منھنجو ڀاءُ مٺو مھيري: ادريس ميراڻي
ڳلن تان ڳوڙهن جون بوندون بس نه ڪن
سندي سڪ پرين، لوڪ ڏٺي نه لھي !
(لطيف)
مٺي مهيريءَ سان اسان جي سڃاڻپ حيدرآباد سينٽرل جيل جي اسپيشل وارڊ ۾ ٿي. ٿيو ائين جو هاري ڪانفرنس ۾ ڪيل تقرير جي ڪري مارشل لا جي ملٽري ڪورٽ جي فيصلي تحت ڦٽڪن ۽ هڪ سال جي سزا جي ڏوهه ۾ واڙيا وياسين. جيل اندر ويهه پنجويهه قيدي هئا، انهن ۾ اسان جو رهبر فاضل راهو شهيد به گڏ هو. هر ماڻهو پنهنجي طبيعت جو مالڪ هو پر انهن سمورن دوستن ۾ ڀاءُ مٺي مهيريءَ جي طبيعت ۽ مزاج بلڪل مختلف هو. مٺي کي مان پهريون ڀيرو ان وقت ڏٺو جڏهن حسين بخش ناريجي ۽ مون کي ضياء جي آمراڻي دور ۾ ملٽري ڪورٽ مان ڪوڙن ۽ قيد بامشقت جي سزا ڏني وئي.
بدين شهر جي چوراهي تي هيٺ وهاريا وياسين، ته ان وقت اسان ڏٺو ته ٻه ٻيا دوست به ان روڊ تي ويٺل هئا. اسان جي سامهون پيل ٽڪٽڪيءَ تي اسان کي ٻڌي سرعام واري واري سان ڦٽڪا هنيا ويا. ان کانپوءِ اسان کي فوجي ڪئمپ تي کڻي ويا، اتي به اسان تي تشدد ڪيو ويو ۽ پوءِ حيدرآباد جيل موڪليا وياسين.
مٺو ادب جو پارکو ۽ سنڌ جي تاريخ جو ڄاڻو هو. هو شاعري، افساني، ڊرامي ۽ ناول جو پڻ ڄاڻو هو. هو جڏهن شاعري ٻڌائيندو هو ته اهڙي انداز سان جو ماحول ان جاءِ تي بيهجي ويندو هو. ڪهاڻيون ۽ افسانا اهڙي نموني ياد هوندا هئس جو هو روانيءَ سان برزبان ٻڌائيندو ويندو هو. اها پڻ دلچسپ ڳالھه آهي ته هو لطيف سائينءَ جي ڪلام جو به حافظ هو. هر شاعر جي شاعري ڏاڍي دلچسپ انداز سان ٻڌائيندو هو. مٺو نه رڳو سنڌي ادب ۽ شاعري پڙهندو هو پر اردو ادب جو مطالعو پڻ ڪندو هو. جيل اندر پليجي صاحب ۽ مٺي مهيريءَ ۾ لطيف جي شاعري ٻڌائڻ لاءِ مقابلو ٿيو جيڪو اڌ ڪلاڪ هليو، جنهن ۾ مٺو برابر هڪ جھڙي شاعري ٻڌائيندو رهيو.
مٺي جي اندر هڪ فنڪار موجود هو. مزاح به هڪ فن آهي جنهن جو هو مالڪ هو. مٺو انتهائي خوددار ماڻهو هو ۽ هو ڪوڙ ڪڏهن به نه ڳالھائيندو هو، بنا رک رکان سچ چئي ڇڏيندو هو. سچو ايترو جو پاڻ لاءِ به ڪا خامي يا ڪسائي يا ڪوتاهي هوندي هيس ته اهڙي نموني ٻڌائي ڇڏيندو هو.
مٺي پنهنجي والد لاءِ ٻڌايو ته اهو پڙهيل نه هو، اٺ چاريندو هو. مٺي سان ٻه سال جيل کان علاوه ٻاهر رات ڏينهن گڏ رهڻ دوران ڪڏهن به هن کي ڪاوڙ نه ڏٺي، وڏو خوش مزاج هو. مٺو پڙهڻ جو ايترو شوقين هو جو رات جو ڪوبه ڪتاب پڙهي پوءِ سمهندو هو. جڏهن مان ڳوٺ هوندو هوس ته هو فون ڪري ٻڌائيندو هو ته فلاڻو نئون ڪتاب آيو آهي، خريد ڪري ضرور پڙهجو. مٺي ٻڌايو ته، شادين جي موقعي تي عورتن سان پنهنجي گھر ۾گڏ سهرا ۽ لاڏا چوندو هو. مٺي کي شاديءَ جو نڪاح به برزبان ياد هوندو هو. سنڌ جي تاريخ جو به تمام گھڻو ڄاڻو هو.
مٺي مهيريءَ جي حوالي سان ڪيترائي دلچسپ واقعا پڻ آهن، ڊاڪٽرمنان ڀٽو ۽ جاپاني ڇوڪري اسان وٽ گڏجي گھمڻ آيا. ڪينجھر تي وياسين. ٻيڙيءَ تي چڙهي نوريءَ جي قبر ڏانهن وياسين پئي ته ڇوڪري وٺي ڪيڪون ۽ رڙيون ڪيون. جاپاني ڇوڪريءَ کي ڊپ اچي ورايو ۽ هوءَ مٺي کي چنبڙي وئي. نيٺ مٺي پنهنجي حالت کي درست ڪري جاپاني ڇوڪريءَ کي دلداري ۽ تسلي ڏئي سندس خوف گھٽايو. جڏهن جڏهن به مٺي سان گڏ رهڻ ٿيندو هو، ته صبح مھل جاڳ مٺي جي سرهي آواز سان ٿيندي هئي، جنھن ۾ هو ڀٽائي ۽ اياز جي شاعري جھونگاريندو هو.
