سي سڪنيس ۽ نشي وارا بسڪيٽ
ٿوري دير کان پوءِ ٺڪاءَ سان درُ کليو. مون ته سمجھيو الائي ڪنهن مست سانَ در کي ٿونو هنيو. گھنجيل قميص ۽ وکريل وارن ۾ هڪ ڇوڪرو ائين اچي اڳيان ٽنگون ڦاڙي بيٺو، ڄڻ ڪو موالي پيئڻ کان پوءِ پئسا نه ڏيڻ ڪري، شراب خاني مان ڌڪا ڏئي ڪڍيو ويو هجي.
“سر، مون کي نديم چون ٿا. آءٌ توهان جو بئاءِ آهيان.”
“ڇو خير ته آهي؟ سي سڪنيس پئي ٿئي ڇا؟ اها ته سڀني کي ٿيندي آهي.” مون کيس سمجھائيندي چيو؛ “ان جو اهو مطلب نه آهي ته ڊيوٽي نه ڪجي. تنهنجي ته ڊيوٽِي ڪا ڏکي ناهي. اسان جي ڏس ڪيتري ڏکي ۽ جوابداريءَ واري آهي ۽ يڪا چار چار ڪلاڪ ڏينهن جو ۽ رات جو بيٺي پير، انجڻ روم ۾ گرميءَ ۾ ڪم ڪريون ٿا.”
پاڻ نئون آيو هو، سو ٿوري دل وڏي ڪرڻ ٿي چاهيمانس. مون کي پڪ هئي ته جيئن ئي موسم صاف ٿي يا ڪو بندرگاهه اچي ويو ته کيس سڀ کان وڌيڪ سامونڊي نوڪري وڻندي.
سي سڪنيس بابت اڳين ڪتابن ۾ پڻ لکي چڪو آهيان ته هيءَ بيماري موسم خراب ٿيڻ ڪري يا سمنڊ ۾ جوش اچڻ ڪري، جهاز جي لڏڻ سان ڦيريءَ وانگر محسوس ٿئي ٿي. پئسينجر جهاز ڪجھه اهڙي نموني سان ٺاهيا وڃن ٿا، جو گھٽ لڏن، پر مال بردار (ڪارگو) ۽ تيل کڻڻ وارا جهاز (ٽئنڪر) گھڻو لڏن ۽ گھڻي ڦيري ٿئي.
سمنڊ ۾ گھٽ جوش هوندو آهي ته سي سڪنيس به تمام ٿوري ٿيندي آهي. ان حالت ۾ صرف اکيون ڳريون ٿين ۽ ننڊ جو گھيرٽ محسوس ٿئي. پر جي سمنڊ ۾ گھڻو جوش هوندو آهي ۽ ويتر موسم به خراب ٿي پوي ته پوءِ گھڻي ٿيندي آهي ۽ الٽيون پڻ اچن. هونءَ اڄ تائين ان بيماريءَ جي ڪا اهڙي دوا ايجاد نه ٿي سگھي آهي، جا هن کي سدائينءَ لاءِ ختم ڪري. گھٽائڻ لاءِ اپاءَ آهن، جهڙوڪ: پاڻيٺ واريون شيون، مثال طور؛ چانهه، شربت، رٻَ گھٽ وٺجن. ڪنهن نه ڪنهن ڪم ۾ پاڻ کي رڌل رکجي. ڪمري جون دريون کولي تازي هوا کائجي. سمنڊ ڏي نه ڏسجي، ۽ ڪوشش ڪري کائيندو رهجي. جيتوڻيڪ ان وقت ڪا شيءِ نه ٿي وڻي، پر زوريءَ به کائجي. ڇو جو خراب حالت ويتر تڏهن ٿئي ٿي، جڏهن ڪو خالي پيٽ تي الٽيون ڪرڻ چاهي ٿو. ان ڪري حاجين ۽ ٻين مسافرن جي جهاز تي کين زوريءَ بسڪيٽ کارايا ويندا آهن. ڪن پوڙهن حاجين جي واتان ٻڌبو آهي ته هو ان بيماريءَ جو ڪارڻ ئي اهي بسڪيٽ سمجھندا آهن ۽ کائڻ کان نٽائندا آهن. وطن موٽڻ تي ٻڌائيندا: “جهاز تي اسان کي زوريءَ بسڪيٽ کائڻ لاءِ ڏيندا هئا، جيئن نشي وارا بسڪيٽ کائي ستا پيا هجون. اسان به ان وقت ته بسڪيٽ وٺندا هئاسين، پر جهڙو ئي آفيسر پٺيرو ٿيندو هو ته سمنڊ ۾ اڇلي ڇڏيندا هئاسي.”
