رئان رَت مڃٺ، هاڻ تن پرين کي: عبدالرزاق مهيري
هن جو خاندان اٺيون چاريندو هو. سندن ٻني نه ٻارو، پرايو ڇوپايو مال... مٺو به وقت سان گڏ ماءُ جي هنج ۾ پلجي اچي وڏو ٿيو. ان وقت اسڪول ايترا ڪونه هئا. هن جي مائٽن مٺي کي مولوي حاجي مٺي وٽ هوت مهيريءَ جي ڳوٺ ۾ قرآن شريف پڙهڻ لاءِ ڇڏيو. ڳوٺ جا ٻيا به ٻار هن سان گڏ پڙهڻ ويا. مٺو اتي گھڻو وقت رهي ڪونه سگھيو. اتان جڏهن ڳوٺ آيو ته وري ڪونه ويو. هاڻ ته هو وڏو ٿي ويو. ننڍپڻ کان چِلوِلايون ڪرڻ، ڪنهن سان ڀوڳ ڪرڻ، ڪنهن جي چراند ڪرڻ هن جو مشغلو ٿي ويو. هن جو مامو خان محمد مهيري پڙهيو لکيو هو، ان سان گڏ ڪچهريءَ ۾ ويندو هو. جڏهن مزدوري ڪرڻ جھڙو ٿيو ته واهن تي واٽر ڪورسن جي تعمير جو ڪم هلندڙ هو ته پاڻ اتي ٺيڪيدارن سان گڏ ٻه رپيا ڏهاڙيءَ تي ڪم ڪرڻ لڳو. اهو ڪم بند ٿيو ته، سندس ماءُ کي مائٽن طرفان مليل ٻه ٽي ڳئون وٺي وڃي چارڻ لڳو، وڌيڪ وڏو ٿيو ته هو تمام ذهين ۽ هوشيار بڻيو ۽ مامي جي دڪان تي وڃي ويهڻ لڳو. هاڻي ته اڻ پڙهيو به هوشيار ٿي ويو هو. ان بعد پنهنجي ڳوٺ ۾ پنهنجي ڪکائين دڪان تي سامان رکي ويٺو هوندو هو.
فاضل راهو، نئين عوامي پارٽي ٺاهي ۽ هارين ۽ مزدورن کي گڏ ڪري سمجھائيندو هو. وڏو اڳواڻ رسول بخش پليجو هو، اهو دور ايوب خان جي مارشل لا وارو هو. فاضل راهو ماما خان محمد مهيريءَ وٽ ايندو هو. مٺو مهيري به انهن جون ڳالھيون ٻڌندو رهندو هو. هي هوشيار اهڙو جو ان دور جون اخبارون به پڙهي ويندو هو. فاضل راهو هن کي ڪتاب پڻ ڏيئي ويندو هو. رسول بخش پليجي جا ڪتاب هي پڙهي ياد به ڪري وٺندو هو. ان وقت سرويچ سجاوليءَ جي شاعري جو مجموعو”آليون اکيون، اڻڀا وار“ حاجي جعفر هيلائي ڇپرايو جيڪو ٺٽي ضلعي جو وڏو زميندار هو، حاجي سليمان هيلائي جو والد هو. ڪينجھر ڍنڍ به ڪجھه سندن حصي ۾ آهي. مٺي مهيري کي اهو ڪتاب مليو. هو جيڪو به ڪتاب هڪ ڀيرو پڙهي وٺندو هو اهو ياد ٿي ويندو هئس.
مٺو مهيري هاڻي باقاعدي سوشل ورڪر ٿي ويو هو، شهيد فاضل سان هلڻ جي ڪري هن جي ملاقات ابراهيم منشيءَ سان ٿي. ان کانپوء سرويچ سجاولي سان ٿي. هو انهن جا شعر پروگرامن ۾ ترنم ۾ پڙهڻ لڳو. ماڻهو هن کي ٻڌڻ لاء وڏي تعداد ۾ پروگرام ۾ اچي شريڪ ٿيندا هئا. وڏيون مجلسون ٿينديون ڏسي فاضل سان ماڻهو وڏي تعداد ۾ اچي ويهڻ لڳا. هاڻي مٺو مهيري وڌيڪ ڪتاب پڙهڻ لڳو.
