ڏيئي موت کي مات،منشي مئاسين!
سنڌ جيڪا اڳ ئي پنهنجن جو پيٽ ڀرڻ ۾ پوري هئي، وري جو ون يونٽ جو ڳٽ سنڌ جي ڳچيءَ ۾ وڌو ويو، تنهن باقي ڪسر به پوري ڪري ڇڏي. ڪوٽڙي بئراج ٺهيو ته سڄي ملڪ جا بي گھر ماڻهو گھرائي سنڌ ۾ آباد ڪيا ويا. اهڙي ظلم، زور آورين ۽ ارهه زوراين کي ڏسندي سنڌ جي ڪجھه سڄاڻ ماڻهن سائين جي ايم سيد جي رهبريءَ ۾ چرپر ڪئي. سنڌي ادبي سنگت جي پليٽ فارم تان به ڪم شروع ٿيو. ٻئي پاسي، سنڌ جي تعليمي ادارن مان به هلچل شروع ٿي وئي. آهستي آهستي ڇڙوڇڙ سنڌ ون يونٽ جي خلاف ملي هڪ ٿي وئي. منشي للڪارون ڪري ڌارين کي ڌڪارڻ لاءِ سندرو ٻڌي ميدان ۾ ڪاهي پيو ۽ سنڌ دشمن قوتن کي سيني سپرٿي هيئن چيائين ته :
جنگ جنگ جنگ آ، منهنجي توسان جنگ آ
پليت پير ڪر پري، هيءَ ڌرتي منھنجو ننگ آ.
آخر ون يونٽ ٽٽو. ايوب جي خلاف تحريڪ شروع ٿي ته منشي به ان ۾ اڳيان اڳيان رهيو، تان جو ڀٽي مرحوم صدر ايوب کان ڌار ٿي پيپلز پارٽيءَ جو بنياد رکيو. منشي به ڀٽي جي پروگرام کان متاثر ٿي پيپلز پارٽيءَ جي ويجھو ٿيو. ايتري قدر جو ستر واري اليڪشن دوران هن، سڄي سنڌ ۾ ڀٽي مرحوم سان اليڪشن مهم ۾ پنهنجي انقلابي شاعري پڙهي، عوام جي دلين کي گرمائي، پيپلز پارٽيءَ جي پروگرام کي گھر گھر پهچائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. پيپلز پارٽيءَ کي حڪومت ملي ته قصو ئي ٻيو ٿي ويو. اهي پراڻا وڏيرا سرڪار جا ڪرتا ڌرتا ٿي پيا، جنهن تان منشي پنهنجي شاعري وسيلي ڀٽو سرڪار تي تنقيدي شعر چوڻ شروع ڪيا. مثال طور ڀٽي جي هارين کي زمين نه ڏيڻ واري قصي کي هيئن بيان ڪيائين :
سنڌ وارن لاءِ ڪيو سرڪار، ٽيڪڙ چنڊ تي
هرڪنهن هاريءَ لئه زمين آ سورهن ايڪڙ چنڊ تي
هر مزو منشي اتي آباديون، آزاديون
ناهي ميرن ۽ پيرن جي ڪا گڙ ٻڙ چنڊ تي!
منشيءَ جي اهڙي تنقيدي شاعري ڀٽي مرحوم کي نه آئڙي. منشي مڙڻ جو ته هو ئي ڪونه، تنهن ڪري کيس جيل ۾ واڙيو ويو ۽ لڳاتار چار سال سرڪاري مهمان ٿي رهيو. سندس معصوم پٽ جيل دوران وفات ڪري ويو، جنهن جو ڪلھي ڪانڌي ٿيڻ لاءِ ان وقت جي سرڪار سندس پئرول واري درخواست رد ڪري ڇڏي. پنهنجي پٽ جي وڇوڙي تي مرحوم پٽ کي مخاطب ٿيندي هي شعر چيائين :
منهنجي ڏات ڏوهاري پٽڙا، منهنجي ڏات ڏوهاري
ارهي اک جي آس هئين، پر تنهنجي مٽي موچاري پٽڙا!