هونءَ سي سڪنيس دوري مثال آهي. ان وقت زندگيءَ مان بيزاري محسوس ٿيندي آهي. ڪا شيءِ نه وڻندي آهي ۽ ڊيوٽي به لاچار ڪرڻي پوندي آهي. ان کان پوءِ هنڌ حوالي. ڇاڪاڻ ته سمهڻ سان وري به فرحت محسوس ٿئي ٿي ۽ الٽي جھَڪي ٿئي ٿي. حالت اها هوندي آهي جو سامهون سامان ڪرندو رهندو، پر دل نه چوندي ته بستري تان اٿي کڻي ريڊيو يا ريفريجريٽر کي ڀڄڻ کان بچائجي. ريڊيو يا ريفريجريٽر ته ڇا، دل چوندي آهي ته سڄو جهاز ڀلي ڀڄي ڀُري يا ٻڏي ته جيئن هن يڪي عذاب مان جان ڇُٽي. اهو ئي سبب آهي، جو اڳئين زماني ۾ جڏهن ننڍڙا جهاز هئا (جن ۾ هيڪاندو گھڻو سي سڪنيس ٿئي) غلام قيدين کان زوريءَ ماري ڪٽي چپُن ۽ ونجھن سان هلرايا ويندا هئا، پوءِ جڏهن سمنڊ خراب ٿيندو هو ۽ ‘سي سڪنيسس’ کين تنگ ڪندي هئي ته هو پنهنجي جان تان به هٿ کڻي، پاڻ کي سمنڊ ۾ ڦٽو ڪري انت آڻيندا هئا. ان ڪري کين سنگهرن سان ٻڌو ويندو هو. پر هاڻي، هڪ ته جهاز عمدي قسم جا آهن، هر هڪ پنهنجي خوشيءَ ۽ شوق سان اچي ٿو ۽ ٻيو ته جهاز تي ڪم ڪندڙن کي جيتريون سهوليتون آهن ٻئي ڪنهن نوڪريءَ واري کي مليل نه آهن.
