دبيءَ جو دادلو: ڊاڪٽر خليل قاضي
آڪٽوبر 1979 جي راهوڪي هاري ڪانفرنس کان پوءِ مڇريل ضيائي مارشل لا جي فوجي ڪورٽ هن ۽ ڪجھه ٻين ساٿين کي قيد ۽ سرعام ڦٽڪن جي سزا ڏني ۽ ڦٽڪن لڳڻ جو وقت آيو جنهن ۾ ھن جو نمبر پويان ھو پر ھن اڳيان اڳرو ٿي چيو: پهرين مون کي ڦٽڪا ھڻو. ڦٽڪن کانپوءِ سڀني ساٿين کي سڄو ڏينهن بک اڃ ماري رات جو اڍائي وڳي سينٽرل جيل پڄايائون ته اتي شهيد فاضل کي سندن انتظار ۾ پريشان ڏٺائون هن به رات جي ماني نه کاڌي هئي ۽ ڪچو راشن گھرائي رکيو هئائين. ھنن جي اچڻ کانپوءِ شھيد فاضل پاڻ ماني ٺاهي جيڪا گڏجي کاڌائون. آزاد ٿيڻ کانپوءِ ھو ايم آر ڊي تحريڪ ۾ به جيل ويو. جيتوڻيڪ هو پارٽيءَ جي سڀني پروگرامن ۽ جدوجھدن ۾ اڳڀرو رهيو پر انهيءَ ۾ ڪوبه وڌاءُ ڪونهي ته هن لاءِ پارٽي ۽ سڀڪجھه صرف شھيد فاضل راهو هو. مٺي مهيريءَ کي رڳو شهيد فاضل جو ساٿي چوڻ به ناڪافي ٿيندو، مٺي مهيريءَ سان شهيد جو پيار ۽ ذاتي اعتماد جو رشتو هو. هن مٺي تي ڏکيون آزمائشن جھڙيون ذميواريون رکيون. شھيد ذوالفقار علي ڀٽو جي ڦاسي کانپوءِ جنرل ضيا جي فوجي حڪومت ۽ انتظاميه پريسن جي نگراني سخت ڪري ڇڏي هئي۔ حيدرآباد ۾ پارٽيءَ جي سردار پريس تي ڪجھه اهڙو مواد پيل هو جنهن لاءِ پليجو صاحب تمام گھڻو فڪرمند هو ۽ پنهجي مخصوص انداز ۾ شھيد فاضل راھو کي چيائين ته اهو مواد ڪڍي ڇڏڻ ضروري آھي، جيڪڏهن هنن کي هٿ چڙھي ويو ته سمجھو پاڻ وياسين۔ شهيد فاضل ان ڪم لاءِ مٺي مهيريءَ تي اعتماد ڪيو ۽ هو وڏي حرفت سان اهڙو سڀ سامان حفاظت سان ٻاهر ڪڍي آيو. اهڙا ڪيترائي واقعا آھن جو ڏکين ۽ خطري جھڙن حالتن ۾ رسڪ کڻي مٺي پاڻ ملھايو. شھيد فاضل ڪيڏانهن ويندو هو ته اڪثر مٺي کي پاڻ سان گڏ کڻندو هو. ھن جي قومي گيتن جي گونجار ھلندي خبر ئي نه پوندي هئي جو سفر کٽائي ڇڏيندي هئي۔ شھيد فاضل کي مٺي جا ڳايل گيت ايڏو ته وڻندا ھئا جو پاڻ جڏھن مچ جيل ۾ ھو ته اسماعيل راھو کي لکيل ھڪ خط ۾ مٺي جي ڪيسيٽ موڪلڻ لاء چيائين. مٺي مھيريءَ کي ھڪ خط ۾ لکيائين ته، ”تنھنجي ڪيسٽ راڄن کي ٻڌائجي تہ چڱو.