وزير اعظم ذوالفقار علي ڀُٽي جي جمهوري حڪومت کي ختم ڪري، جنرل ضياء ملڪ ۾ مارشل لا هڻي ڇڏي، اها به اهڙي جو ڪک به ڪونه چرندو هو. هرطرف کان سياسي ماڻهن خلاف باھ ٻري رهي هئي. سڄي ملڪ ۾ ڍنڍ جي پاڻي وانگر ماٺار لڳي پئي هئي. اهڙي ڏکئي دور ۾ فاضل راهو جبل سان ٽڪر کائڻ لاء وڏي سمجھه سان راهوڪيءَ ۾ شاميانا لڳائي، سموري سنڌ مان ڪارڪن گڏ ڪيا جو سرڪاري ڪارندن کي شڪ ئي نه پوي. ان پروگرام جي ڪمپيئرنگ مٺي مهيري ڪئي. ٽي ڏينهن پروگرام هليو. مارشل لا جي خلاف تقريرون ٿيون ۽ شعر پڙهيا ويا. جڏهن پروگرام ختم ٿيو ته همراهن اک پٽي ۽ ٻڌ ٻڌان شروع ٿي وئي. گھرن تي پوليس ۽ فوج جا لامارا هئا. مٺو مهيري به ٻڌا ۽ گل چانگ، ادريس ميراڻي، فاضل راهو، رسول بخش پليجو سميت سڄي سنڌ مان وڏي تعداد ۾ ڪارڪن گرفتار ڪيا ويا. داد نه فرياد، فوجي ڪورٽن ذريعي هڪ سال قيد ۽ ڏهن ڦٽڪن جون سزائون ڏيڻ وارو سلسلو شروع ٿيو، هنن کي جيئن آيو پئي تيئن پئي ڪيائون. مٺي مهيريءَ کي به سال قيد ۽ 15 ڦٽڪن جي سزا ٻڌائي وئي. ڪارڪنن کي سينٽرل جيل مان گاڏين ۾ ڀري آڻي، قاضيه واهه بدين جي ڪپ تي سرعام ڪوڙا هنيا ويا. ٽڪٽڪي گاڏي ۾ ئي کڻي آيا هئا. مٺي مهيريءَ کي جڏهن ڪوڙا هڻڻ بعد ٽڪٽڪيءَ تان لاٿائون ته هڪ همراهه کيس کڻي سلام ڪيو ۽ هن به سلام جھليو. پوءِ ته ميجر کيس اندر گھرائي ڏاڍي مار ڏني. شام جو هنن کي ساڳين گاڏين ۾ وجھي حيدرآباد سينٽرل جيل پهچايو ويو. فاضل راهو به اتي سندن انتظار ۾ هو ۽ کين شابس ڏنائين ۽ اصلاح به ڪيائين.
شهيد فاضل قيد ٿي آيل ڪارڪنن، چاهي هو ڪهڙي به جماعت سان تعلق رکندڙ هجن انهن جي مدد ڪندو هو ۽ کين همت به ڏياريندو هو. مٺي مهيريءَ سان گڏ جن قيدين کي ڦٽڪا لڳا هئا، سڀ قيدي هنن سان ملڻ آيا. هاڻي ته هي پڪو قيدي ٿي ويو هو. رسول بخش پليجو سڀني ڪارڪنن کي پڙهائيندو هو. وڏن سان گڏ هي به پڙهندو هو ۽ پنهنجو سبق ياد ڪرڻ کان علاوه وڏن جا سبق پڻ ٻڌي ياد ڪري وٺندو هو. پليجو وڏن کان سوال پڇندو هو ته هي جواب ڏيڻ لاءِ هٿ مٿي ڪندو هو. پليجو صاحب کيس درست جواب ڏيڻ تي شاباس ڏيندو هو. جيل ۾ سرويچ، اياز۽ منشي ڳائي سڀني کي جھومائي ڇڏيندو هو. وڏا ليڊر به هنن سان گڏ واڙيل هوندا هئا. اهو دور 1979ع وارو هو. 1980ع ۾ هو سزا ڪاٽي آزاد ٿيو پر هو ڪڏهن به ڊپ ۾گھر جھلي ڪين ويٺو. هي وڌيڪ محنت ڪرڻ لڳو ۽ حمزي پليجي وٽ ناڪن جي سنڀال ڪرڻ لڳو. سيٺ يوسف سولنگي حمزي پليجي جي منشيءَ مان ٺيڪيدار بڻيو. هن وٽ پئسو به آيو ۽ مالدار به بڻيو. اهڙي ريت، مٺو ۽ هو گڏجي ٺيڪا سنڀاليندا هئا. اڳتي هلي مٺو به ٺيڪيدار بڻيو. هن وٽ پئسو به ٿيو ۽ هي زميندار به بڻيو. گاڏي به ورتائين ۽ غريب ماڻهن لاءِ گاڏي جھلي به انهن کي کڻندو هو. شهر هجي يا ٻهراڙي، ننڍي وڏي سان هڪجھڙو، سادو به اهڙو جو انهن سان گڏ ويٺو هوندو هو. فاضل راهو ۽ بشير هاليپوٽو هن جا پسند جا ۽ دل گھريا ماڻهو هئا.