اسان جو جهاز ڪراچيءَ کان نڪرڻ بعد ٻه ڏينهن جوشيلي سمنڊ جو شڪار رهيو. آءٌ به ٻين وانگر سوچيندو رهيس ته بس جهاز رڳو ڪٿي پهچي ته هيءَ نوڪري ڇڏي ڪناري تي ڏکي سکي، گھٽ پگھار تي ئي سهي، ڪا نوڪري ڪبي، پر هيءَ نه. ههڙي نوڪريءَ کي باهه ڏجي. جهاز تي رهڻ لاءِ ايئرڪنڊيشنڊ جاءِ آهي ته ڇا، کائڻ لاءِ اوچو کاڌو ملي ٿو ته ڪهڙي ڪم جو، پگھار گھڻو آهي ته اهڙو پئسو ڇا ڪبو. ماڻهو ته اهو به سوچيندا هوندا ته اسان سڄي دنيا گھمون ٿا پر کين ڪهڙي خبر ته اهڙي دنيا ڏسڻ کان ته هيءَ چئن ڏينهن جي زندگي گھوٽڪي، ڪنڌ ڪوٽ يا ٻئي ڪنهن اهڙي غير رومانوي ڳوٺ ۾ ئي گذاري ڇڏڻ بهتر آهي. اهڙا ۽ ان جهڙا ڪئين خيال، جي زندگيءَ مان ڪڪ ٿيڻ جي حمايت ڪن ٿا، دماغ ۾ سي سڪنيس وقت ايندا آهن. پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي جڏهن سمنڊ اوچتو ماٺو ٿيندو آهي، موسم صاف ٿي ويندي آهي ۽ بئراميٽر جو ڪانٽو نارمل ڏي وڌڻ لڳندو آهي ته ڳالهه وسري ويندي آهي ته ڪجھه گھڙيون اڳ ڪيڏي مونجھه ۽ آنڌ مانڌ هئي. ڇا حالت ۽ ڇا سوچ هئي. پنهنجين پراڻين ڳالهين تي کِل ايندي آهي. سو اسان جي جهاز کي به ٻن ڏينهن کان پوءِ جيئن ئي سمنڊ ماٺو مليو ته سڀني جا مرڪندڙ منهن ڊائننگ سلون، ائلي وي (جهاز جي گھٽين)، سموڪ روم (جهاز جي ڊرائنگ روم) ۽ ڊيڪ (عرشي) تي نظر آيا. پوءِ خبر پئي ته هن ٻيڙي تي ٻيا ڪير ڪير سفر ڪري رهيا آهن. ڏسندي ئي ڏسندي سڄي جهاز تي کل خوشي ۽ ٽهڪ چؤڌاري پکڙجي ويا. ٽيبل تي ڏسان ته استعيفى جي درخواست رکي آهي جا سي سڪنيس جي حالت ۾ نوڪريءَ کان ورچي لکي هيم. ان کي، ان وقت ئي ڦاڙيم. چڱو جو سمنڊ تي پوسٽ جا دٻا ڪونهن، نه ته خبر ناهي ڪيترن جهازين جون استعيفائون هر سال هيڊ آفيس پهچنديون رهن.
هونءَ هي منهنجو سفرنامو اهي نوجوان، جن کي سامونڊي نوڪري ڪرڻ جو ارادو آهي، پڙهي شايد ويچار ۾ پئجي وڃن ته هيءَ جهاز تي ڪهڙي بلا، سي سڪنيس جي روپ ۾ نازل ٿئي ٿي. انهن لاءِ ايترو عرض ڪندس ته ان لاءِ ڪا گھٻرائڻ جي ضرورت ناهي. اهڙا خراب ڏينهن سمنڊ تي روز روز ڪو نه ٿا اچن. منهنجي هيستائين جي سامونڊي زندگيءَ ۾ اهو اندازو آهي ته اهڙا ڏينهن سراسري مهيني ۾ هڪ يا ٻه ٿا ٿين. ڪڏهن ڪڏهن ته ڇهن ستن مهينن جي سفر ۾ ڪٿي هڪ ڏينهن به اهڙو نه آيو هوندو. وري ساڳئي وقت سي سڪنيس سڀني کي هڪ جيتري به ڪا نه ٿي ٿئي. ڪن کي وري برداشت جو مادو تمام گھڻو آهي ۽ ڪيڏي به موسم خراب هجي، پر کين ذرو به اثر نٿو ٿئي. ڪن کي وري پهريون مهينو ٻه ٿئي، ان بعد صفا نه ٿئي يا تمام ٿورڙي سي سڪنيس ٿئي. بهرحال اها ڪا اهڙي ڳالهه ناهي، جنهن ڪري ڪو سامونڊي نوڪريءَ کي ڌڪاري.
