سفر جي شروعات
جهاز جي هڪ ڳالهه آهي ته هر جهاز تي هڪ مقرر عملو ٿئي ٿو، جنهن کان سواءِ جهاز جو هلڻ مشڪل آهي. هونءَ ئي اسان وٽ، “مئرين انجنيئرن” ، جهازن تي سخت ضرورت هئي، ويتر جو بنگلاديش ٺهڻ بعد مڙيئي بنگالي هليا ويا ته، ڪيترن جهازن تي اسٽاف جي کوٽ ٿي پئي ۽ موڪلن تي ويلن کي به واپس ڊيوٽيءَ لاءِ گھرائي، جن جن ملڪن ۾ پاڪستاني جهاز بيٺا هئا، انهن کي باءِ ايئر موڪليو پئي ويو.
‘عزيز ڀٽي’ تي پهتس ته معلوم ٿيو ته، اهو جرمنيءَ جو ٺهيل جهاز آهي ۽ انجڻ پڻ جرمن M.A.N اٿس. هيءَ انجڻ منهنجي لاءِ نئين هئي. ان کان اڳ مون فقط سلزر انجڻ وارا جهاز هلايا هئا. جهاز جو انجنيئر، جنهن کي اهو جهاز ڇڏڻو هو، سو منهنجو ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جو دوست سعيد سليمان هو. اسان ٻئي پيٽارو ۾ گڏ روم ميٽ هئاسين. (ان کان پوءِ مئرين اڪيڊمي چٽگانگ ۾ پڻ)، انجڻ جي چارج ڏيندي، آڱرين تي چميون ڏئي چوڻ لڳو: “انجڻ هن جهاز جي، پٽُ اٿئي پٽ! ٿورو به خيال رکندين ته جرمن زالن وانگر، هروڀرو دوکو نه ڏيندءِ. کڻي ائٽلانٽڪ سمنڊ هجي يا بي آف بسڪي. هر شيءِ آٽوميٽڪ اٿئي.” پوءِ جنريٽرن وٽ بيهي وري آڱرين تي چمي ڏئي چوڻ لڳو: “جنريٽر فرسٽ ڪلاس، پمپ فرسٽ ڪلاس ۽ جونئر اسٽاف سڄو قابل اٿئي. تو کي ڪنهن به قسم جي سمنڊ يا بندرگاهه تي پريشاني نه ٿيندي.”
“بس، بس. تو تي اعتبار آهي. تون ڀلي موڪل ڪر. پر اهو ٻڌاءِ، هن جهاز جي ‘روٽ’ ڪهڙي آهي. انگلنڊ يا آمريڪا ته نه اٿس؟”
“ڇو ڀلا؟ اوڏانهن ڪنهن ڇوريءَ کي شاديءَ جو ڏٽو ڏئي آيو آهين ڇا؟” هن مون کي گھُوريندي چيو.
“نه يار، اوڏانهن مونکي هر دفعي موڪليو اٿن. هن دفعي آءٌ اهو سوچي سامونڊي نوڪريءَ لاءِ نڪتو آهيان ته ڏور اوڀر ڏي ڪو جهاز ويو ته ويندس. جو اهو ئي دنيا جو حصو منهنجو ڏٺل ناهي.”
“پارٽنر، ويري ساري! هي جهاز ته انگلنڊ ۽ يورپ ٿو وڃي.” سعيد ٻڌايو ۽ آءٌ ماٺ ٿي ويس.