راڻيپور ۾ ايم آر ڊي جو جلسو رکيل هو، اسين مٺي ۽ شهيد فاضل سان گڏجي وياسين. هن جلسي ۾ هزارين ماڻهو موجود هئا. مٺي جلسي ۾ گيت ڳايو: ”ڀٽا صاحب، تون جنت ۾ هوندين، حورون هندورن ۾ لوڏينديون هوندئي، گلن جا هار پاتل هوندئي... “ هن گيت ڳائي بس ڪئي ته اسٽيج تي ويٺل راڻيپور جو گادي نشين مٺي جي منهن کي چمندو رهيو. گيت، غزل يا ڪابه شاعري سر ۾ ڳائيندو هو ته مٺي جي آواز جو اثر تمام لاجواب هوندو هو. مٺو آزاد خيال، ترقي پسند ۽ باصلاحيت هو. حيدرآباد ۽ آس پاس جي شهرن ۾ ڪابه ڪچهري هجي يا جلسو هجي، هو ضرور شريڪ ٿيندو هو. مٺي دل جي بيماريءَ سبب باءِ پاس آپريشن ڪرايو هو، سندس طبيعت پڇڻ لاءِ اسين لاڙڪاڻي کان حيدرآباد وياسين. مون سان گڏ سردار علي نواز جلباڻي صاحب ۽ اسدالله ڀٽو صاحب هئا. اسين حيدرآباد پهتاسين. مٺي سان ڏاڍي خوب ڪچهري ٿي جيڪا منهنجي روبرو آخري ملاقات هئي. چئن ڪلاڪن جي هن ڊگھي ڪچهريءَ ۾ علم، ادب، سياست ۽ سندس قومي گيت ۽ غزلن جي جھونگار اسان کي گھڻو متاثر ڪيو ۽ پوءِ مٺي کان موڪلائي لاڙڪاڻي لاءِ واپس موٽياسين. حيدرآباد کان لاڙڪاڻي تائين اسان سڀني دوستن جي ڪچهريءَ جو موضوع مٺو رهيو، ان بعد ساڻس فون تي ڳالھه ٻول ضرور ٿيندي رهندي هئي.
هو رفيق جعفري صاحب سان اڪثر ملڪ کان ٻاهر گھمڻ لاءِ ويندو هو ۽ ان ۾ مون کي سدائين ٻاهر گھمڻ لاء چوندو هو. هڪ دفعي هن کي اسلام آباد ۽ ڪوهه مري گھمڻ وڃڻو هو. جھاز جي ٽڪيٽ هٿ ۾ ڏيئي چيائين ته هاڻي ضرور هلڻو اٿئي پر مان وري به بهانو ڪري جان ڇڏائي پر منهنجي نالي واري ٽڪيٽ تي هڪ ٻئي دوست کي هلڻ لاءِ تيار ڪيو ويو ۽ ان کي جھاز ۾ ويهڻ وقت چيائون ته تون پنهنجو نالو ادريس ميراڻي ٻڌائيندين. هي دوست ديوان هو ۽ ان معاملي تي ڏاڍو پريشان ٿي ويو. مٺي جي آخري فون آغا خان اسپتال مان آئي ته اڄ اسپتال ۾ ڊاڪٽرن کي طبيعت ڏيکاري پوءِ حال احوال ڪنداسين.
اڄ مٺو اسان ۾ موجود ناهي ۽ سندس لاڏاڻي تي يقين ئي نٿو اچي. جنهن وقت به مٺي جو خيال اچي ٿو ته ائين محسوس ٿئي ٿو ڄڻ هو زندهه سلامت سامهون بيٺو آهي. هو ڪنهن به ريت وسري نٿو سگھي. آخري دعا لاءِ مٺي جي تڏي تي آياسين. مون سان گڏ سيٺ اعجاز احمد آگاڻي هو. مٺو لاڙڪاڻي جڏهن به مون وٽ ايندو هو ته ميزباني سيٺ اعجاز احمد آگاڻي ڪندو هو.
دلبر دوست، مٺي مهيري جي سهڻي ۽ من موهڻي شخصيت ۽ ڏات جي اپٽار لاءِ ڪهڙن به لفظن جو سهارو وٺجي پر مٺو انهن ۾ نٿو ماپجي. يقينن، مٺو سنڌ هو. مٺي جو لاڏاڻو سنڌ جو وڏو نقصان آهي. سراج ميمڻ ، فقير محمد لاشاريءَ جي وفات تي چيو هو ته، ڪنهن سان عذر خواهي ڪريان، فقير محمد جي پونئيرن سان ڪريان يا پنهنجو پاڻ سان ڪريان. مٺو به اهڙي شخصيت جو مالڪ هو، مٺي جي پونئيرن ۾ مان پاڻ کي به شامل سمجھان ٿو.
ويا وڳ وهي، هئا ڪرهي قرب جن سين
تن کان ڌار رهي، چانگي چِنو ڪين ڪي!
(لطيف)