نئين ڪاڪ جو راڻو: مٺو مهيري: علي احمد جوکيو
مٺي مهيريءَ جي اسڪول مان حاصل ڪيل رسمي تعليم تمام ٿوري هئي، باقي غير رسمي تعليم هن پاڻ حاصل ڪئي هئي. سن 1979ع ۾ راهوڪيءَ ۾ شهيد فاضل جيڪا هاري ڪانفرنس ڪوٺائي هئي، انهيءَ جي جرم ۾ ضياءَ الحق جي مارشل لا حڪومت رسول بخش پليجي ۽ شهيد فاضل راهو کي قيد ڪيو هو ۽ باقي جيڪي به ورڪر قيد ٿيا هئا، انهن مان چئن ڄڻن حسين بخش ناريجي، ادريس ميراڻي، مٺي مهيري ۽ گل چانگ کي بدين ۾ قاضيه واهه جي پُل تي سرعام ڪوڙا هنيا ويا هئا. قيد دوران هن جيل ۾ لکڻ پڙهڻ تي وڌيڪ ڌيان ڏنو ۽ رسول بخش پليجي ۽ فاضل راهو صاحب سان گڏ رهڻ جي ڪري کيس تمام سٺا ڪتاب پڙهڻ جو موقعو مليو ۽ هو جيل مان مڪمل تعليم يافته ٿي نڪتو.
مٺو مهيري ادا محمد موسى کي استاد ڪري سڏيندو هو ۽ چوندو هو ته جيڪڏهن محمد موسى سان منهنجي ملاقات ۽ دوستي نه ٿئي ها ته مون ۾ پڙهڻ جو اتساهه پيدا نه ٿئي ها. تعليم ۽ مطالعي جو شوق محمد موسى پيدا ڪيو. جديد ادب پڙهڻ جو رجحان محمد موسى جي صحبت جي ڪري پيدا ٿيو. سندس چوڻ هو ته شروع ۾ محمد موسى جي تعلق جي ڪري ٻهراڙيءَ جي ماحول مان نڪري شهري ماحول جو واقف ٿيس ۽ رفيق جعفري مون کي دنيا گھمائي. انهن ٻنهي دوستن جي ڪري منهنجي زندگيءَ ۾ بنيادي تبديلي آئي. انھن سمورن دوستن جو آئون زندگي ڀر احسان مند رهندس.
هر هڪ ماڻهوءَ ۾ پنهنجي مڻيا هوندي آهي. مٺي مهيريءَ جو حافظو تمام گھڻو تيز هو. امر جليل جون ڪهاڻيون هن کي بر زبان ياد هونديون هيون يا هو جيڪي ڪجھه نثر يا نظم پڙهندو هو ته هن کي ياد ٿي ويندو هو. شاعري ته هن کي تمام گھڻي ياد هئي. ابراهيم منشي، سرويچ سجاولي، شمشير الحيدري، شيخ اياز جي شاعريءَ جو وڏو حصو مٺي مهيريءَ کي حفظ ٿيل هوندو هو. هر موقعي مهل تي شاعري ترنم سان جھونگاريندو هو. سندس آواز ۾ به وڏو سوز هو، ٻڌندڙن کي جھومائي ڇڏيندو هو. جنهن به ماڻهو مٺو مهيريءَ جي محفل هڪ دفعو ٻڌي ته اهو سندس مداح ٿي ويندو هو.
لاڙ ۾ مالوند ۽ لاڏائو قبيلن جا ماڻهو لطيف سرڪار جي شاعريءَ جا شارح ۽ ياد حافظ رهيا آهن. لطيف سرڪار جي صحبت سيلاني ماڻهن سان وڌيڪ گھري رهي، تنهن ڪري هن جي شاعريءَ جا پارکو به انهن قبيلن جي ماڻهو رهيا آهن. مهيري قبيلي جا ماڻهو به مالوند ۽ اوٺو مال پاليندڙ رهيا آهن. لطيف سرڪار جي شاعريءَ ۾ سر سسئيءَ جي پنجن سرن ۾ اٺن جو ذڪر ٿيل آهي. لطيف سرڪار انهن سرن ۾ وڌ کان وڌ اٺن جي قسمن ۽ نالن جو ذڪر ڪيو آهي. انهيءَ نسبت سان مٺو مهيري به لطيف سرڪار جو شارح ۽ پارکو هو . لطيف سرڪار جو ڪو ورلي شعر هوندو جيڪو کيس ياد نه هجي ۽ مٺو مهيري لطيف سرڪار جي شعر جي تشريح نه ڪري سگھي يا ان شعر جي معنى ٻڌائي نه سگھي. دنيا جا سڀ خفا ڪجن، زمينداري، ڪاروبار، پيٽ گذر به ڪجي، سنگت کي وقت ڏجي، ملڪ ۽ دنيا گھمجي ۽ پوءِ به پنهنجو شوق برقرار رکجي، مطالعو ۽ حافظو قائم هجي؛ اها هر ڪنهن ماڻهوءَ جي وس جي ڳالھه نه آهي. محفل ڪهڙي به هجي اتي اها شاعري بروقت برزبان ياد هجي، اها وڏي ڳالھه آهي ۽ اها ڳالھه مٺو مهيري ڪري ٿي سگھيو، ٻئي ڪنهن جي جاءِ نه آهي.