سال کن اڳ سامونڊي نوڪريءَ مان تنگ ٿي جڏهن ڇڏيم ته ظفر حسن، استاد بخاري، ناريجو ۽ هادي بخش جهڙن اديب دوستن چيو: “تنهنجي نوڪريءَ مان گھٽ ۾ گھٽ اسان کي مختلف ملڪن جا سفرناما پڙهڻ لاءِ پيا ملندا هئا. آغا سليم، قمرشهباز ۽ امرجليل جهڙن دوستن جڏهن پهرين سفرنامن جي همت افزائي ڪئي ته آءٌ اهو سوچي وري سمنڊ ڏي ڇڪجي آيس ته گھٽ ۾ گھٽ رهيل ملڪ، خاص ڪري اوڀر پاسي جا ضرور ڏسڻ کپن، جتي جادوءَ ڀريو جپان آهي. پراسرار چين ۽ ڪوريا، سهڻو سهڻو سنگاپور ۽ ملايا آهي، هانگ ڪانگ آهي۽ ٿائلنڊ آهي. پر افسوس جو جيڪو جهاز ملي رهيو هو، سو اوڏانهن ويو ٿي جتي اڳ به ڪيترا دفعا وڃي چڪو هوس. سامهون بندرگاهه ۾ ٻيا به نئشنل شپنگ ڪارپوريشن جا جهاز بيٺا هئا. اهي ڪيڏانهن وڃي رهيا هئا. انهن سان منهنجو ڪو سروڪار نه هو. مون کي پنهنجي جهاز سان رهڻو هو جيڪو هفتي کن کان پوءِ ڪويت ۽ ممباسا کان ٿيندو لنڊن وڃڻو هو. اتان پوءِ هر دفعي وانگر جرمني، فرانس، بيلجم ۽ پولنڊ جي بندرگاهن ۾ وڃڻو هو. اسان جي سامهون ‘سرفراز رفيقي’ نالي جهاز بيٺو هو، جو ٻئي ڏينهن تي ڪراچيءَ کان لنگر کڻڻ جي تيارين ۾ هو.”
“يار هي جهاز سرفراز رفيقي به عجيب آهي. سندس انجڻ بلڪل پٺيان هئڻ ڪري، سمنڊ تي ڏاڍو لڏي ٿو.” هڪ انجنيئر ٻڌايو.
“انجڻ پٺيان هئڻ ڪري ته لڏي ٿو پر هونءَ به لڏڻ سندس عادت آهي. شل نه ٿوري تکي هوا لڳي يا سمنڊ ۾ ڪا وڏي ڇولي اچي، پوءِ پنهنجو پاڻ سنڀالڻ ۾ ئي پورو هوندو آهي.” ٻئي چيو.
آءٌ اهو سوچڻ لڳس ته اهڙو گھڻو لڏڻو جهاز به مصيبت آهي، جيڪو ٿوري جھڪ، ٿوري سامونڊي چاڙهه تي ئي مست ٿي ڪُڏڻ لڳي. هونءَ به مون کي اهي جهاز نه وڻندا آهن جن جي پُڇ ۾ انجڻ هجي. جي رهائش ۽ انجڻ وغيره وچ ۾آهي ته ايترو لوڏو محسوس نٿو ٿئي. ڪنهن به ڊگھي ڪاٺيءَ کي وچ تي جھلي پاسن کان هيٺ مٿي ڪري ڏسبو ته پُڇڙين جي مقابلي ۾ وچ ذري گھٽ هڪ هنڌ رهندو ۽ اهڙيءَ طرح لوڏن وقت جهاز جي پاسن تي رهندڙ هيٺ مٿي ٿا ٿين ۽ وچ وارن کي گھٽ لوڏا اچن ٿا.
اسان جهاز جا ڪجھه آفيسر ان ئي ڏينهن شام جو چانهه تي جهاز جي ڊيڪ تي اچي گڏ ويٺاسين ته اتي آفيس جو پٽيوالو، جهاز جي ڏاڪڻ چڙهندي نظر آيو. خطن جي ڀري هٿن ۾ هيس سا اچي مونکي ڏنائين. مختلف واسطيدارن لاءِ ساڳئي خط جا نقل هئا ۽ مون ڏي پڻ، جنهن ۾ لکيل هو ته ‘عزيز ڀٽي’ جهاز کي ڇڏي سرفراز رفيقي جهاز تي هينئر جو هينئر وڃي چڙهان، جو اتي جي انجنيئر جو حادثو ٿي پيو آهي. هيٺان نوٽ لکيل هو ته؛ ‘جهاز سڀاڻي ڏهين وڳي ڪراچي ڇڏي رهيو آهي.’
