ملايا ۽ سنگاپور جي وچ ۾ فقط هڪ پُل!
پڙهندڙن کي تعجب لڳندو ته سنگاپور ملڪ هڪ ننڍڙو ٻيٽ آهي، جنهن جي، دنيا جي نقشي تي حيثيت فقط هڪ ٽٻڪي جيان آهي. سڄي ملڪ جي ايراضي فقط ٻه سؤ پنجويهه چورس ميل آهي. يعني جي ويڪر پنڌرهن ميل آهي ته ڊيگهه به پنڌرهن ميل سمجھڻ کپي. (ڇو ته ڪنهن به پٽَ جي ايراضِي ويڪر ضربيان ڊيگھه آهي. سو ٻه سؤ پنجويهه ميل گھڻي ايراضي ناهي. هونءَ هي ٻيٽ هم چورس ناهي، ڪٿي ويڪر گھٽ آهي ۽ ڪٿي گھڻي به. ان حساب سان ڊيگھه پنڌرهن ويهن ميلن کان ڪافي مٿي اٿس ۽ ٻيٽ جي هڪ ڪنڊ کان ٻيءَ ڪنڊ تائين بس يا ٽئڪسي ڪلاڪ سوا وٺي ٿي، جو ڪٿي ڪٿي رستي ۾ ور وڪڙ به ڏاڍا آهن.
سنگاپور ٻيٽ ملايا جي سرزمين کان گھڻو ڇڳل ناهي. جيئن منوڙي ٻيٽ جو رشتو ڪراچيءَ سان آهي، تيئن سنگاپور ٻيٽ جو ملايا جي سرزمين سان. جيئن اسان وٽ ڪياماڙي آهي، تيئن هتي ملايا جو شهر ‘جوهور’ آهي، جو سنگاپور کان فقط منو ميل پري آهي. اهو آهي ته منوڙي ۽ ڪياماڙي جي وچ ۾ پُل ڪانهي، لانچون ۽ ٻيڙيون ٿيون هلن. پر هتي سنگاپور ۽ ملايا جي شهر جوهور کي ڳنڍڻ لاءِ منو ميل ڊگھي پل آهي. پُل ٽپُ ته هڪ ملڪ کان ٻئي ملڪ ۾. سنگاپور کان ملايا/ ملائيشيا وڃڻ لاءِ پڪو رستو ۽ ريل جي لائين گڏوگڏ هن پُل تان لنگهن ٿيون. سنگاپور جي پنجاسي سيڪڙو آدمشماري، اٽڪل ويهه لک کن، فقط اٺاويهه چورس ميلن جي زمين تي رهي ٿي. آباديءَ جو هي ميڙ سنگاپور جي ڪناري ۽ بندرگاهه جي پسگردائيءَ ۾ رهي ٿو.
حڪومت وڌندڙ آدمشماريءَ کي ڌيان ۾ رکي فليٽن جي اسڪيم شروع ڪئي آهي. پراڻين جڳهين کي ڊاهي ڪراچيءَ جي ‘الاعظم اسڪوائر’ ۽ ‘ڪريم آباد’ جي فليٽن جهڙا، پر انهن کان به اتاهان فليٽ ٺهرايا آهن جن ۾ سنگاپور جا ست لک کن ماڻهو رهن ٿا. سنگاپور جي ويجھو اچڻ سان پهرين اهي ڊگھيون عمارتون نظر اينديون. جيئن جهاز ڪراچيءَ جي ويجھو ايندو آهي ته پهرين حبيب بئنڪ، اين.ايس.سي يعني نئشنل شپنگ ڪارپوريشن بلڊنگ ۽ اسٽيٽ بئنڪ نظر ايندي آهي.
رستن تي ٽرئفڪ گھٽائڻ لاءِ پبلڪ بسون تمام گھڻيون ۽ آرامده رکيون ويون آهن، جيئن امير ماڻهو ۽ وڏا آفيسر به خودبخود پنهنجون موٽر ڪارون ڇڏي بس ۾ سفر ڪرڻ لاءِ آماده ٿي وڃن. انهن ۾ ڪيتريون ئي بسون ته ايئرڪنڊيشنڊ آهن. پر ٽڪيٽ معمولي رکي وئي آهي. شايد سنگاپور جي بس جي مالڪن کي پوليس تنگ نه ٿي ڪري، جو ان معمولي ٽڪيٽ مان به کين ايتري بچت ٿئي ٿي، جو هر روز بسن جي ترقي ٿي رهي آهي ۽ بسن کي وڌيڪ آرامده بنايو پيو وڃي. ڪراچيءَ جي بسن ۽ ٽئڪسين جا مالڪ ته روئندا ئي رهن ٿا. مسافرن سان ٽٻ هلڻ جي باوجود به سندن مٿيون خرچ پوليس پٺيان ايترو آهي، جو هميشه سندن اها شڪايت آهي ته: جيتري ۾ خريد ڪيوسين اوتري ۾ وڪيوسين؛ نفعي ۾ فقط پادر پيا.
