لطيف جو وڏو پارکُو مٺو مهيري: خليل ڪُنڀار
زنجير ٽُٽا ڪي ويندا ٽُٽي
انسان ازل کان آجو آ.
مٺو مهيري لطيف ايئن پڙھندو هو جو:
پڙھي ٿو شاھ ڀٽائيءَ کي
پئي ٿو ساھ ڀٽائيءَ کي
ڪري ٿو راتڙيون روشن
ڪرها ٿو ڪاڪ ڏانهن ڪاهي،
رڃن ۾ روح جون رڙيون
سُتو ٿو لوڪ جاڳائي
ڍڪڻ تي پير پوچا ۽،
مَڻيئي کي سؤ معنائون،
ڪري جي ڳالھه مارئيءَ جي،
وطن ڄڻ انگ تي اوڍيل،
وطن ڄڻ ويڙھيل پوتي،
وطن سو جُنگ جکري جي،
ھجي ڄڻ پڳ جو موتي،
وطن سو واءَ اُتر ۾ پيو،
ھندورو ڄڻ کائي لوڏا.
هو لطيف جي شاعري پڙھندي وجد ۾ اچي ويندو هو ۽ شعر جي ڪيفيت مٿس طاري ٿي ويندي هئي. جڏھن به سامونڊيءَ کي چس وٺي ڳائيندو هو ته بندر تان پڳهه ڇوڙي پنڌ پوندڙ وڻجارا، انهن جُون رُئندڙ ونيون، سياري جي ڊگھين راتين جا انتظار، اتر جي سڻائي واءُ جون دعائون ۽ ڊگھن وڇوڙن جا وڍ، فلم جي ڪنهن منظر جيئن اکين اڳيان گذرڻ لڳندا هئا. ايئن محسوس ٿيندو هو جيئن ڪنهن بندر تي بيٺا آھيون ۽ سڄو وهنوار اکين اڳيان پيو ٿئي.
لاهيندا ئي ڪن، ڳالھيون هلڻ سنديون
آئون جھليندي ڪيترو، آيل سامونڊين
پڳهه ڇوڙي جن، وڌا ٻيڙا ٻار ۾!
شعر پڙھندي هو ڳالھائي ٻڌائيندو هو ته لطيف جيڪو شعر چيو آھي اهو جملي ۾ هيئن چيو ويو هوندو:
وڻجاري جي ماءِ، وڻجارو نه پلئين
نهن سس کي چئي پئي ”پنهنجي پُٽ کي سمجھائي نه ...“
ايئن چئي پوءِ وري بيت کي سڄو ڪندو هو:
آيو ٻارهين ماھ، پڻ ٿو وڃڻ وايون ڪري.
هو مرشد لطيف جو سُر سامونڊي پڙھندو ويندو هو ۽ ھٿن جي اشارن سان ونجھن جا ور کوليندو ويندو هو، ويڙھندو ويندو هو، سڙھ سبندو ويندو هو، ساڄا ڪندو ويندو هو، کوها کڻندو ويندو هو. مطلب ته مٺو مهيري ڀٽائيءَ جو رڳو ياد حافظ ڪو نه پر هو ڀٽائيءَ جي بيتن جي ڪيفيت به هو.
مرشد لطيف جي سُر سسئيءَ جي هي وائي سدائين ايتري سوز سان ڳائيندو هو جو پاڻ به رئندو ويندو هو ته ٻڌندڙ به پيا ڳوڙھا اگھندا ۽ پيئندا هئا:
”ڪرهل پائي لڄُ، ڪوھ نه وئينءَ اُن سين!“
پڇبو هئس ته مرشد لطيف اتي ”لڄُ“ ڇا کي ٿو چئي ته وراڻيندو هو؛ لڄ ان ڪپڙي کي چئبو آھي، جيڪو اُٺ کي پلاڻڻ کان پهريائين، اُن جي پُٺيءَ تي وجھبو آھي!
سسُئي کي ٿو چئي ته جڏهن ڏٺُئي ته جت، پنهونءَ کي کڻيو ٿا وڃن، ته تون ان مهل ئي اُٺ جي پُٺيءَ تي اهو ميرو ڪپڙو رکي، سندن پويان ڇو نه وئينءَ!