واچ ۾ نهاريم. ان وقت شام جا پنج وڄي چُڪا هئا. سڀني دوستن خط پڙهي تعجب کاڌو ته هي ڪهڙو نادرشاهي حڪم آهي جو چوويهه ڪلاڪن جي به وچ ۾ مهلت ڪانهي. ڪو چوڻ لڳو ته بيمار ٿي پئُه. ڪو صلاح ڏيڻ لڳو ته؛ چئين ته يونيفارم تيار نه آهي. مون کي ته اڳهين ان جهاز تي وڃڻ لاءِ دل کوٽي هئي سو عذرن جي آجيان ڪندي فيصلو ڪيم ته اهڙو نمونو اختيار ڪندس، جو ٻئي ڪنهن کي رکي ڇڏين ۽ جهاز نڪري وڃي. پر ان هوندي به احتياط خاطر ڪراچيءَ جي دوستن کان موڪلائڻ لڳس. سڀ ايترو جلد روانو ٿيڻ تي تعجب کائڻ لڳا ۽ چوڻ لڳا: “يار تو سان اها حالت پئي ٿئي، جا گمنام سپاهيءَ سان دفن وقت ٿيندي آهي. بنا ڪنهن روئڻ جي، بنا ڪنهن جنازي نماز جي، بنا ڪنهن دعوت جي روانو ٿي رهيو آهين.”
ٻئي ڏينهن آفيس مان صبح ساڻ اچي جهازن جو ٽائيم ٽيبل ورتم. سرفراز رفيقي جهاز جي وڃڻ جا هنڌ پڙهي کڻي ڏسان ته مار! اهي ئي هنڌ، جيڏانهن آءٌ وڃڻ ٿو چاهيان... ملايا، چين، سنگاپور، ٿائلنڊ، هانگ ڪانگ، جپان. نه فقط ايترو پر جپان کان پوءِ جهاز کي آمريڪا جي اولهه ڪناري جي شهرن لاس اينجلس، سئن ڊياگو، وئنڪوئر پڻ وڃڻو آهي. مونکي باقي ڇا ٿي کتو. جهاز جون ٻيون سڀ اوڻايون وساري، يڪدم سامان ٻڌي، ٽئڪسي ڊوڙائي، اندر بندرگاهه ۾ پهتس، ٽائيم سوا ڏهه ٿيو هو. پائلٽ جهاز تي پهچي چڪو هو. جهاز جي ڏاڪڻ کڄي چڪي هئي، جلدي جلدي ڪرين ذريعي مونکي ۽ منهنجي سامان کي جهاز تي چاڙهيو ويو ۽ جهاز ڪراچيءَ جي بندرگاهه مان ٻاهر نڪرڻ لڳو. منهوڙي کان پر-ٻهرو جهاز کي پڄائي، پائلٽ الوداع ڪئي. انجڻ روم جي ٽيليگرام جي سُئي Full Ahead تي پهچڻ سان، جهاز پنهنجي سڄي رفتار سان ڏکڻ طرف پهرين ويجھي بندرگاهه ڪولمبو ڏي وڌڻ لڳو. پٺيان ڪراچيءَ جون اڀيون عمارتون ميرانجھڙيون ٿيندي ٿيندي غائب ٿي ويون ۽ هاڻ چؤڌاري سمنڊ ئي سمنڊ، پاڻي ئي پاڻي ۽ انجڻ ۽ ڇولين جو آواز رهجي ويو آهي ۽ آ ويٺو حال اوريان.
جهاز، سلون تائين ڏکڻ ڏي وڃي پوءِ اتان اڀرندي طرف رُخ رکندو. ستن ڏينهن کان پوءِ ملائيشيا جي مشهور بندرگاهه پينانگ ۾ پهچندو.