شخصيتون ۽ خاڪا

کاھوڙين کڻي ساجهر ٻَڌا سندرا

مٺو مھيري لطيف جو پارکو، سنڌي شاعريءَ کي خوبصورت انداز ۾ پيش ڪندڙ، ھڪ جاکوڙي سياسي ڪارڪن رھيو، جنھن جيل ڪاٽيا ۽ ڦٽڪا کاڌا.، پر ثابت قدم رھيو. ھي ڪتاب ٻن حصن ۾ ورھايل آھي. پھرين حصي ۾ مٺو مھيريءَ جي فن، شخصيت، سياسي، سماجي ۽ ادبي سفر بابت ۽ سندس اوچتي لاڏاڻي تي لکيل تاثراتي مضمون، ڪالم ۽ مقالا شامل آھن. ٻئي حصي ۾ مٺو مھيريءَ جي لکيل مقالن، ڪالمن ۽ مضمونن کي سھيڙيو ويو آھي.

Title Cover of book کاھوڙين کڻي ساجهر ٻَڌا سندرا

ساٿي نه پسان سي!: مرتضيٰ مٺو مهيري

ڪوٽڙي بئراج جا واهه نه کوٽيا هئا، تڏهن به هتي انگريز دؤر جا جاگيردار رهندا هئا جن کي جاگيرون الاٽ ٿيل هيون. گوني ڪئنال نه ٺهيو هو. ان کان اڳ هتي پراڻو گاج واهه وهندو هو جنهن مان ڀڏا وهندا هئا. هڪ ڀڏو اولھه کان اڀرندي (هاڻوڪي دبي ريگيوليٽر کان ڏکڻ ) پاسي وهندو هو جنهن جا نشان اڄ به موجود آهن. انهيءَ ڀڏي تي نارن ۽ هرلن ذريعي پاڻي انهن جاگيردارن جي زمينن ۾ ايندو هو. اتي جا وڏا جاگيردار سمان، داسڙا، ميان هئا جن جي ذاتين سان اڄ به اسان جي يونين ڪائونسل ۾ سمڪي، داسڙڪي ۽ ملڪي نالي سان ديهون آهن. ڀڏي ۾ پاڻي ۽ پاسن کان گھاٽا جھنگ هوندا هئا، انهيءَ ڪري مهيري، اٺن جي چاري خاطر ڀڏي جي اتر ۽ ڏکڻ اچي آباد ٿيا پر بااثر جاگيردارن انھن تي ظلم ڪيا. انھن جو مال سروي زمينن ته ڇا پر سرڪاري زمينن ۾ به چارڻ نه ڏيندا هئا. ڌراڙن کي ماريندا هئا. اهڙن ظلمن کان تنگ ٿي مهيرين اٺن جي سهولت خاطر سرڪاري زمينون قسطن تي ورتيون. ايوب جي دؤر ۾ ڪوٽڙي بئراج مان غلام محمد بئراج (گوني) کوٽيو ويو ته مهيري به اناج خاطر زمين جا ٽڪرا آباد ڪرڻ لڳا ۽ ايئن ئي منهنجي ڏاڏي کي به اٺن جي ڌراڙپ عيوض زمين جو ٽڪرو مليو.
بابا سائين 1955ع ڌاري جنم ورتو. ڪجھه سمجھه ڀريو ٿيو ته، ان وقت برادريءَ جي سرندي وارن جي ڳوٺ کيس تعليم پرائڻ لاء ڇڏيو ويو جتي جي کٿاب خاني ۾ ڳوٺ مان کيس ڦڪر (تيار ٿيل کاڌو) وٺڻ لاءِ موڪليو ويندو هو، جيڪا ڳالھه کيس نه وڻندي هئي. انهيءَ سبب تعليم ڇڏي ڏنائين ۽ پنهنجي پيءُ مير خان سان گڏ مال چارڻ لڳو. پوءِ پنهنجي مامي خان محمد جي دڪان تي ڪم ڪندي الف ب جي پٽي پڙهي سگھيو. سندس مامو پيپلز پارٽيءَ جي شروعاتي دؤر ۾ تعلقي گولاڙچيءَ جو پهريون جنرل سيڪريٽري ٿيو پر سگھو ئي پيپلز پارٽي ڇڏي فاضل راهو جي هارين واري جدوجھد ۾ وڃي شامل ٿيو.