“ فاضل صاحب جون ساروڻيون ساريندي مٺي ٻڌايو ھو ته، هڪڙي ڀيري فاضل صاحب سان گڏ هجان. سڪرنڊ کان مٿان موٽيا هئاسين. واٽ تي سعيد آباد ۾ فاضل صاحب پنهنجي ھڪ دوست وٽ ھليو. انهي سندس ڏاڍي عزت ۽ خدمت ڪئي. اتان ماني کائي نڪتاسين ته فاضل صاحب گاڏي هڪڙي پمپ تي جھلي. مون کي چيائين کيسي ۾ گھڻا پئسا اٿئي! کيسي ۾ ھٿ وجھي پنهنجا پئسا به ڪڍيائين ۽ چيائين ھاڻي ڪم ٿي ويو. حيدرآباد پڄي وينداسين. هن گاڏيءَ ۾ تيل ڀرايو ۽ اسين اڳتي هلياسين. فاضل کي واٽ ۾ مون چيو پئسا ڪونه هئا ته تو واري انهي وڏيري دوست کان اڌارا وٺين ها، جي مون وارا پئسا نه هجن ته رستي ۾ جھليا پيا هجون ها۔ شھيد چيو: حيدرآباد ته پاڻ رسي وڃون ها پر وڏن ماڻهن کان وٺون تنهن کان پاڻ جھڙن کان وٺون ته اهو سٺو آھي.
مٺي وٽ سدائين فاضل پچار هوندي هئي. ڪچھري ڪھڙي به ھجي، هو رکي رکي لطيف، اياز، منشي، سرويچ، اداسي ۽ ٻين شاعرن جا ڪلام ۽ گيت ڳائڻ شروع ٿي ويندو هو۔ شهيد فاضل تي چيل گيت ڳائيندي هن جو آواز الھامي ٿي پوندو ھو. مٺو شھيد فاضل راھو جي ورسيءَ جي پروگرامن جي جان ھو. لڳندو ھو ته ھو ڄائو ئي ان اسٽيج لاءِ ھو. ڪجھه به چوڻ لاءِ کيس ڪنھن کان پڇڻ جي ضرورت نه هوندي ھئي، پنھنجي من جو بادشاھ ھو، سنجيده پروگرامن کي بامعنيٰ چرچي ڀوڳ سان ڪجھه دير لاءِ کلائي ڪچھريءَ جھڙو ماحول پيدا ڪري ڇڏيندو ھو.
مٺو شروع ۾ اڻ پڙهيو هو۔ شھيد فاضل جمن ترڪ تي ڪم رکيو ته ھن کي پڙھاءِ. پوءِ مٺي جي پڙھڻ سان اھڙي لنؤن لڳي جو شاعري، ادب، تاريخ، سياست ۽ انقلابن جا ڪتاب پڙهي اڪابر ٿيو. پڙھڻ جي انهيءَ ذوق، سريلي آواز جي قدرتي ڏات ۽ سندي نالي جھڙي مٺي مزاج جي هٻڪار ڏيھه کان پرڏيھه تائين پکڙي کيس سنڌ ھند ۽ پرڏيھه جي ناميارن ادبي ۽ ثقافتي شخصيتن ۽ سگھڙن جو دل گھريو دوست بنايو.
ڪتابن سان سندس عشق هن جي ڳوٺ چاڪر مهيريءَ کي هڪ خوبصورت ادبي ۽ علمي لائبريريءَ جو تحفو ڏنو آھي. مٺو مھيري ان ڪري ئي جڳ مٺو ھو، جو ھو ”مون“ کان مٿي چڙھيل ھو. ھن ۾ ڪوبه ٺاھ ٺوھ، وڏائي ۽ مصنوعيت نه ھئي. دبيءَ جو ھي دادلو انيڪ خوبين ۽ صلاحيتن جو ڌڻي ھو، جنھن پنھنجي دور جو سياسي ۽ سماجي ڪارج بي لوث ٿي ملھايو. لاڙ پٽ جو ھي سگھڙ، عوامي سياست، ادب، سماجي ڪردار ۽ پنھنجي شخصيت جي خوبصورتيءَ سان ھميشه ياد رھندو.