سنگاپور کي پنهنجي پيدائش ته ڪا خاص ناهي، گھڻو ڪمائيءَ جو دارومدار، ٻاهرين ملڪن کان آيل سياحن ۽ جهازن جي آمدرفت تي آهي. دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ کان سياح ۽ واپاري سنگاپور ۾ اچن، خريداري ڪن، وڏين هوٽلن ۾ رهن. ننڍين هوٽلن ۾ ماني کائين. ڪڏهن ملئي مسلمان جي هوٽل ۾ مشرق بعيد جو کاڌو ته ڪڏهن جپاني ۽ مغربي طرز جو کاڌو. رڪشائن ۽ ٽئڪسين ۾ چڙهي، سئنيمائن ۽ ٿيئٽرن ۾ فلمون ۽ ڊراما ڏسن. اهڙيءَ طرح سڄي سنگاپور جي ڪمائيءَ جو دارومدار مختلف طريقن سان ٻاهران آيل سياحن تي رهي ٿو. هونءَ سنگاپور جي ننڍڙي ٻيٽ ۾ ٿوري گھڻي رٻڙ ۽ ناريل جي پوک ٿئي ٿي. کاڻين ۾ به شيهو ٿئي. شيهو ۽ رٻڙ پڻ ٻاهرين ملڪن ۾ موڪلي زر مبادلو ڪمائين.
بندرگاهه جي ڀرسان چينج ايلي آهي. هن سوڙهي ۽ اونداهي بازار ۾ دنيا جو هر مشهور سڪو مٽجي ملي ٿو. جيئن ئي بندرگاهه کان نڪربو ته پئسا مٽي ڏيڻ وارا ڦري ايندا. اڃا هڪ مان جان ڇڏائي ٻه چار قدم کڻبا ته رامجي جي ٽن ٺڳن وانگر وري ٻيو ٺڳُ ملندو: “واٽ شپ؟ سر چينج مني؟” (What Ship? Sir Change Money) پُڇندو.
پئسا مٽي ڏيڻ وارا چيني ۽ ملئي به آهن، پر سڀ کان گھڻا ڪارا مدراسي، بئنگلوري ۽ ٻيا ڏکڻ هندستان جا بشرٽ ۽ گوڏ ۾ ملندا. گوڏ، گوڏن وٽان مٿي ٻيڻي ٿيل. هيٺ مَرُ لڳل پيرن ۾ ڇنل يا گٺل چئمپل ۽ ڪاريون سنهيون ٽنگون نظر اينديون. هٿ ۾ آمريڪي ڊالر جو هڪ نوٽ هوندن. ڀت کي ڀر ڏئي يا ڪنهن ٿنڀي يا اليڪٽرڪ پول کي ٽيڪ ڏئي بيٺا هوندا. جيئن ئي لنگھبو ته اڳيان ڊالر جو نوٽ وڌائي پڇندا: “سر چينج مني؟ ويري گُڊ ريٽ.” (Sir Change Money? Very Good Rate)
پوءِ مثال جي ڳالهه اسان جهڙا، جن کي سڄو پگھار پاڪستاني سڪي ۾ ڪو نه ٿو ملي. پر پگھار جو پنجاهه سيڪڙو ڪنهن به ملڪ جي پئسن ۾ وٺي سگھون ٿا. اسان گھڻو ڪري آمريڪا جا ڊالر يا انگلنڊ جا پائونڊ پگھار ۾ وٺون، جو اهي سڪا اهڙا آهن، جيڪي دنيا جي هر ملڪ ۾ هلن. چين جهڙو ملڪ، جيڪو آمريڪا کي هونءَ ته کُلي عام گاريون ڏئي ٿو، پر ڊالر جي معاملي ۾ اهو به اڳيان آهي.
روس هونئن ته گھڻو ئي طاقتور ملڪ آهي، پر سندس سڪو ايترو ته ڪمزور آهي، جو روس کان ٻاهر نڪر ته ڪو ‘روبل’ کي کنگھي به ڪو نه ٿو. تعجب جي ڳالهه ته ڀروارن ملڪن؛ رومانيه، بلغاريه، ترڪي ۾ به آمريڪن ڊالر ته هر ڪو خوشيءَ سان قبول ڪري ٿو، پر روبل وٺڻ يا مَٽي ڏيڻ کان ڪيٻائي ٿو، بلڪ صفا انڪار ڪري ٿو.