بابا سائين به وڏيرن، جاگيردارن جي ستايل قبيلي مان هو، انهي ڪري فاضل جي هارين وارين تحريڪ جو وڃي حصو ٿيو ۽ ٿوري ئي وقت ۾ پنهنجي متحرڪ ڪردار سبب عوامي بيداري واري تحريڪ ۾ پنهنجو الڳ مقام ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿيو. 1979ع ۾ راهوڪيءَ ۾ ضيائي مارشل لا وقت هارين جي هڪ وڏي ڪانفرنس ڪرائڻ جي ڏوھ ۾ فاضل راهو، پليجو صاحب ۽ سندن ڪيترن ئي ساٿين کي گرفتار ڪيو ويو. ملٽري ڪورٽ ۾ ڪيس هليو ۽ بابا سائين سميت چئن ساٿين گل چانگ، حسين بخش ناريجو ۽ ادريس ميراڻيءَ کي بدين جي قاضيه واھ موري تي ڦٽڪا هنيا ويا ۽ هڪ هڪ سال قيد جي سزا ملي. انهيءَ قيد و بند دؤران پليجو صاحب کان ڪجھه وڌيڪ پڙهڻ سکيو. اتي ڪتابن سان دوستي ٿيس، ڪتاب بابا سائين جو نشو ٿي رهيا. مارڪيٽ ۾ ايندڙ هر نئون ڪتاب وٺڻ بابا جو شوق هوندو هو. امر جليل جون ڪهاڻيون پڙهڻ سان برزبان ياد ٿي وينديون هئس. ڪچهريءَ ۾ ويٺي ڪٿي ادب جو موضوع ڇڙيو ته امر جليل جون سڄيون ڪهاڻيون ٻڌائي ويندو هو. شاھ لطيف جي شاعريءَ جو اسان جي گھرن ۾ هونئن به عام استعمال هو. منهنجي ڏاڏيءَ (بابا جي ماءُ) کي به شاھ لطيف جي شاعري گھڻي ياد هئي. شاھ جي شاعريءَ ۾ استعمال ٿيندڙ ڪيترائي لفظ ٺيٺ لاڙي لھجي جا آهن جيڪا ٻولي اڄ به اسان جي گھرن ۾ ڳالھائي وڃي ٿي، انهي ڪري بابا کي شاھ لطيف جي شاعري ڄڻ ته ستيءَ ۾ مليل هئي. بابا سائين قيد و بند ۾ رهي شيخ اياز، ابراهيم منشي، سرويچ سجاوليءَ جا انقلابي گيت ياد ڪري سنگت کي ترنم سان ٻڌائيندو هو. پاڻ اهو ڳائڻ ابراهيم منشيءَ کان متاثر ٿي پوءِ شروع ڪيائون. ابراهيم منشي به شهيد فاضل سان گڏ رهي انقلابي شاعري ڪري عوامي هجومن، عوامي پروگرامن ۾ پيو ڳائيندو هو. پورهيتن جا ڏک سور ڏسي ابراهيم منشي نظم لکندو هو ته:
ٻاٻاڻن جا ٻار ٻري ۾، ڪير ٻڌائي ٻرندا ڪيسين
جوٽ مٿي ھن جيجل جا، ھي ڳاڙھا ڳوڙھا ڳڙندا ڪيسين؟
پورھيتن جو پگھريل پگھريل ِڏيل ڏسي ٿو ِڏيل ڏري،
ڪاسي وارو ماسي مان ھي پورھيت پوري ڪيئن ڪري؟
سارو مھينو سٺ روپيا، ھو انگ ڍڪي يا پيٽ ڀري،
ڳالھيون ڳڻيو ڳڀرن جون ھي ڳڻتين ۾ پيو روز ڳري،
سنڌ امڙ جا سانگيئڙا ھي سور ڀلا چئو چرندا ڪيسين؟