ڇوري ندوري، نه ڪو مائٽ مُنڌ جو...
لطيف جي سر سسئيءَ جي بيتن جي تشريح ڪندي جي سسئيءَ تي ڳالھائيندو هو ته رڻ، رائو، رُڃ، ڪوھ، ڪيچي، ڪرها، جت، ڀنڀور، ننڊ، ڌوٻي گھاٽ، پنهون ۽ ڇپون پير ڇنن جي ڪيفيت پنهنجي پوري شدت سان ٻُڌندڙ جي وجود مان به گذرندي ويندي هئي.
سسئي مالڪ سان مخاطب آھي ته مون ان واعدي تان هٿ کنيو جنهن ۾ تو عاشقن کي قيامت جي ڏينهن ملائڻ جو واعدو ڪيو آھي. مون سان اهو واعدو هينئر هتي پورو ڪر:
فردا مُنڌ ڦٽي ڪئي، نقد کنيو نار...
ايڏو ڊگھو انتظار آئون نٿي ڪري سگھان، منھنجو سودو هتي روڪڙو ڪر:
فردا مون ڦٽي ڪئي، واعدي ڏي نه ويهان
صبحا سين نه سهان، کوءِ ميڙئين، کوءِ مارئين.
بيت پڙھندي وچان پڇبس ”ادورائي“ معنيٰ؟ ته اها معني ايئن ٻڌائيندو هو جو ڪنهن تي ڪو ڏُک هوندو هو ته اُھو ڏُک به سهائيندڙ ۽ مٺو مٺو سيڪ بڻجي ويندو هو. مرڪي چوندو هو ”خليل جون ادورايون مٺو نه سهي ته ڪير سهي، معنيٰ خليل جون کاريون مٺيون مٺو نه سهي ته ڪير سهي.“ ادورائي معنيٰ پنهنجن جون کاريون مٺيون سهڻ ۽ ان معنيٰ سان يارن دوستن ڏانهن رهيل ڏُک سيڪجي ويندا هئا.
لطيف پڙھندي جڏھن مارئيءَ تي ايندو هو ته هن جي چهري تي آيل رنگ ۽ سرشاري ڏسڻ وٽان هوندي هُئي. چوندو هو ته لطيف پنهنجن سمورن ڪردارن جون ڪچايون ڦڪايون بيان ڪيون پر مارئيءَ کي ڳائيندي خود لطيف جو انداز ۽ اظھار به عقيدتمنداڻو ٿي ٿو وڃي. مارئي اهو واحد ڪردار آھي جنهن لاءِ لطيف چوي ٿو ته جي مارئي منهنجي دور ۾ ھجي ها ته آئون جيڪو ڪنهن به درٻار جو سلامي ڪو نه ٿيس پر مارئيءَ لاءِ آئون پنهنجون سڀ روايتون ۽ سڀ آدرش ڇڏي عمر وٽ هلي وڃان ها ۽ مارئيءَ کي ڪنهن به قيمت تي ۽ ڪنهن به شرط تي آزاد ڪرايان ها:
هتي جي هُئي مارئي، ته لڌم ڪر ڪيڻاس
عرداسيون عمر کي، ويهي هوند وٽانس
ڪي جھليائين ڪي ڇڏيائين، ته پنهنجو انگ آڇيانس...
اها سٽ پڙھندي ان جي تشريح ڪندو هو ”اتي لطيف چئي ٿو: مون کي قيد ڪر، هن کي ڇڏ. عيوضي ۾ ماڻھُو ڏبو آھي نه! ايئن لطيف چئي ٿو: آئون مارئيءَ جي عيوض قيد ۾ ويهڻ لاءِ تيار آھيان...“
ڪي جھليائين ڪي ڇڏيائين، پنهنجو انگ آڇيانس
لاهي لوهه لطيف چئي، هتان هوند هلانس
موکي ملير سامهين، وٺي هوند وڃانس
رهبر ٿي ريڙھيانس، سونهاري ساڻيهه ڏي.
... ۽ پوءِ مرڪي مرڪي پيو منظر نگاري ڪندو هو ”لطيف چئي ٿو: لوھ يعني ڪڙا لاهي آزاد ڪرائي، آئون پاڻ ھٿ سان وٺي وڃي ڏيھه پُڄائي شادمانا ڪري پوء خيرن سان موٽي اچان ها.“
ڪير لھندم ڪر، مارو پاڻ اپاريا...
