظلوم عوام، پوري انسان ذات لاءِ حوصلو ۽ فخر لائق هجي، اها ئي عظمت واري آهي. اهڙن انسانن کي، موت ماري نٿو سگھي.