بابا سائين ۽ ابراهيم منشي اهڙي شاعري ڳائي جمهوريت جي بحالي واري تحريڪ (ايم آر ڊي) ۾ عوامي ميڙاڪن، جلسن جلوسن ۾ شريڪ ماڻهن ۾ وڌيڪ گرمجوشي پيدا ڪندا هئا. فاضل شهيد ٿيو ته اهي جدوجھدون به ماٺيون ٿيڻ لڳيون ته بابا سائين به اڳتي ڪنهن سياسي پارٽيءَ سان نه هليو، پنهنجي دڪاندارين ۽ ڪاروبار کي ٽائم ڏيڻ لڳو. بابا سائينءَ جي سوچ ۾ ڪي اپر ڪلاس، ڪي مڊل ڪلاس ٺهيل ڪو نه هئا. عيدن برادن تي جتي گھر وارن جا ڪپڙا وغيره آڻيندو هو اتي ٽريڪٽر ڊرائيور هجي يا ڪار جو ڊرائيور سڀني لاءِ ڪپڙا آڻيندو هو، هارين لاءِ الڳ تاڪيا ايندا هئا. غريبن ۽ بيواهن لاء سڀ کان پهرين ڪپڙا ايندا هئا. ٻاهر ڪيڏانهن گھمڻ ويو ته اسان ڀائرن لاءِ جيڪا شيءِ ايندي هئي ته ڀائيٽن ڀاڻيجن کانسواءِ ڳوٺ جي سمورن ٻارن ۾ به اها ئي شيءِ ورهائبي هئي. ٻنيءَ تي چڪر لڳائڻ ويو ته پويان هارين جي ٻارن جا ولر هوندا هئا. پري کان ايندي ڏسي چوندا هئا: ”مٺو آوي ڄو، مٺو آوي ڄو“ (ڪولھين جي ٻولي ) هڪٻئي کي سڏ ڪرڻ لڳندا هئا. رستي تي ڪٿي هاري فيملي سان پنڌ ويندي ملي ويو ته گاڏي جھلي انهن کي ضرور کڻندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ڪو هاري ڦڪائيءَ مان چوندو هو ته نه مجيري توهان هلو، اسان اچي وينداسين ته چوندو: بابا اوهين گاڏيءَ ۾ چڙهي هلو، آئون ٿو پويان اچان. پوءِ مجبورن همراهن کي چڙهڻو پوندو هو. بازار ۾ سبزي وٺندي ڪو گاڏي وارو فرمائش ڪندو هو ته مٺا ڪلام ٻڌائي ته ان جي فرمائش پوري ٿيندي هئي. ڪارخانن ۾ حمالي مزدورن کي اڍائي مڻن جي ٻوري کڻندي ڏسندو هو ته بي اختيار سرويچ جا ٻول زبان تي اچي ويندا هئس:
مزدور ٿيو چُور کڻي بار پٺن تي،
انسان کڻي بوج، کڄي جيڪو اُٺن تي.

پاڻ به پورهيت طبقي مان هو، انهيءَ ڪري انڊيا مان وريو يا آمريڪا مان ته دبي موريءَ تي پٽيلاڻي ملاحن سان پٽ تي ويهي اچي پتن (تاش) راند کيڏندو هو. هنن سان ڀوڳ چرچا ڪندو هو. 2018 ع ۾ جيئن دل جو باءِ پاس ٿيو ته گھڻو ڪيڏانهن نه ويندو هو. منجھند جي ماني کائي موٽر سائيڪل دبي وڃڻ روز جو معمول هو. بابا ٻه ٽي ڏينهن ڪيڏانهن نڪري ويندو هو ته همراهه دبي تان ايندي ويندي پيا پڇائيندا هئا ته مٺو آيو يا نه؟ 31 آڪٽوبر جي اڀاڳي شام جڏهن بابا جي وفات جي خبر ٻڌائون ته سڀ دبي تان ڀڄندا ڳوٺ پهتا هئا، سڀني جا نيڻ آلا هئا. هاري ناريءَ جي اک آلي هئي. ان وقت سارين جا لابارا هلي رهيا هئا، جنهن جت خبر ٻڌي اهي ڏانٽا ڦٽا ڪري اوطاق تي پهتا، جتي شام غريبان جو منظر هو.
ساٿي نه پسان سي، جي هُئم هيئين ٿُوڻِيُون،
هاڻي ڪِنين جي، وَڃين اڱَڻَ اُبَهان.