هن 2018ع ۾ دل جو آپريشن آغا خان اسپتال مان ڪرايو ۽ اتان ٺيڪ ٿي آيو. چار سال تمام خوش رهيو. 2022ع جي شروع وارن مهينن ۾ دل جو ڌڙڪو وڌي ويو. هن ٽنڊو محمد خان واري دل جي اسپتال ۾ علاج ڪرايو ۽ دوائون وٺي واپس موٽي ايندو هو. آخر ۾ هن سوچيو ته متان فالج ٿي پوي تنهن ڪري هو پاڻمرادو آغا خان اسپتال مان وقت وٺي آيو. 31 آڪٽوبر تي صبح جو سوير ادا محمد ميمڻ ۽ سعيدو مهيريءَ سان گڏ وڃي پهتو. هن کي اسپتال وارا ڪپڙا پارائي ڇڏيائون. هو نرسن سان کل ڀوڳ ڪندو رهيو. ادا محمد به ويٺو رهيو، ڏهين بجي هن کي آپريشن ٿيٽر ۾ وٺي ويا. سٿر جي نس مان سئي وڃڻ سان نس ٽُٽي پئي. هن جو سڀ رت پيٽ ۾ هليو ويو. دل بيهي وئي. پنجن ڪلاڪن کان پوءِ ٻڌايائون ته اوهان جو مريض دل چوڪ ٿيڻ ڪري گذاري ويو آهي. ادا محمد ۽ سعيدو مهيري جي هٿن مان ڄڻ شيشو ڪري پيو. حاجي عبدالعلي ۽ شفيع سهتي کي صدمي ۾ ڪا ڳالھه سمجھه ۾ نه اچي ته ڇا ڪريون؟ اسان جو مٺو مهيري کل ڀوڳ ڪندو آپريشن ٿيٽر ۾ ويو ۽ ويندي چئي ويو هو ته 45 منٽن ۾ واپس موٽي ايندو پر مٺو واپس نه موٽيو، ڄڻ اسان پنهنجي هٿان مٺو وڃايو هجي. شايد رب جي مرضي اها هئي، هن جو اهو ڏينهن مقرر هو.