اسان جو جهاز جيئن ئي پاڪستان کان ٻاهر نڪرندو آهي ته اسان کي مهيني يا ٻن جو، گھُر مطابق پگھار اڳواٽ غير ملڪي سڪي ۾ ڏنو ويندو آهي. اسان هن دفعي ڊالر ورتا، پوءِ اهي ضرورت مطابق مختلف ملڪن ۾ مٽائيندا رهون ٿا. بئنڪ مان مٽائڻ سان مقرر اگھه ملي، ۽ فقط ڊالر، پائونڊ ۽ ٻيو دنيا جو مضبوط سڪو مٽجي ملي. پر پئسي مٽي ڏيڻ وارن دڪانن (Money Exchange Shops) تان سڀ سڪو مٽجي ملي، پر مختلف اگھن ۾. مثال طور: ڊالر جي سرڪاري قيمت ٻه سنگاپوري ڊالر ۽ سٺ سينٽ آهي، پر جيئن ته ڊالر جي گھُرج وڌيل آهي، سو هي دڪاندار ڏهه پنڌرهن سينٽ مارڪيٽ جي اگھه کان مٿي ئي ڏين. سرڪاري طرح اسان جي چئين روپئي ۾ هڪ سنگاپوري ڊالر آهي، پر هي پنجين روپئي ڏين. جپان جي هزار يين (Yen) جا سوا نَو سنگاپوري ڊالر ڏين يا ڏھ ويهه سينٽ هيٺ مٿي. مڙئي جتي جيڪو گراهڪ ڪُسي.
اهو اگھهُ روزانو بدلجندو رهي ٿو. ان جو مدار ان ملڪ جي معاشيات، سياست ۽ ملڪي حالتن تي رهي ٿو. ايوب جي لهڻ وارن ڏينهن ۾ اسان دبئي ۾ هئاسين. ايوب جي لهڻ کان هڪ ڏينهن اڳ دبئي ۾ ڏهين روپئي آمريڪي ڊالر پئي مليو، پر جيئن ئي حڪومت بدلي ته ٻئي ڏينهن، چوويهن ڪلاڪن اندر، ڪو روپئي کي سُڃاڻي به نه پيو. پنڌرهن روپين ۾ به ڊالر ڪو نه ٿي مليو.
بهرحال پگھار جي پئسن مان اسان گھرج مطابق ڊالر مٽائيندا آهيون. پوءِ جيڪو دڪاندار سٺو اگھُه ڏئي. پر ڪو خاص فرق نه هوندو آهي، اوڻيهين ويهين جو تفاوت ٿئي. انهن دڪاندارن يا پئسا مٽي ڏيڻ وارن سان سياحن جي ڪُجھه هن ريت گفتگو ٿيندي آهي:
“ڊالر بدلائڻا آهن، ڇا اگھُه آهي؟”
“آمريڪي ڊالر بدلائي سنگاپوري ڊالر وٺڻا آهن يا سنگاپوري بدلائي آمريڪي وٺڻا آهن؟”
“آمريڪي ڊالر مٽائڻا آهن.”
“هڪ آمريڪي ڊالر جا ٻه سنگاپوري ڊالر ۽ پنجهٺ سينٽ.”
“بس! ٻيا ته ٻه سنگاپوري ڊالر ۽ اسي سينٽ ٿا ڏين.” اسان اڳ ٻڌنداسين.
“ويري ساري! ويري ساري! ايتري ۾ ته آءٌ خود وڪڻان ٿو، خريد ڪيئن ڪندس.”
“ته پوءِ ٺهيو هلون ٿا.”
وري اڳتي وڌبو ته ٻيو ڦري ايندو ۽ اهو ويجھو اچي تنهن کان اڳ پهريون اچي چوندو؛ “چڱو سائين ڪيترا آمريڪي ڊالر مٽائڻا آهن؟ وٺو ٻه سنگاپوري ڊالر ۽ ستر سينٽ. بس؟ اهو ته اگھُه توهان کي ڪير به نه ڏيندو.”
پوءِ اهڙي نموني سان مغز ماري ڪري ٻن چئن سان بحث ڪري ڪنهن کان مٽائڻا پوندا آهن.
ڪڏهن ڪڏهن وري اسان به ڏاها ٿيڻ جي ڪوشش ڪندا آهيون، جيئن مون کي سنگاپور ۾ سياڻپ سُجهي. آمريڪي ڊالر مٽائي انگلنڊ جا پائونڊ ورتم. ٻئي هنڌان پائونڊ بدلائي ٿائلنڊ جا ‘ڀاٿ’ ورتم ۽ پوءِ ٽئين کان ڀات بدلائي سنگاپوري ڊالر ورتم. سوچيم ته ان چڪر ۾ ڪجھه پئسا زياده ئي حساب ۾ ملندم. پر سائين اڳيان هنن پئسا مٽي ڏيڻ وارن به اس ۾ اڇا وار نه ڪيا آهن. حساب کڻي جاچيان ته اهو ئي ساڳيو. پاڻ ڪجھه سينٽن جو مون کي نقصان.
پئسا مٽي ڏيڻ وارا ڪي ته ائين رستي تي بيٺا هوندا آهن ۽ ٻيا وري ننڍا ننڍا دڪان ائين هوندا آهن، جيئن پاڻ وٽ پان ٻيڙي ماچيس وارن جون مانڊڻيون (پيڊيون) ٿين. انهن مانڊڻين ۾ رنگ برنگي، مختلف ملڪن جا نوٽ لڙڪندا رهندا آهن ۽ شيشي هيٺان نج سونُ ۽ چانديءَ جا سڪا رکيا هوندا آهن. ان قسم جا دڪان بيروت، دبئي، دوحا (قطر)، ملايا، قاهره (مصر)، طرابلس وغيره ۾ جام نظر آيا.