ڏسڪي ويٺي ڏاڏي تنهنجي، جاني منهنجي جيجل ماءُ
پٽ ۽ پوٽا پاهه بکن ۾ جنهن جا هاري ناري پٽڙا
منهنجي ڏات ڏوهاري پٽڙا، منهنجي ڏات ڏوهاري پٽڙا!
سال 2003ع جي اوائل جي ڳالھه آهي، اخبار ۾ پڙهيم ته منشي ابراهيم کي شديد دل جي دوري پوڻ ڪري ڳڻتي جوڳي حالت ۾ اسپتال داخل ڪيو ويو آهي. اسپتال وڃي ڏٺم ته پاڻ اڪيلو بيڊ تي ليٽيل هو. مون کي ڏسي ٽيڪ ڏئي ٿورو ويهاڻي جي مدد سان سنئون ٿيو. چوڻ لڳو: ”اڄ ڊاڪٽرن مون کي ماني کائڻ جي اجازت ڏني آهي، پر منهنجي کيسي ۾ صرف 15 رپيا هئا، جيڪي فقير قادر کي ڏئي موڪليو اٿم ته پاپا ۽ چانهن وٺي اچي، ته هينئين جھل ڪريان، ڇوته پندرهن رپين مان ماني نٿي کائي سگھجي! پٽ طارق کي ڳوٺ موڪليو اٿم ته ڪٿان پٽ سٽ ڪري ڪجھه رقم هٿ ڪري اچي ته جيئن ماني ٽڪي ۽ دوا درمل جو خرچ هلائي سگھجي.“ چيومانس ته استاد تو لاءِ مانيون کوڙ. ماني ٺهرائي کڻي آيس. ٿوري دير ۾ ڪامريڊ مير محمد ٽالپر پنهنجي پٽ سميت منشيءَ جي عيادت لاءِ آيو، جنهن ويندي ويندي ڪجھه رقم سندس کيسي ۾ وڌي. شام جو مون کي چيائين ته ”اڄ مون وٽ پنهنجا پئسا آهن، ساڳئي هوٽل تان ماني ٺهرائي اچ ته گڏجي کائون.“ اهڙي طرح سڄو سال دل جي عارضي ۾ اسپتالن جا چڪر ڪاٽيندو رهيو. ڪنهن به سرڪاري سياسي ڌر سندس پرگھور نه لڌي. ڪلچر ڊپارٽمينٽ جنهن کي پنهنجي آواز ۾ لطيف سائينءَ جو سڄو رسالو تحت اللفظ رڪارڊ ڪرايو هئائين، تن به آخر تائين کيس معاوضي جي رقم ادا نه ڪئي.
منشيءَ سان آخري ملاقات 16 جون 2003ع تي راهوڪيءَ ۾ ٿي. منشي مرحوم جي حياتيءَ ۾ جن سياسي پارٽين جي اڳواڻن سندس انقلابي گيتن تي ڳوڙها ڳاڙي پنهنجن جلسن جي رونق وڌائي هئي، تن مان پڇاڙيءَ ۾ ڪوبه وٽس لڙي ڪونه آيو، سواءِ ٽنڊي محمد خان واري عالماڻي يار جي، جنهن ساڻس ڪيتريون ئي رهاڻيون ڪري سندس وڊيو ڪيسٽون تيار ڪيون، جن جون ڪاپيون ڊب ڪرائي لينگويج اٿارٽيءَ کي ڏنائين، جن وري دعويٰ ڪئي ته اسان منشيءَ کي انهن ڪيسٽن جو معاوضو ادا ڪيو آهي. جڏهن ته انهن صرف ڪيسٽون ڊب ڪرڻ جي رقم ادا ڪئي هئي. اهڙي طرح پنهنجي قوم جي بي حسي ۽ قومي ادارن جي بي رحم ڪامورن جي بي توجھي جو شڪار ٿي، آخر هي سنڌ جو ٻيجل 31 جولاءِ 2003ع تي اسان کان جسماني طور هيئن چئي جدا ٿيو ته:
ڏئي موت کي مات منشي مئاسين
مگر نئين نسل کي اجاري وياسين.
(روزاني ڪاوش ، ڇنڇر 31 جولاء 2004)