نوڪريءَ لاءِ هر جهاز تي ٻه طبقا ٿين. هڪ ‘خلاصين’ جو، جيڪي هيلپر نموني جو ڪم ڪن ۽ ٻيو جهاز هلائيندڙ عملو، جن جي ڏينهن رات جي ڊيوٽي ٿئي ۽ جوابداري پڻ. انهن ۾ ڊيڪ آفيسر (نيويگيٽر) ۽ انجنيئر اچي وڃن ٿا. انجنيئرن ۽ ڊيڪ آفيسرن جي چونڊ انٽر سائنس (فزڪس ۽ مئٿس) کان پوءِ ٿيندي آهي ۽ انهن کي مئرين اڪيڊميءَ ۾ ٻن سالن لاءِ ڪئڊٽ رکيو ويندو آهي. انجنيئريءَ جو پنجن سالن جو ڪورس هوندو آهي. جو انجنيئرنگ ڪئڊٽس کي وڌيڪ ٽي سال ڪنهن شپ يارڊ ۾ ‘يارڊ جاب’ ڪرڻو پوي ٿو. هي چونڊ جا مقابلي وارا امتحان مئرين اڪيڊمي وارا انٽر جي امتحان کان چار پنج مهينا اڳ جن لاءِ ‘ڪمانڊنٽ مئرين اڪيڊمي، ماريپور روڊ ڪراچي’ کان فارم گھرائي ڀرڻا پوندا آهن جن جي سؤ ڏيڍ سؤ روپيه کن في ٿئي. اسان جي ڏينهن ۾ هيءَ اڪيڊمي چٽگانگ جي ڀرسان ‘جلديا’ نالي ٻيٽ تي هئي، پر هاڻ ڪراچيءَ ۾ تبديل ٿي چڪي آهي.
خلاصين ۾ بورچي، واڍا، بي هنر، مشينري جي ڪم ۾ مدد ڪرڻ لاءِ آڳ وارا، تيل وارا، بئرا وغيره اچي وڃن ٿا. انهن جي چونڊ ڪراچيءَ ۾ ‘مرڪنٽائيل مئرين ڊپارٽمينٽ، ڪياماڙي’ ۽ ‘شپنگ آفيس’ سنڌ سيڪريٽريٽ ويجھو ٿيندي آهي. پوءِ اهي آفيسون خلاصين کي مختلف ڪمپنين جي جهازن تي موڪلينديون آهن. جهازن جا مکيه ٽي قسم آهن. مسافر بردار جهاز، مال بردار جهاز ۽ تيل کڻڻ وارا جهاز. مال بردار جهازن ۾ اهو مزو هوندو آهي ته اهي ڪيترن ئي بندرگاهن تي، گھڻا ئي ڏينهن، اڃا به هفتن جا هفتا بيٺا هوندا آهن. مسافر بردار جهازن تي ٻين جهازن کان پگھار ڏهه سيڪڙو کن مٿي ٿئي، پر هميشه مسافرن جو گوڙ متل هوندو آهي ۽ چند مقرر بندرگاهن تي ڏينهن اڌ مس ترسن. تيل کڻڻ وارن جهاز تي پڻ پگھار ٻين جهازن کان وڌيڪ آهي، پر اهي جهاز به فقط ٻن يا ٽن بندرگاهن ۾ وڃن. هڪ گھڻو ڪري ايراني نار يا ‘وچ اوڀر’ جو بندرگاهه جتان تيل کڻڻو هوندو اٿن ۽ ٻيو اهو، جتي ڇڏڻو هوندو اٿن. جنهن جهاز تي منهنجو سفر ٿي رهيو آهي اهو مال بردار (Cargo) جهاز آهي ۽ چوڏهن هزار ٽن مال کڻي سگھي ٿو. منجھس ريفريجريٽيڊ سامان، جهڙوڪ: ميوا، مڇيون، گانگٽ وغيره جن کي خراب ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ برف کان به گھڻو ٿڌو رکڻ گھرجي، پڻ کڻي سگھجي ٿو. هي جهاز جرمنيءَ ۾ ۱۹۶۶ع ۾ ٺهيو ۽ اٺ سال پراڻو آهي.