ساٿي نه پسان سي!: مرتضيٰ مٺو مهيري
بابا سائين 1955ع ڌاري جنم ورتو. ڪجھه سمجھه ڀريو ٿيو ته، ان وقت برادريءَ جي سرندي وارن جي ڳوٺ کيس تعليم پرائڻ لاء ڇڏيو ويو جتي جي کٿاب خاني ۾ ڳوٺ مان کيس ڦڪر (تيار ٿيل کاڌو) وٺڻ لاءِ موڪليو ويندو هو، جيڪا ڳالھه کيس نه وڻندي هئي. انهيءَ سبب تعليم ڇڏي ڏنائين ۽ پنهنجي پيءُ مير خان سان گڏ مال چارڻ لڳو. پوءِ پنهنجي مامي خان محمد جي دڪان تي ڪم ڪندي الف ب جي پٽي پڙهي سگھيو. سندس مامو پيپلز پارٽيءَ جي شروعاتي دؤر ۾ تعلقي گولاڙچيءَ جو پهريون جنرل سيڪريٽري ٿيو پر سگھو ئي پيپلز پارٽي ڇڏي فاضل راهو جي هارين واري جدوجھد ۾ وڃي شامل ٿيو.
بابا سائين به وڏيرن، جاگيردارن جي ستايل قبيلي مان هو، انهي ڪري فاضل جي هارين وارين تحريڪ جو وڃي حصو ٿيو ۽ ٿوري ئي وقت ۾ پنهنجي متحرڪ ڪردار سبب عوامي بيداري واري تحريڪ ۾ پنهنجو الڳ مقام ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿيو. 1979ع ۾ راهوڪيءَ ۾ ضيائي مارشل لا وقت هارين جي هڪ وڏي ڪانفرنس ڪرائڻ جي ڏوھ ۾ فاضل راهو، پليجو صاحب ۽ سندن ڪيترن ئي ساٿين کي گرفتار ڪيو ويو. ملٽري ڪورٽ ۾ ڪيس هليو ۽ بابا سائين سميت چئن ساٿين گل چانگ، حسين بخش ناريجو ۽ ادريس ميراڻيءَ کي بدين جي قاضيه واھ موري تي ڦٽڪا هنيا ويا ۽ هڪ هڪ سال قيد جي سزا ملي. انهيءَ قيد و بند دؤران پليجو صاحب کان ڪجھه وڌيڪ پڙهڻ سکيو. اتي ڪتابن سان دوستي ٿيس، ڪتاب بابا سائين جو نشو ٿي رهيا. مارڪيٽ ۾ ايندڙ هر نئون ڪتاب وٺڻ بابا جو شوق هوندو هو. امر جليل جون ڪهاڻيون پڙهڻ سان برزبان ياد ٿي وينديون هئس. ڪچهريءَ ۾ ويٺي ڪٿي ادب جو موضوع ڇڙيو ته امر جليل جون سڄيون ڪهاڻيون ٻڌائي ويندو هو. شاھ لطيف جي شاعريءَ جو اسان جي گھرن ۾ هونئن به عام استعمال هو. منهنجي ڏاڏيءَ (بابا جي ماءُ) کي به شاھ لطيف جي شاعري گھڻي ياد هئي. شاھ جي شاعريءَ ۾ استعمال ٿيندڙ ڪيترائي لفظ ٺيٺ لاڙي لھجي جا آهن جيڪا ٻولي اڄ به اسان جي گھرن ۾ ڳالھائي وڃي ٿي، انهي ڪري بابا کي شاھ لطيف جي شاعري ڄڻ ته ستيءَ ۾ مليل هئي. بابا سائين قيد و بند ۾ رهي شيخ اياز، ابراهيم منشي، سرويچ سجاوليءَ جا انقلابي گيت ياد ڪري سنگت کي ترنم سان ٻڌائيندو هو. پاڻ اهو ڳائڻ ابراهيم منشيءَ کان متاثر ٿي پوءِ شروع ڪيائون. ابراهيم منشي به شهيد فاضل سان گڏ رهي انقلابي شاعري ڪري عوامي هجومن، عوامي پروگرامن ۾ پيو ڳائيندو هو. پورهيتن جا ڏک سور ڏسي ابراهيم منشي نظم لکندو هو ته:
ٻاٻاڻن جا ٻار ٻري ۾، ڪير ٻڌائي ٻرندا ڪيسين
جوٽ مٿي ھن جيجل جا، ھي ڳاڙھا ڳوڙھا ڳڙندا ڪيسين؟
پورھيتن جو پگھريل پگھريل ِڏيل ڏسي ٿو ِڏيل ڏري،
ڪاسي وارو ماسي مان ھي پورھيت پوري ڪيئن ڪري؟
سارو مھينو سٺ روپيا، ھو انگ ڍڪي يا پيٽ ڀري،