الا الا! پڇبس: اپاريا معنيٰ، ته پنهنجي بيان ۾ اپارئي جي اڪيلائي محسوس ڪرائيندو هو. اڪيلو ڌراڙ ھڪڙي وڳي وارو جنهن جو ڪو ٻانهن ٻيلي نه هُجي، مهيني ماس وڳو ڌئارڻ لاءِ پنهنجو مال ٻئي ڌراڙ کي پارتي چوي: اڄ وارو ڏي ۽ پاڻ گھر ۾ گوڏ ٻڌي ويهي وڳي سُڪڻ جو انتظار ڪري ته ان کي چئبو ”اپاريو.“ هاڻ بيت پڙھو:
ڪير لھندم ڪر، مارُو پاڻ اپاريا.
مرشد لطيف جڏھن مارئيءَ کي ڳائي ٿو ته تمثيلون، ترڪيبون، تشبيهون، اصطلاح، زندگيءَ جا ڏُک سک، اڪيلايون ۽ مثال سڀ ڌنارن پنهوارن جي زندگين مان کڻي ٿو:
لوءِ وڃي ڪو چوءِ، منهنجي ماروئڙن کي
ڇانگئون ڇڄي ڇيلڙو، جي ڪنين جو هوءِ
صحيح وڙولجي سوءِ، آئون ڪيئن ويس وسري!
اسين اُھي خوشنصيب ماڻھُو آھيون جن مٺي مهيريءَ کان لطيف ٻُڌو. ايئن لڳندو آھي ڄڻ اسان لطيف جي رسالي جون سڀ ڳليون ۽ ڳوٺ گھمي ڏٺا آھن.
هڪڙي ڀيري رفعت عباس، سائين علي دوست، اسحاق سميجو، ڊاڪٽر علم الدين انصاري ۽ آئون ڏاڏي گنگا جتڻ جي قبر جي پيراندي ڇُھڻ بڙ جي ڍوري وياسين. ڏاڏي گنگا جتڻ جنهن لاءِ مرشد لطيف لکيو:
کوءِماڙيون، ٻَن بنگلا، پکا سندن پن
اُست جا اٺين جي، مان کي رهي من
جيءُ ۾ جت رهن، ٻي پرٿڻي پاسي ٿي.
مٺو مهيري ۽ موسيٰ جوکيو به اتي آيا. مٺي مهيريءَ کان سڄي رات لطيف ٻُڌوسين. اکر اکر ۾ سٽ سٽ ۾ ٻڏاسين، ترياسين.
لطيف ۽ فاضل راهو مٺي مهيريءَ جو عشق هئا ۽ فاضل جو اولاد ڏوھٽاڻ پوٽاڻ سميت سندس جنازي ۾ شريڪ هئا. سندس جنازي ۾ هر مڪتب فڪر جو ماڻھُو ان ڪري به شريڪ هو جو هو انهن ماڻھُن جي زندگين ۾ سدائين هڪڙي ٽھڪ جيئن موجود رهيو. ھُو هاريءَ سان گڏ ٻنيءَ تي ويٺو هوندو هو، هوٽل واري جي چُلھه تي بيٺو هوندو هو، رازو چُڻائي پيو ڪندو ته هي ڀت جي ڀر ۾ بيٺو هوندو هو. وڏيرا، ڪامريڊ، شاعر وٽس هڪ ئي صف ۾ ويٺا لطيف ٻُڌندا هئا.
ادا محمد ميمڻ ۽ آئون مٺي مهيريءَ جي جنازي ۾ ايئن آلين اکين سان پهريون دفعو ملياسين جيئن مٺو مهيري ۽ آئون صادق فقير جي جنازي ۾ مليا هئاسين. هڪ هزار ڀيرا ادا محمد سان گڏ سمنڊ اندر ڇاڙ ٻيٽ وڃڻ جا پروگرام ٺھيا ۽ ڊھيا پر قسمت نه ٿي سگھي. دودي چانڊئي ۽ مون کيس رڪارڊ ڪرڻ جو پروگرام ٺاهيو پر سڀ ڪجھه اڌورو ڇڏي يار هليو ويو.