مٺي مهيريءَ جي شهيد فاضل سان محبت عقيدت جي حد تائين هئي. شهيد فاضل سان ساٿ جي ڪري هن جي سوچ جو به هو مداح هو. استحصالي طبقي جي خلاف هن جي ذهن ۾ نفرت ڀرجي وئي. جيتوڻيڪ هن جو پنهنجي زندگيءَ جو سفر به غربت کان آسودگي ڏانهن هو. پاڻ غريب مائٽن جو اولاد، ٻن کان ٽن ايڪڙن جو زميندار ۽ ڳوٺ ۾ ريزڪي دڪان جو مالڪ هو. اتان کان هن محنت ۽ روزگار جي جدوجھد شروع ڪئي ۽ آخر ۾ خوشحال زندگيءَ جو مالڪ ٿي ويو پر شروع کان سندس سوچ ۾ جيڪا بيداري آئي، جڏهن کان هن جي ذهن ۾ وڏيرڪي نظام خلاف نفرت پيدا ٿي، اها آخر تائين قائم رهي. محفل ڪهڙي به هجي، ڪچهريءَ ۾ ڪهڙي به طبقي جا ماڻهو هجن، مٺو مهيري موجود هجي ۽ ابراهيم منشي ۽ سرويچ سجاوليءَ جي شاعري پيش نه ٿئي، هارياڻيءَ جو، مزدور جو ۽ بک جو ذڪر نه ٿئي، اهو ناممڪن هو. وڏيرن جي محفلن ۾ انهن جي بنگلن تي محفل جو رنگ ڪهڙو به هجي، ان ۾ مٺو مهيري موجود هجي ته هو ان محفل کي پنهنجي طبيعت جو غلام بنائي ڇڏيندو هو.
مٺي مهيري دنيا متعلق جيڪو ڪتابن ۾ پڙهيو هو، رفيق جعفري اها دنيا هن کي گھمائي ڏيکاري ۽ هي جنهن به ملڪ ۾ ويو، اتي رهندڙ سنڌين سان مليو، انهن سان ڪچهريون ڪيون، انهن کي به هن ابراهيم منشي، سرويچ سجاولي ۽ شيخ اياز جي شاعري ٻڌائي. انهن کي به هن پنهنجي پرسوز آواز ۾ سنڌ جا درد ٻڌايا ۽ حافظ نظاماڻيءَ جي شهيد فاضل راهو لاءِ چيل شاعري ”هو ڪالھه هتي هئو، اڄ ڪيڏانهن ويو“ به ٻڌائي. شهيد جي شهادت جو پڙاڏو اڄ به انهن ماڻهن جي دلين ۾ مٺي مهيريءَ جي پرسوز آواز ۾ گونجي ٿو. ٻاهر رهندڙ سنڌي ماڻهن جي تنظيمن سانا وغيره جي ميڙاڪن ۾ به مٺي مهيري سنڌ ۽ سنڌ جي سورن کي ڳاتو. حافظ نظاماڻيءَ جي شاعري ۽ شهيد فاضل راهو جي شهادت کي عالمي طور تي نروار ڪيو. راهوڪيءَ سان، شهيد جي مزار سان، شهيد جي اولاد محمد اسماعيل راهو ۽ محمد اسلم راهو ۽ شهيد جي ساٿ سان هن پنهنجو ناتو زندگيءَ جي آخري گھڙين تائين نڀايو. شهيد فاضل جي هر ورسيءَ جي ادبي پروگرامن ۽ اسٽيج جو ڌڻي رهيو. سندس هر سرگرمي شاندار رهي.
مٺي مهيريءَ جي دوستيءَ جو حلقو تمام وسيع هو جنهن ۾ شاعر اديب، سياستدان، وڏيرا، آفيسر ۽ هر مڪتبه فڪر جا ماڻهو شامل هئا پر مٺي مهيريءَ جي دل غريب ماڻهن سان هئي. ڪڙيو گھنور شهر ۾ غريب ، ريڙهي تي ڀاڄيون وڪڻدڙ به مٺي جا دوست، اتي جيڪڏهن ڀاڄي وٺڻ وڃي تڏهن به ان جي گاڏي جي ڀرسان پيو نچي ۽ ڳائي: ”دهل دمامن سان اينداسين، چاچن مامن سان اينداسين ...“ اها ڪنهن طبقي سان محبت جي انتها آهي. اهو اندر جي احساسن جو اٿاهه طوفان آهي جيڪو ماڻهوءَ کي سرِ بازار نچائي ٿو، جتي ماڻهو پاڻ کان ۽ دنيا کان بي نياز ٿي ٿو وڃي ۽ زماني کان لاپرواهه ٿيو وڃي. اها بي پرواهي اُچ شهر ۾ بابي بلھي شاهه کي گھنگھرو ٻڌي نچائي ٿي. اها عشق جي انتها آهي جتي زماني جا سڀ قانون ۽ محابا ختم ٿي ٿا وڃن. جتي منصور ٺٽي جي بازارن ۾ سڀ لاڳاپا لاهي، الف اگھاڙو ٿي اڀيچند کي ڳولي ٿو ۽ انالحق جو نعرو هڻي ٿو ۽ انهيءَ ڏوهه ۾ سوليءَ جو سزا وار ٿئي ٿو:
نـــوان ڄــــام ڄمندا، نئين راهــه رمندا
نــوان چــنگ چـُـرندا، نــــوان ساز سُرندا
-
نئين ڪاڪ اڏبــي، نــوان ايــندا راڻــــا
مــــان هونــدس نه هوندس، پـاڻا نه ڄاڻان
نه هـونديون حويليون، نه هوندا هي ٿاڻا !