ڳالھيون ڳڻيو ڳڀرن جون ھي ڳڻتين ۾ پيو روز ڳري،
سنڌ امڙ جا سانگيئڙا ھي سور ڀلا چئو چرندا ڪيسين؟
بابا سائين ۽ ابراهيم منشي اهڙي شاعري ڳائي جمهوريت جي بحالي واري تحريڪ (ايم آر ڊي) ۾ عوامي ميڙاڪن، جلسن جلوسن ۾ شريڪ ماڻهن ۾ وڌيڪ گرمجوشي پيدا ڪندا هئا. فاضل شهيد ٿيو ته اهي جدوجھدون به ماٺيون ٿيڻ لڳيون ته بابا سائين به اڳتي ڪنهن سياسي پارٽيءَ سان نه هليو، پنهنجي دڪاندارين ۽ ڪاروبار کي ٽائم ڏيڻ لڳو. بابا سائينءَ جي سوچ ۾ ڪي اپر ڪلاس، ڪي مڊل ڪلاس ٺهيل ڪو نه هئا. عيدن برادن تي جتي گھر وارن جا ڪپڙا وغيره آڻيندو هو اتي ٽريڪٽر ڊرائيور هجي يا ڪار جو ڊرائيور سڀني لاءِ ڪپڙا آڻيندو هو، هارين لاءِ الڳ تاڪيا ايندا هئا. غريبن ۽ بيواهن لاء سڀ کان پهرين ڪپڙا ايندا هئا. ٻاهر ڪيڏانهن گھمڻ ويو ته اسان ڀائرن لاءِ جيڪا شيءِ ايندي هئي ته ڀائيٽن ڀاڻيجن کانسواءِ ڳوٺ جي سمورن ٻارن ۾ به اها ئي شيءِ ورهائبي هئي. ٻنيءَ تي چڪر لڳائڻ ويو ته پويان هارين جي ٻارن جا ولر هوندا هئا. پري کان ايندي ڏسي چوندا هئا: ”مٺو آوي ڄو، مٺو آوي ڄو“ (ڪولھين جي ٻولي ) هڪٻئي کي سڏ ڪرڻ لڳندا هئا. رستي تي ڪٿي هاري فيملي سان پنڌ ويندي ملي ويو ته گاڏي جھلي انهن کي ضرور کڻندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ڪو هاري ڦڪائيءَ مان چوندو هو ته نه مجيري توهان هلو، اسان اچي وينداسين ته چوندو: بابا اوهين گاڏيءَ ۾ چڙهي هلو، آئون ٿو پويان اچان. پوءِ مجبورن همراهن کي چڙهڻو پوندو هو. بازار ۾ سبزي وٺندي ڪو گاڏي وارو فرمائش ڪندو هو ته مٺا ڪلام ٻڌائي ته ان جي فرمائش پوري ٿيندي هئي. ڪارخانن ۾ حمالي مزدورن کي اڍائي مڻن جي ٻوري کڻندي ڏسندو هو ته بي اختيار سرويچ جا ٻول زبان تي اچي ويندا هئس:
مزدور ٿيو چُور کڻي بار پٺن تي،
انسان کڻي بوج، کڄي جيڪو اُٺن تي.
پاڻ به پورهيت طبقي مان هو، انهيءَ ڪري انڊيا مان وريو يا آمريڪا مان ته دبي موريءَ تي پٽيلاڻي ملاحن سان پٽ تي ويهي اچي پتن (تاش) راند کيڏندو هو. هنن سان ڀوڳ چرچا ڪندو هو. 2018 ع ۾ جيئن دل جو باءِ پاس ٿيو ته گھڻو ڪيڏانهن نه ويندو هو. منجھند جي ماني کائي موٽر سائيڪل دبي وڃڻ روز جو معمول هو. بابا ٻه ٽي ڏينهن ڪيڏانهن نڪري ويندو هو ته همراهه دبي تان ايندي ويندي پيا پڇائيندا هئا ته مٺو آيو يا نه؟ 31 آڪٽوبر جي اڀاڳي شام جڏهن بابا جي وفات جي خبر ٻڌائون ته سڀ دبي تان ڀڄندا ڳوٺ پهتا هئا، سڀني جا نيڻ آلا هئا. هاري ناريءَ جي اک آلي هئي. ان وقت سارين جا لابارا هلي رهيا هئا، جنهن جت خبر ٻڌي اهي ڏانٽا ڦٽا ڪري اوطاق تي پهتا، جتي شام غريبان جو منظر هو.
ساٿي نه پسان سي، جي هُئم هيئين ٿُوڻِيُون،
هاڻي ڪِنين جي، وَڃين اڱَڻَ اُبَهان.