مٺي مهيريءَ جي گذاري وڃڻ جي خبر سوشل ميڊيا تي باهه وانگر پکڙجي وئي. مون کي ايتريون ته ڪالون آيون جو آئون پاڻ غم ۾ بي حال ٿي ويس. آئون جلدي مٺي مهيريءَ جي ڳوٺ پهتس. مختلف برادرين جا ماڻهو ڳوٺ پهچي ويا هئا. روڊ تي بيٺل ديويون وڍيون پئي ويون ڄڻ ڪنهن جي اچڻ جو پروگرام هجي. گھر پهتس ته مون کي غلام نبي ڀاءُ ڏسي ڀاڪر وجھي روئڻ لڳو. هر پاسي روڄ راڙو متل هو. فوتگيءَ واري پٿر ۽گھر ۾ آيل سوڳوارن ۽ رئندڙن ۾ ڪنهن کي ماٺ ڪرايان. جنهن جي ڀر ۾ ويهان اهو رڙيون ڪري پيو چوي ته، ڪالھه ته هتان اهو چئي ويو هو ته سڀاڻي وري ايندس. هو ڪنهن کي به پاڻ سان گڏ وٺي ڪونه ويو هو. هاڻي اسان جو ڇپر ڇانوَ ڪير ٿيندو؟ سڀني کي آٿت ڏيندو رهيس پر ڏکارا ماڻهو پرچائڻ ۽ درياهه کي پيل گھاري کي ٻڌڻ ڏاڍو ڏکيو هوندو آهي. هاڻي اسين جنازي جو انتظار ڪرڻ لڳاسين. ڪلھه مٺو ويو پئي علاج ڪرائڻ ۽ اڄ سندس نالو ڦري جنازو ٿي ويو هو. ٻارهن ٿيا ته ايمبولينس کي ڏسي ماڻهو قطارون ٺاهي بيهي رهيا ۽ اوڇنگارون ڏيڻ لڳا. ميت کي ايمبولينس مان لاهي کڻي اچي گھر جي اڱڻ ۾ رکيو ويو. ڪافي وقت گذرڻ بعد غسل ڏيئي ميت کي رات جي آخري پهر ۾ امانت ڪري رکيو ويو. صبح جو ڪانڌي اچڻ شروع ٿي ويا. صبح جو 9 وڳي رکيل وقت تي سموري سنڌ کان ماڻهو اچي پهتا ۽ ڪي رهجي پڻ ويا. جنازي نماز بعد مڙھ کي ملان حسن جي قبرستان پهچايو ويو. ان ماحول ۽ موقعي تي سڀ يار دوست رئندا رهيا. آه! ڪالھه تائين جيڪو ماڻهو اهڙن موقعن تي پاڻ اسان کي ڀاڪر پائي صلاحون ڏيندو هو، اڄ اسين ان کي ساڳي ريت دفن ڪري ۽ لٽي رهيا هئاسين. ڀٽائي سرڪار جي شعر موجب:
حبيبن هيڪار، منجھان مهر سڏ ڪيو
سو مون سڀ ڄمار، اورڻ اهو ئي ٿيو !
آخرڪار قبر سنواري، چادرون چاڙهي، ڪوڏرون ڌوئي، دعائون گھري، عزيز، مٽ مائٽ، دوست احباب ۽ ڪانڌي واپس ٿيا ته فاتحه جي دعا گھري وئي. نارائڻ قبر وٽ بيهي درد وارا ڪلام چيا. هرڪنهن جي اکين مان لڙڪ لارون ڪري ڳلن تان هيٺ ڪرندا رهيا. نيٺ واپس تڏي تي پهتاسين. ان موقعي تي ڀٽائيءَ جا هي شعرذهن تي تري اچي رهيا هئا:
ساٿي نه پسان سي جي هئم هيئين ٿوڻيون
هاڻي ڪنهين جي، وڃئو اڱڻ ابهان.
پٿر تي جيڪو آيو ٿي تنهن کي اعتبار ئي نه پئي آيو ته ڪو مٺو مهيري گذاري ويو آهي. هرڪو مٺي جون ڳالھيون ڪري سندس کل ڀوڳ ۽ مذاق کي ياد ڪري چوي ته مٺو جيئرو آهي. پر رب جي خلقيل هر ساهه واري کي موت جو ذائقو چکڻ وارو ڪيل واعدو پاڙڻو آهي ۽ مٺي مهيري جي روح پڻ رب سان ڪيل پنهنجو واعدو پاڙيو ۽ هو حقيقي دنيا ڏانهن روانو ٿي ويو. باقي هو پنهنجي يادن، هنر ۽ فن جي صورت ۾ ڄڻ ته هميشه لاءِ زندهه آهي. ڀٽائيءَ جي شعر موجب:
جيئڻ جت ڌارا، معذور جو مس ٿئي
چانگن سر چڙهي ويا، ساٿي سوارا
اکيون اوتارا، پسيو رئن پنهونءَ کي.